Mấy điểm nhận thức của tôi về Văn Học Miền Nam
15/05/2021
https://vuongtrinhan.blogspot.com/2021/05/may-iem-nhan-thuc-cua-toi-ve-van-hoc.html
Khoảng 2005 -2008, tôi từng có một vài cuộc
trò chuyện với nhà phê bình văn học Thụy Khuê trên đài RFI về các vấn đề văn học.
Một trong những cuộc trò chuyện đó --trò chuyện
về văn học miền Nam 1954 1975 -- được tiến hành từ 6-2008 lại đã được chị Thụy
Khuê ghi lại, và đưa trên trang mạng của chị vào dịp 12- 2009 tức một năm rưỡi
sau
http://thuykhue.free.fr/mucluc/vuongtrinhan.html
.
Sự gợi ý mà nhà phê bình văn học dành cho tôi
qua những câu hỏi thật đã giúp tôi điểm lại hiểu biết cho đến lúc ấy và hình
thành một số suy nghĩ về văn học miền Nam sau đó đã được một số bạn bè đồng cảm
và chỉa sẻ.
Nay đã 12 năm xin một lần nữa kính trình bạn đọc.
Một số ý tưởng cũ của tôi nay đã bị vượt qua,
nhưng vẫn được giữ nguyên trong bài.
Chỉ xin các bạn khi đọc tha thứ cho một điều
là ở giữa chừng câu chuyện đối thoại dưới đây, tôi có thông báo là đang có một
kế hoạch dài lâu cho tương lai. Bạn nào có biết về tôi hẳn biết đó là một lời hứa
hão, 12 năm đã qua tôi vẫn giữ thói quen chạy xô linh tinh và đến nay do ốm đau
lại càng không nên nhắc lại lời hứa cũ. Nhưng lúc xem lại bài viết để đưa trên
blog hôm nay, tôi muốn xin phép để nguyên, nhớ lại để gọi là làm vui một chút
trong lúc tuổi già cô độc, các bạn chắc không nỡ trách.
***
Nói chuyện
với nhà phê bình
Vương Trí Nhàn
Trong những năm gần đây, chúng tôi cố gắng đưa
vấn đề Văn học miền Nam trở lại văn đàn, bởi có một nhu cầu đến từ những người
thực sự yêu văn chương ở trong nước muốn tìm hiểu về những tác giả và tác phẩm
đã bị chính thức loại trừ sau 30/4/1975.
Trong chiều hướng đó, hôm nay, chúng tôi xin
giới thiệu cùng quý vị, tiếng nói của nhà phê bình và nghiên cứu Vương Trí
Nhàn, một trong những nhà văn miền Bắc đã không ngừng tiếp cận với văn học miền
Nam từ thời kỳ phân chia Nam Bắc đến ngày nay.
Qua những nhận định và phân tích của Vương Trí
Nhàn, chúng ta sẽ thấy sự tiếp cận văn học giữa hai miền chưa bao giờ thực sự
gián đoạn, và riêng ông, ông mong được đóng góp tích cực vào việc mở rộng con
đường hợp nhất hai nền văn học Nam Bắc để có thể vẽ nên toàn diện bộ mặt văn học
Việt Nam trong thế kỷ XX.
*
Thụy Khuê: Thưa anh, trước
hết xin hỏi anh là hiện nay có dấu hiệu nào cho chúng ta thấy văn học miền Nam
đã bắt đầu hiện diện lại trên địa bàn văn học ở trong nước hay chưa?
Vương Trí Nhàn:
Lâu nay, Văn học miền Nam như cứ tồn tại một cách lấp lửng ở Hà Nội, lúc xuất
hiện, lúc có vấn đề nổi lên, tuy không thành vấn đề lớn, vấn đề liên tục. Thời
gian gần đây vì có chuyện một số sách của Dương Nghiễm Mậu được in lại, sau đó
lại bị phê phán, thành ra có người nghĩ rằng nó vẫn đang bị đẩy lùi. Tôi thấy
không phải, mà thực tế khoảng mùa thu năm ngoái, năm 2007, báo Văn Nghệ mở ra mục
giới thiệu một số tác phẩm của văn học Sàigòn trước 75 và đã in một số truyện
ngắn. Và đúng kỳ 30 tháng tư năm 2008 này, báo Văn Nghệ có ra số đặc biệt, lần
đầu tiên đưa vào sưu tập mười truyện ngắn in ở Sàigòn trước năm 75, đấy là một
điều đáng chú ý. Theo tôi, trong xã hội đang có nhu cầu muốn nhìn lại, tiếp cận
lại bộ phận văn học này, tôi thấy đây là điều cần thiết và cũng muốn góp sức
vào đó.
*
T.K.: Truớc khi đi
xa hơn nữa, xin hỏi anh về tình hình trước năm 1975, ở Hà Nội thời ấy đã có ai
ít nhiều đã đọc Văn học miền Nam hay không, và nếu có, chuyện đó đã xẩy ra như
thế nào?
