Nguyễn Hữu Động
11/12/2020
Diễn từ nhận huy chương Quyền Con Người Ramon
Sanchez ngày 10.12.2020 tại Mexico. Đọc bản dịch tiếng Việt ở cuối trang.
Uỷ ban Mexico Quyền Con Người (CMDH)
Trao
huy chương Ramón Sánchez
cho
TS. Nguyễn Hữu Động
Ngày 10 tháng 12.2020,
vào Ngày quốc tế Quyền con người, Uỷ ban Mexico Quyền con người (Comisión
Mexicana de Derechos Humanos A.C. / CMDH) đã trao Huy chương Quyền Con
Người Ramón Sánchez cho tiến sĩ Nguyễn Hữu Động, vinh danh những đóng góp quốc
tế nhằm bảo vệ nhân quyền trong khuôn khổ các hoạt động của Liên Hợp Quốc ở
Châu Mỹ Latin.
Dưới đây là bài phát biểu
(tiếng Pháp) – và bản dịch tiếng Việt – trong cuộc lễ trao giải thưởng tổ
chức tại Mexico ngày 10.12.2020 :
Les droits
humains
au centre de la politique
ou la politique au centre
des droits humains ?
Ma première journée
internationale des droits humains remonte à 1991 au Salvador, plus exactement à
San Miguel. Ce fut aussi la première fois que les responsables régionaux du
Front Farabundo Marti de Libération Nationale et l’armée du Salvador se sont
retrouvés sans armes sur un terrain de dialogue et non un champ de bataille.
Les droits humains seront pour moi, depuis ce jour, un moteur de la
réconciliation nationale ou du moins de civilité politique.
Je suis arrivé au Salvador quasiment dans les valises d’Iqbal Riza (ancien chef
de cabinet du Secrétaire Général de l’ONU), après la mission électorale au
Nicaragua et une autre mission électorale en Haïti avec Horacio Boneo (premier
directeur de la Division d’assistance électorale de l’ONU). En ces temps, les
choses étaient simples : là où ces deux aînés voulaient que j’aille, je faisais
mes valises. Le mandat importait peu, les « chefs » décidaient et si on ne
connaissait pas le travail, on l’apprenait en le faisant, l’essentiel
étant de mériter la confiance des « principaux », qui représentent
l’organisation que nous servons.
La première phase de la mission (ONUSAL) consistait en l’observation du respect
des accords sur les droits humains. Comme coordinateur des provinces de
San Miguel, Usulután, la Union et le Morazán, j’avais la charge d’une équipe
d’une centaine de personnes, juristes, policiers, militaires et officiers
politiques. Les nuits passées à lire les documents internationaux sur les
droits humains ne m’avaient donné qu’une vague idée de ce que sont ces droits
et aucune sur comment les observer.
Et puis j’ai appris sur le tas. Le colonel en charge de la IIIème Brigade à San
Miguel (nommé après les accords de paix le premier Directeur Général de la
Police Nationale) est devenu un ami. Un jour, quand je lui expliquais
qu’il fallait faire un effort pour respecter les droits fondamentaux, il me
prit par l’épaule pour me dire : « Dong, si j’avais ton salaire, ta
stabilité et ton lieu de résidence, moi aussi, je serais un ardent défenseur
des droits humains ». Lucidité de sa part et leçon d’humilité pour la
mienne. Qui suis-je en effet pour lui donner des leçons de conduite ?
Un jour, à San Miguel, un homme s’est présenté à nos bureaux pour dénoncer les
mauvais traitements que la police municipale lui avait fait subir. Yeux
bandés, gifles, insultes. Un de mes collègues policiers lui demanda alors
: C’est vrai que tu as commis un vol ? Oui c’est vrai mais je ne le
leur ai pas dit. Alors de quoi tu te plains ?
Ça été un premier choc. Nous savons que toute communauté d’être vivants doit posséder
un certain sens de la justice pour exister comme telle. Mais nous savons aussi
que les pires criminels ont droit à un procès public afin de préserver notre
propre dignité et la leur. Hannah Arendt l’a bien expliqué dans son étude sur
le procès d’Eichmann. Une justice sans loi est une justice sommaire (et
exceptionnelle si on pense à une bataille) et une loi sans justice serait celle
de la jungle.
Comment l’expliquer en dix minutes à un jeune collègue frais émoulu de l’école
de police et passionné de son travail ?
Deuxième choc : une dame
de 19 ans, péripatéticienne de son état, vint dénoncer un policier municipal
pour viol. On sait que ce genre de situation est complexe car c’est souvent une
parole contre une autre et que les statuts sociaux de l’accusé et de la victime
peuvent entraîner des jugements biaisés.