V.T.N.: Ở Hà Nội trước
năm75, các nhà văn từ Nguyễn Tuân, Nguyễn Thành Long, rồi Xuân Diệu, Tô Hoài,
Nguyễn Khải, Nguyễn Minh Châu... hay lớp trẻ bọn tôi như Lưu Quang Vũ, Bằng Việt,
hay một số bạn khác ít nhiều đã đọc Văn học miền Nam, đã có một sự chia sẻ, tìm
thấy cái gì khác lạ mới mẻ trong đó và đã liên tục tìm kiếm tiếp. Ngay trong
chiến tranh, hình như vẫn có sự đối thoại giữa hai bên. Có lần trên báo Văn Nghệ
năm 1956, tôi đã tìm thấy một mẩu tin nhỏ trong đó ông Nguyễn Tuân, thay mặt
cho giới văn nghệ Hà Nội, viết thư cho những người viết văn ở miền Nam, nói rằng
chúng ta sẽ cùng lập một đoàn đại biểu để đi dự hội nghị nhà văn ở Tân Đề Ly
bên Ấn Độ và chúng ta sẽ chờ cơ hội sáng tác để góp phần vào nền văn hóa dân tộc.
Lời lẽ rất chân thành và rất trân trọng, tôi cho rằng ngày nay dư luận nên biết
lại chuyện đó. Đôi lúc có cảm tưởng là trong lòng Hà Nội này, người ta chỉ nghĩ
rằng những người viết văn ở Sàigòn trước kia toàn là kẻ thù cả, toàn là người bỏ
đi cả. Không phải thế. Mà sự thực là ngay trong chiến tranh đã có những đối thoại,
trao đổi, -- tôi cho là một lúc nào đó chúng ta cũng phải trở lại lịch sử câu chuyện đó nữa. Gần đây tôi thấy nhiều ý
kiến thống nhất rằng đánh giá thế nào thì đánh giá, có thể phê phán, có thể nhận
xét, nhưng phải công nhận rằng văn học miền Nam là một bộ phận của văn học Việt
Nam thế kỷ XX và ở đó có rất nhiều vấn đề, nhiều đóng góp và phải có nó nữa thì
văn học Việt Nam mới là chính mình. Trên nguyên tắc thì không còn nghi ngờ gì nữa,
chỉ còn làm thế nào cho đúng, cho tốt nhất, sự thực là không thể không làm được.
Tôi cho là thời gian tới, việc này phải được triển khai một cách cụ thể, tuy rằng
sự thực cũng có rất nhiều khó khăn.
*
T.K.: Thưa anh, qua
những lúc nói chuyện với anh, tôi biết là anh đã đọc khá nhiều văn học miền Nam
từ lâu rồi nhưng hình như trước đây anh ngại phát biểu về vấn đề này. Ngày nay,
anh trở lại vấn đề này một cách công khai, vì sao như vậy, chắc là phải có một
lý do sâu xa?
V.T.N.: Thời gian gần đây, sở
dĩ tôi trở lại Văn học miền Nam, lý do rất đơn giản thực ra là do đời sống
trong nước có nhiều khó khăn, không phải chỉ là vấn đề kinh tế, mà sự thực, đối
với tôi, một trí thức, một người viết văn, điều làm tôi đau lòng nhất là nhìn
thấy con người Việt Nam hiện nay có cái gì đó như là suy thoái, tha hóa, trở
nên hung hãn, càn rỡ, ham hưởng thụ và mệt mỏi, chán ngán, dễ làm bậy. Trước vấn
đề này, tôi thấy những người viết văn phải thực sự suy nghĩ và lý giải cho được.
Trong khi tìm cách lý giải, tôi đi tới ý tưởng là con người hôm nay là hệ quả của
chiến tranh, xã hội Việt Nam là xã hội hậu chiến. Có người bảo chiến tranh
chấm dứt đã 30 năm nay rồi; nhưng theo tôi, thực sự xã hội Việt Nam vẫn còn
đang phát triển theo quy luật của chiến tranh và nếu chúng ta không vạch rõ những
đặc điểm của con người hậu chiến, không trở lại cuộc chiến tranh, thì không thể
hiểu được đời sống trước mắt và không thể gọi ra căn bệnh của con người hiện
nay được và cũng không thể góp phần chạy chữa và giúp con người sống tốt hơn được.
Tôi tìm thấy ngay, những điều mà tôi suy nghĩ, ở Văn học miền Nam, cái phần mà
tôi đã biết, đã đọc từ trước. Chúng ta đều biết rằng: trước 75, Văn học Việt
Nam tồn tại ở hai mảng là Văn học miền Bắc và Văn học miền Nam. Nhưng có lúc
trong tài liệu nghiên cứu, người ta chỉ thấy có Văn học miền Bắc thôi, còn bộ
phận kia coi như không có. Hiện nay các sách văn học sử, hoặc là không viết gì,
hoặc viết mấy câu qua loa có tính chất phê phán, nhưng sự thực là trong thời
gian 45-75, rõ ràng chúng ta có hai nền văn học cùng tồn tại và hai nền văn học
đó bổ sung cho nhau, mỗi bên có giá trị riêng và giá trị đó không thể bỏ được.
*
T.K.: Anh nghĩ như
thế nhưng vẫn còn nhiều người nghĩ ngược lại anh, tại sao vậy? Và anh có lập luận
nào để bảo vệ ý kiến anh?
V.T.N.: Sở dĩ đôi lúc người ta
khó công nhận Văn học miền Nam là hình như họ nghĩ như thế này: tức là nếu công
nhận Văn học miền Nam thì [Văn học] miền Bắc coi như là thua, là kém, là không
ra gì cả, thậm chí là hỏng, là vứt đi. Tôi nghĩ "cách nghĩ chỉ có một [nền
văn học] thôi" là không phải, vì như vậy sẽ gây ra nhiều rắc rối trong việc
tiếp cận nhau. Tôi cho rằng chúng ta có cả hai [nền văn học] và hai bên bổ sung
cho nhau. Tôi nghĩ độ một trăm năm sau, nếu muốn nhìn lại xã hội Việt Nam nửa
sau thế kỷ XX, muốn hiểu con người sống như thế nào thì cần phải đọc cả hai. Nền
văn học miền Bắc, tôi tạm gọi là văn học của chiến công, nền văn học lôi cuốn
người ta đi vào cuộc chiến tranh, còn nếu nói có nền văn học nào diễn tả được
con người trong chiến tranh thì tôi thấy nó rõ trong phần văn học miền Nam. Qua
những tiểu thuyết tôi đã đọc, những bài thơ của Nguyễn Bắc Sơn hay những tác phẩm
của Nhã Ca, của Phan Nhật Nam... tôi hình dung ra được là chúng ta đã trải qua
một cuộc chiến tranh ghê gớm như thế nào, con người Việt Nam đã thay đổi thế
nào qua cuộc chiến tranh đó. Tôi cho rằng, nếu trong truyền thống, chúng ta có
mảng văn học chức năng, động viên thôi thúc con người hành động, ví dụ như Bình
Ngô Đại Cáo hay thơ văn Nguyễn Đình Chiểu, thì Văn học miền Bắc nối truyền thống
đó rất rõ. Ngược lại, Văn học miền Nam nối tiếp truyền thống văn học của Nguyễn
Du, của Hồ Xuân Hương, Tú Xương, mảng nói về những đau khổ của con người và sự
bơ vơ, khó khăn, bất lực, không biết đi lối nào trong đời sống này và cả tính
bi thương, đau đớn của con người. Mảng đó tôi thấy rõ ở Văn học miền Nam đầy đủ
hơn.
*
T.K.: Trên cương vị
một nhà nghiên cứu và phê bình văn học, nếu đặt Văn học miền Nam vào mạch
chung của thế kỷ XX, anh thấy nền văn học này đã giữ địa vị nào và đã làm được
gì cho nền văn học dân tộc của chúng ta, nói chung?
V.T.N.: Chúng ta biết rằng thế
kỷ XX là một bước chuyển của Văn học Việt Nam, trước đó chúng ta có nền văn học
theo mô hình Trung Hoa, ở đó có hai bộ phận chính, một gần với dân gian, một là
văn học chức năng, văn dĩ tải đạo. Sang thế kỷ XX, văn học chúng ta hiện đại
hóa tức là vận động theo quy luật văn học phương Tây, đến năm 1945 đã khá hoàn
chỉnh. Sau năm 45, chúng ta có hai mảng văn học như tôi nói ở trên tức là Văn học
miền Bắc và Văn học miền Nam. Văn học miền Bắc đi theo luật riêng của nó, một mặt,
nó tiếp theo văn học tiền chiến, một mặt, có phần như đi lại từ đầu, tức là đi
từ văn học dân gian lên và bỏ qua những kinh nghiệm của thời tiền chiến. Tức là
có phần đứt gẫy, có phần nối tiếp. Ngược lại, chính Văn học miền Nam, rõ nhất
là thời kỳ 54-75, theo tôi là sự tiếp nối tiền chiến tự nhiên hơn đầy đủ hơn, với
những vấn đề mà các nền văn học Đông Nam Á thường thấy là sử dụng quan niệm văn
hóa phương Tây, nói lên được đời sống con người đương thời, có sự nối tiếp những
di sản cũ, có sự tiếp nhận một cách bình thường đối với ảnh hưởng quốc tế. Tôi
muốn đăc biệt nhấn mạnh cái ý Văn học miền Nam nằm trong một mạch quan hệ liên tục với thế giới (trong khi Văn học
miền Bắc, trước 75, gần như cô lập, chỉ có mạch nối tiếp với Trung Hoa và Nga;
nhưng ngay cả Nga và Trung Hoa lúc đó cũng đứng cô lập với thế giới). Từ đây,
có thể nói: Văn học miền Nam là sự tiếp nối bình thường của văn học tiền chiến,
trong điều kiện xã hội hậu thực dân, khi người Việt Nam bắt đầu phần nào nắm
được vận mệnh của mình và muốn tự biểu hiện tự nghĩ về mình thông qua văn học.
*
T.K.: Về bản chất
Văn học miền Nam mà anh đã đọc khá nhiều tác phẩm, theo anh, những giá trị
nào là cơ bản của nền văn học này?