Enquête (rapide) faite, notre interprétation la plus réaliste fut qu’il n’y
avait pas eu de violence mais d’un non-respect du contrat. L’individu était
parti, acte consommé, sans payer.
Je suis allé voir son chef pour proposer une sanction à mon avis suffisante :
une semaine d’arrêt, plus un dédommagement à la dame représentant 10 fois le
montant de son tarif (les gifles avaient déjà été données avant que je
n’arrive). La Division des Droits Humains de ONUSAL m’appela pour me dire
que je n’avais rien compris à ces Droits. Il fallait respecter le debido
proceso, lequel consistait à présenter le coupable au tribunal et l’avocat,
financé par la mission demanda trois mois de prison ferme et sa révocation de
la police. Ce qui fut fait.
A sa sortie de prison, l’ex-policier se convertit en bandit et au bout de
quelques semaines, se fit abattre. Sa veuve vint me demander de l’aide car il
avait laissé derrière lui trois orphelins. Réponse de la Division : ce n’est
pas notre mandat. Voyez le département de l’aide sociale. (La victime du viol,
elle, retourna à son négoce.) La leçon que j’ai retenue c’est que les Droits
Humains ne sont pas qu’une affaire de droit et de loi. C’est d’abord une
affaire d’êtres humains.
C’est alors que j’ai compris, au-delà des documents, que ces droits ne peuvent
pas être la politique, mais qu’il nous faut réfléchir sur une politique
des Droits Humains. Quelle est la différence ?
On me permettra de rappeler que la base de notre mandat et action c’est la
Déclaration Universelle des droits de l’homme adoptée en 1948, elle-même fille
de la Déclaration de l’Indépendance des États Unis en 1776 et de la Déclaration
des droits de l’homme et du citoyen de 1789.
De fait, les droits fondamentaux, ceux à la liberté, à la vie, à la dignité, à
la libre expression et au bonheur, sont, entre autres, ni des droits octroyés,
ni demandés. Ce sont des droits proclamés par des
citoyens et citoyennes et la raison d’être du système que nous appelons
aujourd’hui démocratique est de défendre et promouvoir ces droits.
Le Livre XI de l’Esprit des Lois de Montesquieu consacré à la construction des
institutions du pouvoir ainsi que leurs relations (coopération, concurrence,
compétence) a d’abord comme objectif de protéger le droit à la liberté. L’idée
de construire un peuple avec des droits est une idée d’intellectuels en mal
d’originalité. C’est le peuple français en armes de 1789, la mobilisation de
Martin Luther King de 1965, la lutte de l’ANC en Afrique du Sud durant des
décades ou le printemps arabe en 2010 qui ont conduit à l’adoption des mesures
institutionnelles conformes à l’exigence populaire.
Dire que les droits humains sont l’essentiel de la politique,
c’est verser dans un certain paternalisme qui consisterait à dire : les droits
humains sont à la base de notre politique laquelle consiste à défendre vos droits.
Entre faire le bonheur du peuple (aucun pouvoir autoritaire ne
dit autre chose) et le droit du peuple au bonheur, il y a une nuance
de taille. Sans parler que les droits changent, se diversifient et que leur
défense doit aussi se moduler dans ces changements.
Quand j’ai été envoyé en Afghanistan en 2003 pour participer à l’organisation
des élections, je me suis de nouveau rendu compte que les droits « accordés »
ne sont pas nécessairement les droits déclarés. Quand ils ont occupé le
pays en 1979, les soviétiques ont supprimé les « burkas » et imposé la mixité
dans les écoles. Dans l’abstrait, ce sont des mesures louables. Dans le contexte
de l’occupation, elles se sont retournées contre les premières bénéficiaires :
jet d’acide sur les femmes sans burka, grenades dans les écoles
mixtes (*).
Ne serait-il pas préférable de laisser fleurir le désir de citoyenneté et que
ce dernier, aidé par l’éducation de tous, permettra de renforcer la volonté
d’identité civique et politique amenant à l’émancipation ? Mais c’est une
question abstraite car la seule réponse valide vient des afghans eux (elles)
mêmes.
Dire qu’il faut une politique des droits humains, c’est dire qu’en
face de citoyens décidés à défendre leurs droits proclamés, les autorités sont
obligées de trouver des solutions politiques et institutionnelles pour protéger
et renforcer ces droits.
Ces politiques ne peuvent donc pas se limiter au debido proceso. Elles
ne peuvent non plus se limiter à des droits existants sans tenir compte des
droits à venir. Elles doivent forcément s’ouvrir à d’autres champs, qu’il
s’agisse de la politique sociale (la justice sociale) ou économique (ou encore
avec la pandémie actuelle, une politique sanitaire digne de ce nom), du
renforcement de l’architecture du système démocratique, par le suffrage
universel, l’état de droit constitutionnel, le pluralisme et la civilité
politique.
Grâce aux leçons de mes aînés déjà nommés, grâce à des centaines d’heures de
discussions avec les acteurs réels de la vie politique et sociale, j’en arrive
aujourd’hui à comprendre que dans le fond, la citoyenneté est la
base de cette politique.
J’ai eu de la chance d’avoir participé à ce travail avec, entre autres, la
Commission Mexicaine des Droits Humains. Qu’elle ait choisi de m’accorder son
prix est un honneur. Mais c’est aussi une exigence : m’éloigner de la
conception paternaliste des droits humains et participer à la construction
d’une conception citoyenne de ces droits.
Le prix est donné à un individu mais le mérite revient à beaucoup d’autres, les
ex-collègues des différentes missions de paix des Nations Unies, les membres de
la société civile au Mexique comme au Nicaragua, en Haïti ou en Afrique du Sud.
Je ne puis les nommer tous et toutes mais ils et elles se reconnaîtront au
souvenir des discussions enflammées que nous avons eu sur ce thème.
Qu’il me soit permis de vous présenter, amis de la Commission ici présents,
amis et collègues lointains, ma profonde reconnaissance.
Merci et encore merci.
Nguyễn Hữu Động
Mexico le 10 décembre
2020
(Discours de remerciements à l’occasion de la réception du prix Ramón
Sánchez de la Commission Mexicaine des Droits Humains. Mexico le 10/12/2020)
(*) De fait cette
interdiction du burka est ambigüe car elle peut être comprise comme une forme
de libération des femmes afghannes, ou comme une attaque frontale aux
traditions du pays. On sait que dans l’histoire, les femmes nobles portaient
des burkas, avant que ce port soit ultérieurement imposé dans les tribus
pashtoun...
***
Quyền
con người ở trung tâm chính trị
hay
chính
trị ở trung tâm quyền con người ?
Ngày
quốc tế quyền con người đầu tiên của tôi là vào năm 1991 ở Salvador, cụ thể là ở
tỉnh San Miguel. Đó cũng là lần đầu tiên những người trách nhiệm địa phương của
Mặt trận Farabundo Marti Giải phóng Dân tộc và của Quân đội Salvador gặp nhau
mà không mang vũ khí để đối thoại thay vì đụng độ trên chiến trường. Từ ấy, đối
với tôi, quyền con người sẽ trở thành động cơ của sự hoà giải dân tộc, hay ít
nhất của sự hoà nhã chính trị.
Tôi
tới Salvador gần như trong hành lý của Iqbal Riza (nguyên chánh văn phòng của Tổng
Thư Ký Liên Hiệp Quốc), sau chuyến công tác tổ chức bầu cử ở Nicaragua rồi
Haïti với Horacio Boneo (chủ nhiệm đầu tiên của Vụ hỗ trợ bầu cử của LHQ). Thời
ấy, mọi sự diễn ra giản đơn : hai ông anh muốn tôi đi đâu thì tôi xách
vali đi đấy. Nhiệm vụ cụ thể là gì không mấy quan trọng, các « sếp »
quyết định, mình không biết làm thì vừa làm vừa học, điều quan trọng là làm sao
xứng đáng với sự tin cậy của các « thủ trưởng » đại diện cho tổ chức
mà chúng tôi phục vụ.
Giai
đoạn đầu của phái bộ (ONUSAL) là giám sát việc thực thi các hiệp định về quyền
con người. Với cương vị điều phối viên ở các tỉnh San Miguel, Usulután, La
Unión và Morazán, tôi phụ trách một êkíp khoảng một trăm người, gồm những luật
gia, cảnh sát, quân nhân và sĩ quan chính trị. Sau những đêm dài nghiền ngẫm
các tài liệu quốc tế về quyền con người, tôi chỉ có một ý niệm lờ mờ về các quyền
ấy nhưng tuyệt nhiên không biết làm thế nào để giám sát.