V.T.N.Ở đây có hai giá trị cơ
bản của văn học, giá trị hiện thực và giá trị nhân đạo. Tôi hiểu giá trị hiện
thực như thế này, đọc Văn học miền Nam trước 75, tôi hiểu con người Việt Nam
trong chiến tranh, chúng ta thấy ở thành thị, quân đội nước ngoài tập trung đến,
mang lại bao nhiêu đảo lộn; còn nông thôn thì nay thuộc phe này, mai phe kia,
con người bị chiến tranh xua đẩy đi khắp mọi nơi. Những bức tranh hiện thực này
hiện lên khá rõ qua nhiều tác phẩm. Có lần tôi đọc cuốn Bướm khuya của Túy
Hồng, một cuốn sách không thuộc cái mạch chính của nhà văn này nên ít người để
ý. Và chị có biết không, tôi lại có cảm giác là cái truyền thống mà các nhà
nghiên cứu Hà Nội gọi là hiện thực phê phán cái truyền thống đó được tiếp
nối theo một cách rất mới mẻ. Hiện thực nói ở đây không phải là cái hiện thực
mà chúng tôi pử Hà Nội quen nghĩ, tức là ở đó phải có giai cấp nọ, giai cấp
kia, phải có địa chủ, tư bản, nông dân - quan niệm hiện thực đó nó cổ rồi, nó
khô cứng - mà là không khí hiện thực chung, hiện thực ngột ngạt, đau đớn, có
lúc như ma quái, người ta không thể nắm được, nó nằm ngoài người ta, người ta
đành phải chấp nhận nó và cảm thấy ở trong một môi trường mà mình bị nung nóng
lên, mọi hành động và suy nghĩ của mình bị sai lệch hẳn đi. Thì bức tranh về xã
hội chiến tranh như thế, tôi thấy rất nhiều trong các tác phẩm của các nhà văn
miền Nam nhất là qua các nhà văn nữ; ở phần tốt nhất của họ, ở phần họ
đúng là nhà văn, thì họ đã nói lên được thực trạng xã hội, ở đấy, đọc thấy rõ
hơn, và có cảm tưởng như trở lại không khí của một đất nước, đã trải qua ba
mươi năm quá đặc biệt. Đặc biệt trong đó có một chủ đề mà tôi cho là chủ đề
nhân đạo như trên vừa nói tức là nền văn học có sự thông cảm với con người,
chia sẻ với con người. Có một số người hay hiểu nền văn học nhân đạo là văn học
thương yêu con người, ca ngợi con người, đấy cũng là một cách hiểu. Nhưng theo
tôi, điều quan trọng bậc nhất của chủ nghĩa nhân đạo là hiểu con người, thông cảm
với con người, thấy tất cả những sự phức tạp, cái ghê gớm, cái kỳ lạ của con người,
nhất là chia sẻ với con người trong mọi trạng thái nhân thế của nó.
*
T.K.: Xin anh kể
thêm một vài tác giả hay tác phẩm nào trong nền Văn học miền Nam đã làm
cho anh căn cứ vào đó để nói lên những điều anh vừa nói.
V.T.N.: Tôi nhớ là trong những
cuốn sách của nhà văn Dương Nghiễm Mậu thì tôi thấy rất rõ những lúc, trong thời
kỳ đầu, Dương Nghiễm Mậu có nhiều suy nghĩ rất trừu tượng, trong Cũng
đành, về vấn đề tồn tại như thế nào, mình có quyền hành động gì, sự lựa chọn
đúng hay sai, mình đúng như thế nào, bản mệnh đã bị dày vò thế nào, đấy là phần
đến rất sớm ở Dương Nghiễm Mậu, Thanh Tâm Tuyền và một số người khác. Về sau,
khoảng sau 72, tôi được biết là Dương Nghiễm Mậu cũng có những tiểu thuyết
như Con sâu, cũng đã diễn tả tâm trạng đời sống con người trước 75.
Rất tiếc là tôi chưa được đọc cuốn này nhưng tôi được đọc nhiều bút ký ngắn của
Dương Nghiễm Mậu tả những chuyến đi theo các đơn vị quân đội đến Tây Nguyên, ra
Quảng Trị và nhân vật các sĩ quan trẻ trong đó, tôi thấy diễn tả được hết những
đau đớn của con người, chứng kiến đất nước mình, lớp trẻ bị chết, bị thương, mất
hết sự thiêng liêng của đời sống và bơ vơ không biết làm thế nào.
Một tác giả nữa, mà khoảng năm 72, bọn
tôi ở quân đội cũng rất xúc động, xôn xao cả lên, là cuốn của Phan Nhật Nam,
không phải cuốn nhiều người hay nói tới, cuốn Mùa hè đỏ lửa, diễn tả
không khí chiến trường rất ác liệt, mà là cuốn trước đó, cuốn Dấu binh
lửa. Theo tôi, Dấu binh lửa có giá trị rất lớn, vì nó cho
thấy sự tan vỡ tâm hồn, tan vỡ đời sống tinh thần của người thanh niên lớn lên
trong một đất nước chiến tranh. Từ chỗ là một người đầy nhiệt huyết, muốn biết,
muốn hiểu, muốn đóng góp, muốn làm cái gì cho dân, cho xứ sở, biến thành người
hư hỏng, chán ngán, không còn là mình nữa và biết là mình lội sâu vào trụy lạc,
hư hỏng và con người trở nên trâng tráo, chai lỳ, bất nhẫn, Phan Nhật Nam kêu
lên là mình không còn là mình nữa, mình đã đánh mất mình rồi, xã hội đã làm hỏng
mình rồi. Tất cả những điều đó đều đọc được trong Dấu binh lửa.