Thế
là phải vừa làm vừa học. Viên đại tá phụ trách Lữ đoàn III ở San Miguel (sau hiệp
định hoà bình, sẽ được cử làm Tổng giám đốc Cảnh sát Quốc gia đầu tiên) trở
thành bạn tôi. Một hôm, khi tôi giải thích cho anh ta là cần phải nỗ lực tôn trọng
các quyền cơ bản, anh ta vỗ vai tôi mà nói : « Động à, nếu tôi được
trả lương bằng anh, công ăn việc làm ổn định, nhà cửa đàng hoàng như anh, thì
tôi cũng sẽ hăng say bảo vệ quyền con người ». Câu nói sáng suốt của
anh ta cũng là bài học cho tôi về sự khiêm cung. Đúng thế, tôi là ai mà dạy anh
ta bài học hành xử ?
Một
hôm, ở San Miguel, một người đàn ông tới văn phòng của chúng tôi để tố cáo cảnh
sát thành phố đã hành hạ anh ta. Bịt mắt, tát tai, chửi rủa. Một nhân viên cảnh
sát đồng sự trong phái bộ hỏi anh ta : Có đúng là anh đã ăn trộm
không ? Đúng thế nhưng tôi đâu có chịu nhận. Thế thì anh con than vãn cái
gì ?
Đó là cú
sốc đầu tiên.
Chúng ta đều biết rằng mọi cộng đồng sinh vật phải có một ý thức nhất định về
công lý để tồn tại như một cộng đồng. Nhưng chúng ta cũng biết rằng những phạm
nhân tồi tệ nhất cũng có quyền được phán xử công khai, điều đó bảo đảm cho nhân
phẩm của chính chúng ta cũng như của đương sự. Hannah Arendt đã lí giải điều đó
rất rõ trong trước tác về vụ xử Eichmann. Công lý không luật lệ là một thứ công
lý bôi bác (và là một biệt lệ, nếu ta nghĩ tới chiến trận) và luật lệ không
công lý chỉ là luật rừng.
Làm
thế nào, trong vòng mươi phút, giải thích được điều ấy cho một đồng sự trẻ tuổi
vừa tốt nghiệp trường cảnh sát và say mê với công tác mới ?
Cú sốc thứ
nhì : một
phụ nữ 19 tuổi, làm công việc nay gọi là lao động tính dục, đến tố cáo đã bị một
viên cảnh sát thành phố cưỡng hiếp. Ai nấy đều biết rằng vụ việc này phức tạp,
chỉ có lời khai trái nghịch của hai bên, đó là không nói vị trí xã hội của bị
cáo cũng như của nạn nhân dễ đưa tới những phán đoán thiên lệch.
Sau
một cuộc điều tra (nhanh chóng), kết luận hiện thực nhất của chúng tôi là không
có bạo hành mà là không tôn trọng giao kèo. Viên cảnh sát hành sự xong, đã bỏ
đi, không trả tiền.
Tôi
đến gặp sếp của tay này và đưa ra một đề nghị trừng phạt mà tôi nghĩ là đủ :
tạm giam một tuần, và bồi thường một khoản tiền gấp mười giá cả đã thoả thuận
(trước khi tôi tới nơi, đương sự đã bị cấp trên bạt tai một trận). Vụ Quyền con
người của ONUSAL gọi tôi, trách tôi chẳng hiểu gì cả. Phải theo đúng quy
trình luật lệ, nghĩa là đưa phạm nhân ra toà, và luật sư (do phái bộ LHQ trả
thù lao) xin toà xử ba tháng tù giam và sa thải khỏi hàng ngũ cảnh sát. Thế là
xong.
Ra
tù, viên cựu cảnh sát này gia nhập một băng cướp và vài tháng sau ăn đạn, chết.
Người vợ goá đến gặp tôi xin giúp đỡ để nuôi ba đứa con mồ côi cha. Trả lời của
Vụ quyền con người : đây không phải là nhiệm vụ của chúng ta. Hãy hỏi sở
xã hội. (Còn nạn nhân của vụ cưỡng hiếp đã trở lại nghề cũ). Tôi rút ra bài học :
Quyền con người không phải chỉ đơn thuần là chuyện công lý và pháp luật. Đó trước
tiên là chuyện của những con người.
Lúc
đó tôi mới ngẫm ra là, vượt lên trên những văn kiện và tư liệu, các quyền con
người không phải là chính trị, mà ta phải suy nghĩ về một chính sách về Quyền
con người. Khác nhau ở chỗ nào ?
Xin
mạn phép nhắc lại nền tảng nhiệm vụ và hành động của chúng tôi là Tuyên
ngôn Phổ quát về các quyền con người được thông qua năm 1948, và Tuyên
ngôn này là đứa con của Tuyên ngôn Độc lập Mỹ 1776 và của Tuyên
ngôn quyền con người và quyền công dân 1789.