Tôi nhớ là khi tôi nói chuyện với những nhà văn như Nguyễn Khải, Nguyễn Minh
Châu, các anh đều công nhận rằng đọc cuốn sách này thấy rất rõ sự vận động tâm
lý, vận động đời sống tinh thần của con người trong xã hội miền Nam như thế và
bọn tôi ghi nhận ngay cách diễn tả, cách viết rất trực tiếp và khả năng sử dụng
tiếng Việt rất nhuần nhị của Phan Nhật Nam ở một tác phẩm có tính chất tự
thú như thế. Sau này nhà văn Bảo Ninh có viết Nỗi buồn chiến tranh;
đọc Nỗi buồn chiến tranh tôi lại nhớ đến Dấu binh lửa và
tôi có đưa cho anh Bảo Ninh xem, Bảo Ninh nói với tôi đại ý nếu anh đọc cuốn Dấu
binh lửa này trước thì có thể sẽ viết khác đi một chút. Riêng tôi giữ
mãi cảm tưởng rằng đây là một trong những cuốn sách viết về chiến tranh đáng
ghi nhớ và cho rằng ở chỗ đó, nó thể hiện đầy đủ những đóng góp của Văn học miền
Nam, tức là ghi nhận được trạng thái nhân thế, tinh thần của con người một thời,
tất cả những đau đớn, vật vã của con người trong một hoàn cảnh phi nhân văn và
chính từ đó chúng ta có thể giải thích tất cả những biến động trong đời sống từ
sau 75 đến nay.
*
T.K.: Thưa anh, có
thể nói là sự trở về với Văn học miền Nam của anh còn có một lý do khác, đó là
từ khi về hưu anh có nhiều thì giờ đọc hơn và anh cũng đã khám phá ra nhiều cái
mới.
V.T.N.: Về hưu, tôi mới có điều
kiện đọc thêm, một trong những ham thích của tôi là đọc sử của mình viết về những
thời kỳ cũ. Thật ra ở Hà Nội người ta viết sử rất kém, từ lúc tôi đi học đã...
không có sử. Rất xấu hổ phải nói là một người viết văn, trí thức như nhiều bạn
bè tôi, mà chưa bao giờ tiếp xúc một cách nghiêm túc với những bộ sử rất quan
trọng của chúng ta như bộ Đại Việt Sử Ký Toàn Thư, Việt Sử Thông Giám
Cương Mục hay những bộ sử sau này như Đại Nam Thực
Lục bao quát cả triều Nguyễn chẳng hạn; hay sử Việt Nam đầu thế kỷ XX,
thời người Pháp sang tổ chức lại xã hội của mình. Tất cả những trang sử ấy, bọn
tôi biết quá ít, sự thực là chúng tôi có những định kiến sai lầm, những thành
kiến, rồi cứ nuôi những thành kiến đó mà cứ tưởng đó là chân lý. Gần đây tôi có
được may mắn là tự tìm ra được niềm vui đọc lại những cái đó và từ mảng sử ấy,
tôi hiểu được đời sống hôm nay. Thế thì Văn học miền Nam cũng là một bộ phận, một
di sản của dân tộc, nó như những bức ảnh, những cuốn phim, ghi lại đời sống một
thời. Muốn làm tốt công việc của mình, chúng tôi rất cần lùi xa lại quá khứ và
từ khoảng cách xa như thế, nhìn chung cả lịch sử tinh thần của dân tộc, chúng
ta sẽ có được những khái quát để đóng góp xây dựng đời sống trước mắt.
*
T.K.: Anh có thể cho
biết sơ qua về công việc mà anh muốn làm?
V.T.N.: Khi đã gần bảy mươi tuổi
thì người ta thường có một mong ước là tổng kết lại hoạt động của đời mình,
theo nghĩa nào đấy phù hợp với sức lực. Trước đây dù có mấy chục năm làm việc
nhưng nó cũng như là một bản nháp lộn xộn, bây giờ cần tìm xem cái gì là chính,
là quan trọng nhất. Có thể, tôi tự nhủ, nên tính tới cuốn sách về văn học Việt
Nam thế kỷ XX. Trên con đường ấy, tôi nghĩ là chúng ta phải đánh giá lại Văn học
tiền chiến, để thấy nó như là biểu hiện văn hóa dân tộc trong nửa đầu thế kỷ
XX, còn sang nửa sau, phải kể cả mảng Văn học miền Bắc và Văn học miền Nam.
Nghĩ tới một cuốn sách như thế, tôi biết
rằng sự chuẩn bị của mình còn quá ít, rồi thấy có những thiếu sót rất cơ bản,
thí dụ khả năng có thể tiếp xúc được với những ngành nghiên cứu mới của phương
Tây thì lại không có, chỉ mầy mò thôi. Nhưng có lẽ việc quan trọng nhất là mình
phải thay đổi quan niệm, phải cởi mở, cởi mở theo nghĩa không phải để cho qua mọi
việc mà chính là để xác thực với thực tế hơn, gần với sự thực, gần yêu cầu xã hội
hơn. Cùng với việc trở lại văn học miền Nam tôi mong muốn cả những người viết
văn ở Hà Nội, ở Sàigòn trước đây và bây giờ một số ở nước ngoài, tôi nghĩ rằng
chúng ta nên có một thời gian nào đấy để nghĩ lại và vượt qua thành kiến cũ của
mình, tạo được không khí mới mẻ trong đời sống văn hóa, văn học của dân tộc
trong thế kỷ XX. Tức là chúng ta phải chấp nhận thực tế như nó có, chúng
ta phải thay đổi.
*
T.K.: Theo anh, cái
mà các anh phải thay đổi ở đây cụ thể là gì? Và tại sao lại phải thay đổi? Quá
khứ đã cho những kinh nghiệm như thế nào?
V.T.N.: Đối tượng vẫn thế
thôi, nhưng sự tiếp cận của chúng tôi hôm qua đã thất bại thì hôm nay phải đổi
cách nhìn, phải có những công cụ mới, cái nhìn mới. Trong thực tế đời sống
nghiên cứu văn học, văn hóa ở Hà Nội cũng đã có như thế: trong một thời gian
dài ở Hà Nội Văn học tiền chiến coi như rất yếu kém, nhiều hư hỏng. Những tác
giả như Vũ Trọng Phụng không được in lại, Nguyễn Công Hoan cũng có những sai lầm,
Ngô Tất Tố cũng hạn chế, Tự Lực Văn đoàn coi như vứt đi hết, chỉ có Thạch Lam
được yêu mến một chút thôi, chứ còn tất cả đến bây giờ vẫn coi lãng mạn là xa rời
đời sống, nhiệm vụ dân tộc. Từ lúc trước 75 hiểu như thế, đến bây giờ thì khác
hẳn, bây giờ lại bắt đầu nhìn Văn học tiền chiến như một niềm tự hào của văn
hóa, văn học dân tộc. Rõ ràng chúng tôi
đã thay đổi, tôi muốn nói rằng sự thay đổi ấy cũng sẽ đến trong cái nhìn Văn học
miền Nam trước 75. Tôi thấy, ví dụ như người Nga, họ cũng nhìn nhận văn học hải
ngoại của họ, người Trung Hoa cũng tìm thấy ở Văn học Đài Loan, Văn học Hồng
Kông những giá trị. Ở Đài Loan có những nhà văn như Bạch Tiến Dũng mà các sách
văn học sử của Bắc Kinh coi là tác gia quan trọng của nền Văn học Trung Hoa thế
kỷ XX. Tôi nghĩ rồi những quan niệm ở Hà Nội về Văn học miền Nam phải thay đổi
theo hướng ấy. Với những gì không thích, người ta hay bảo có những hạn chế. Tôi
thấy ai mà chẳng có hạn chế, ví dụ bây giờ đọc bất cứ cuốn văn học sử nào in ở
Hà Nội, đều thấy nói rằng Nguyễn Du có nhiều tư tưởng hạn chế, nhưng không phải
vì hạn chế ấy mà tất cả chúng ta bỏ, không say mê Kiều và cảm thấy Kiều là phần
thân thiết, gần gũi và là một tiếng nói tâm hồn của chúng ta. Tôi thấy trong việc
trở lại Văn học miền Nam, vẫn còn nhiều thành kiến cũ, vẫn có những ngần ngại,
cố chấp làm chúng ta khó thay đổi. Tôi thấy cần phải có sự giải phóng tư tưởng,
và phải có những tiêu chuẩn rất cơ bản, thí dụ như tiêu chuẩn vì quyền lợi
chung của dân tộc, vì tính chất nhân đạo, tính chất nhân văn của con người. Những
tiêu chuẩn ấy mới là những nguyên lý sâu xa của văn học và trên những cơ sở như
thế tôi tin rằng việc này sẽ được tiếp tục tốt hơn.
*
T.K.: So sánh sinh
hoạt văn học hiện nay ở trong nước với sinh hoạt văn học miền Nam trước 75, anh
có thấy điểm tương đồng nào?
V.T.N.: Gần đây tôi thấy rõ
ràng là văn học ở trong nước hiện nay đang có nhiều điểm giống như Văn học miền
Nam trước 75, kể cả sự phát triển văn hóa đại chúng, kể cả sự học đòi nhiều lúc
xô bồ, tuỳ tiện đối với phương Tây, cái mệt mỏi của con người, nỗi băn khoăn của
người trí thức để có một nền văn học khác đi, so với yêu cầu của xã hội hiện đại.
Nhiều lúc ở Hà Nội này, tôi đọc và tôi cảm thấy những hiện tượng quanh mình tôi
đã gặp một lần đâu đó, và tôi nhớ lại là trước năm 75 tôi đã đọc ở Sàigòn, bên
cạnh Bách Khoa, bên cạnh Văn, đã có những nhốn nháo, nhố nhăng, tùy tiện rất buồn
cười mà ngay lúc bấy giờ nhiều người đã kêu rồi. Ngay ở phương diện ấy, Văn học
miền Nam cũng đã làm bước hội nhập đi trước so với văn học trong nước .Các nhà văn trẻ hiện nay đang muốn thay đổi,
họ cũng không muốn viết, không muốn sáng tác như những người đi trước kể cả như
bọn tôi, nữa; thế nhưng sự chuẩn bị không có. Sự chuẩn bị này, dĩ nhiên lỗi
không phải ở lớp trẻ mà là ở lớp người đi trước, chúng tôi đã không góp phần
chuẩn bị cho họ, thành ra, ngay ở phương diện này, các nhà văn trẻ cũng có thể
tìm thấy trong các tác phẩm của các nhà văn miền Nam, những ví dụ, những bài học,
để học theo, những bài học hữu ích cho công việc của họ.
*
T.K.: Chắc anh cũng
đồng ý với tôi là mặc dù giới trẻ trong nước hiện nay không có cơ hội trực tiếp
tiếp xúc với Văn học miền Nam, nhưng nếu chúng ta nhìn kỹ, tìm tòi kỹ thì chúng
ta vẫn thấy có một vài ảnh hưởng nào đó của Văn học miền Nam trên một số tác giả
trẻ hiện nay. Vậy anh có thể lý giải cụ thể thế nào về hiện tượng này?
V.T.N.: Cụ thể thế này:Văn học
miền Nam vẫn có cách xuyên thấm vào đời sống theo cái cách bình thường văn học ở
đâu cũng vậy. Ví dụ như thơ, các hội thơ gần đây ở Hà Nội đã bắt đầu đưa Thanh
Tâm Tuyền lên thành một tìm tòi của thơ thế kỷ XX ở Việt Nam và trong dư luận
miệng tức là trong các cuộc trao đổi, mọi người trông vào các tìm tòi của các
nhà thơ ở miền Nam trước 75 như những bước khai phá tiếp tục Thơ Mới,
để tìm tới một giai đoạn mới của thơ và để thơ Việt Nam hội nhập thế giới. Tôi
cho là thơ của các nhà thơ ở miền Nam trước 75, trong chừng nào đó, nó đã giải
quyết việc này, một cách liên tục, một cách đại trà rộng rãi, và đã đạt được mức
thành công. Nó sẽ góp phần thúc đẩy văn học trong nước. Tôi thấy tình trạng
trong nước bây giờ rất trì trệ và có cái gì như là bế tắc, người ta muốn tìm
nhưng không biết tìm gì và cái tìm ra thì thiếu điều kiện cơ bản cho nên không
phải là cái mà người ta cần. Tôi thấy ngay đến cả các vấn đề - như thế
nào là tiểu thuyết? văn xuôi là như thế nào? chấp nhận phương Tây như thế nào?
- thì các nhà văn trẻ bây giờ cũng có thể đọc lại các nhà văn miền Nam trước
75. Thế rồi cách thể hiện cá nhân như thế nào? quan hệ cá nhân, xã hội thế nào?
họ cũng có thể tìm thấy trong các nhà văn miền Nam cách thể nghiệm của mình. Giới
nghiên cứu chúng ta cũng thấy điều đó, chính chị Thụy Khuê đã có lần viết trong
bài Văn học miền Nam, nhắc tới việc xây dựng Văn học miền Nam ở
Sàigòn suốt 54 - 75. Có những nhóm người trẻ lúc bấy giờ nhận rõ qua giai đoạn
tiền chiến rồi, qua giai đoạn Pháp cai trị rồi, nay cần có một nền văn nghệ của
nước mình. Việc mà nền Văn nghệ miền Nam làm được: thứ nhất là tiếp nhận di sản
cũ, nối tiếp truyền thống các nhà văn cũ và thứ hai là tiếp nhận một cách bình
thường văn học, văn hóa nước ngoài, coi đó là nguồn góp ý cho mình, coi đó là
cách mình có thể tựa vào để phát triển.
*
T.K.: Xin hỏi anh về
di sản văn học. Theo anh thì Văn học miền Nam có vai trò gì trong việc bảo tồn
Văn học tiền chiến và trên mặt nghiên cứu văn học, theo anh, miền Nam có để
lại thành quả nào mà anh thấy vẫn còn hữu ích cho giới làm văn học hiện nay
không?
V.T.N.: Với di sản Văn học tiền
chiến, phải nhận trong một thời gian dài, ở Hà Nội để mất đi rất nhiều, nhiều
tài liệu bị cất vào thư viện, sau đó không ai đọc, cuối cùng không biết ở đâu.
Trong khi đó thì chính là ở Sàigòn, nhiều nhà nghiên cứu, nhà văn đã bắt đầu có
sự nối tiếp, chuẩn bị, sưu tầm tài liệu, đã góp phần làm dài di sản chung của
chúng ta. Gần đây, tôi rất thích thú và đã nhờ mua được cuốn sách bao quát rất tốt về văn học sử dân
tộc, đó là cuốn Việt Nam văn học sử giản ước tân biên của Phạm
Thế Ngũ. Những người có theo dõi văn học Sàigòn, đều biết hồi ấy có nhiều người
rất nổi trên phương diện nghiên cứu văn học và biên khảo, ông Phạm Thế Ngũ chỉ
là một nhà giáo và cuốn sách mà tôi nói chỉ là một cuốn giáo trình; nhưng đây
thực sự là một cuốn sách viết rất nghiêm túc về Văn học Việt Nam nói chung, bằng
chứng là cuốn sách đó đã được đưa vào Từ điển văn học, do nhóm của
Viện Văn Học chủ trì. Hoặc cuốn sách về triết học của Trần Thái Đỉnh, cuốn Triết
học hiện sinh cũng đã được in lại. Hôm qua tình cờ tôi đọc lại cuốn Văn
học miền Nam Tổng quan của Võ Phiến, thì ông Võ Phiến cho biết cuốn đó
có thời gian là cuốn bán chạy nhất, năm nó ra đời ở Sàigòn. Điều đó tôi rất thông
cảm bởi vì hiện nay ở Hà Nội cũng thế thôi có một khao khát tiếp nhận những cái
mới của phương Tây, tiếp cận những tinh hoa của họ, tôi thấy việc đó thì Văn học
miền Nam đã đi trước và để lại những thành quả mà bây giờ chúng tôi không dễ gì
vượt qua.
*
T.K.: Thưa anh, nếu
đưa được nền Văn học miền Nam trở lại văn đàn thì anh thấy điểm nào có thể giúp
ích ngay cho sinh hoạt văn học hiện nay trong nước?
V.T.N.: Nhìn chung, tất cả những
phần đóng góp của Văn học miền Nam đối với nền văn học dân tộc, hứa hẹn nhiều
bài học quý báu cho việc xây dựng nền văn nghệ của chúng ta. Thí dụ việc xây dựng
ngôn ngữ văn học. Hiện nay trong đời sống Hà Nội, ngôn ngữ giao tiếp thông thường...
rất kinh khủng. Hôm nọ có người viết bài về việc giữ chủ quyền trong ngôn ngữ,
ý nói đang có cuộc xâm lăng ngôn ngữ từ tiếng Anh, đến tiếng Hán xâm nhập vào
tiếng nói rất loạn xạ, và ngay cả ngôn ngữ văn học của những người cầm bút hiện
nay cũng hết sức lộn xộn nhếch nhác, lâu lắm không có người viết văn hay. Trong
lúc đó, tôi đọc lại Văn học miền Nam, với những ngòi bút bậc thầy, ở phần hay
nhất của mình, thì Mai Thảo có những trang viết hết sức văn học, rất hay, Võ
Phiến có giọng văn riêng, cho thấy một đời sống tinh thần không thể có ở thời
tiền chiến được. Rồi rất nhiều nhà văn khác, như Dương Nghiễm Mậu, Phan Nhật
Nam, v.v... cả những nhà văn tương đối phổ thông hơn như Thụy Vũ, Nhã Ca, Trùng
Dương, Túy Hồng v.v... ở họ, đều là những thể nghiệm ngôn ngữ mà đi sâu hơn thì
ở đó nó có cái mạnh của tiếng nói Hà Nội, có cả cái mạnh của văn hóa miền Nam,
của Sàigòn lục tỉnh, tôi thấy hai điều đó được kết hợp nhuần nhụy trong những
nhà văn, một số nhà văn di cư, mang lại cho ngôn ngữ văn học của Văn học miền
Nam một mực thước và sau đó đạt cái chuẩn mà đến bây giờ bọn tôi vẫn trông vào
đó để học hỏi. Hoặc trong việc dịch những tác phẩm văn học nước ngoài sang tiếng
Việt, tôi thấy cách xử lý tiếng Việt của các dịch giả là điều bọn tôi phải nể
và phải tiếp nhận học hỏi và phải công nhận có những đóng góp.
*
T.K.: Thưa anh, câu
chuyện đã khá dài, trước khi từ giã, anh thấy có những điều gì anh muốn nói
thêm về việc đưa Văn học miền Nam trở lại văn đàn, điều mà anh thật sự hết
lòng mong muốn thúc đẩy.
V.T.N.: Hiện nay tôi bị ám ảnh
bởi điểm là chúng ta đến chậm quá, làm muộn quá. nếu muốn quay trở lại Văn học
miền Nam, ngoài khó khăn tôi nói trên về tư tưởng, cách làm việc, thì khó khăn
vật chất rất cụ thể như tư liệu thì mất rất nhiều và không ai chuyên tâm. Lòng
người thì vẫn tâm lý hậu chiến tức là vẫn bị ảnh hưởng ngày hôm qua, không tách
ra được để nhìn đối tượng văn hóa, bình tĩnh làm công việc một cách tốt hơn. Gần
đây trên mạng talawas cũng đã trích đăng lại một só tác phẩm cũ của Văn học miền
Nam, ở bên Mỹ, nhiều tác phẩm cũ được in lại, nhưng tôi vẫn cảm thấy chưa đủ.
Thỉnh thoảng trao đổi với một vài nhà nghiên cứu khác cũng thấy thế. Chúng tôi
có cảm tưởng mỗi người nắm một tí, tức là mỗi người chỉ nắm được phần của mình
thôi, còn sự thực những người nắm được bao quát chung thì không có và hiện nay
tài liệu cũng rất thiếu sót. Cụ thể những bộ báo, sách quan trọng như tập Bách
Khoa, Văn... thì không biết ở trong và ngoài nước người ta còn bao nhiêu và làm
thế nào đưa nó lên thành tài liệu nghiên cứu cho tất cả mọi người. Làm được như
thế thì cũng đòi hỏi một nỗ lực rất lớn, văn học mạng hiện nay rất phát triển
nhưng không ai làm việc lưu trữ này, dự trữ tài liệu, để thúc đẩy việc nghiên cứu
Văn học miền Nam. Trong quá trình nghiên cứu văn học, tôi rất muốn có dịp nào
đó chúng ta cùng trở lại Văn học miền Nam, đọc lại nó để hiểu nó.
*
T.K.: Xin thành thật
cám ơn anh Vương Trí Nhàn.
Thụy Khuê thực hiện
Chương trình Văn học nghệ thuật
RFI, ngày 14 và 21/6/2008
© Copyright Thụy Khuê 2008
No comments:
Post a Comment