Sự
thực, các quyền cơ bản – quyền tự do, quyền sống, quyền nhân phẩm, quyền phát
biểu và quyền hạnh phúc – không phải là những quyền được ban phát hay thỉnh cầu.
Đó là những quyền mà các công dân – nam cũng như nữ – đã tuyên cáo,
và lý do tồn tại của hệ thống mà ngày nay ta gọi là chế độ dân
chủ là bảo vệ và phát huy các quyền đó.
Tập
XI Tinh thần Pháp luật của Montesquieu về xây dựng các
định chế quyền lực, về quan hệ giữa các định chế (hợp tác, cạnh tranh, quyền hạn)
trước tiên nhằm mục đích bảo vệ quyền tự do. Cái ý xây dựng một nhân dân có các
quyền chỉ là ý tưởng của những nhà trí thức không mấy độc đáo. Chính là nhân
dân Pháp 1789 cầm súng trong tay, là cuộc vận động 1965 của Martin Luther King,
là cuộc đấu tranh của ANC ở Nam Phi trong suốt mấy chục năm, hay là mùa xuân
Arap năm 2010 đã dẫn tới việc thông qua những biện pháp định chế phù hợp với
yêu cầu của nhân dân.
Nói
rằng quyền con người là cốt yếu của chính trị chẳng qua là rơi vào một thứ chủ
nghĩa gia trưởng, chẳng khác gì nói rằng : quyền con người là nền tảng
chính sách của chúng tôi, chúng tôi bảo vệ quyền của các bạn. Giữa mang lại hạnh
phúc cho nhân dân (chính quyền độc tài nào chẳng nói thế) và quyền hưởng hạnh
phúc của nhân dân, có một khác biệt rất lớn. Đó là không nói rằng các quyền ấy
cũng thay đổi, thiên biến vạn hoá, và công cuộc bảo vệ chúng cũng phải thích ứng
theo sự biến hoá.
Khi
tôi được gửi tới Afghanistan năm 2003 để tham gia tổ chức bầu cử, một lần nữa tôi
lại nghiệm ra rằng những quyền được « ban phát » không nhất thiết là
những quyền được tuyên cáo. Khi chiếm đóng Afghanistan năm 1979, Liên Xô đã bãi
bỏ việc trùm khăn của phụ nữ và áp đặt trường học hỗn hợp nam nữ. Trong bối cảnh
chiếm đóng, những biện pháp này đã bị phản tác dụng, mà nạn nhân đầu tiên là phụ
nữ Afghan : phụ nữ không choàng khăn bị tạt axit, trường học hỗn hợp bị
ném lựu đạn ¨.
Lẽ
ra, phải chăng nên để nảy nở khát vọng công dân, khát vọng ấy, cùng với giáo dục
phổ cập, sẽ củng cố ý thức công dân và chính trị, sẽ đưa tới sự giải
phóng ? Nhưng đó là một câu hỏi trừu tượng mà chỉ có người dân Afghan –
nam và nữ – mới có thể trả lời.
Bảo
rằng phải có một đường lối chính trị về quyền con người, có nghĩa
là đối mặt với những công dân quyết tâm bảo vệ những quyền mà họ đã tuyên cáo,
thì chính quyền bắt buộc phải tìm ra những biện pháp chính trị và cơ chế để bảo
vệ và củng cố các quyền đó.
Các
chính sách ấy không thể chỉ thu hẹp vào những quy trình hợp lệ (debido
proceso). Cũng không thế đóng khung vào những quyền hiện tồn mà phải dọn chỗ
cho những quyền sẽ tới, mở ra những lĩnh vực, những trường khác : công bằng
xã hội và kinh tế (cả y tế : cơn đại dịch hiện nay đòi hỏi một chính sách
y tế tương xứng), củng cố cơ cấu chính trị dân chủ bằng phổ thông đầu phiếu, chế
độ pháp quyền hợp hiến, đa nguyên và hoà nhã chính trị.
Nhờ
những bài học từ các đàn anh mà tôi đã nêu tên, nhờ hàng trăm giờ thảo luận với
những người đã thực sự tham gia vào sinh hoạt chính trị và xã hội, ngày nay tôi
nhận thức rằng, xét cho cùng, nền tảng của chính trị ấy là tính công
dân.
Tôi
đã có may mắn được tham gia công cuộc ấy, cùng với nhiều cơ quan và cá nhân,
trong đó có Uỷ ban Mexico về Quyền con người. Được Uỷ ban chọn lựa để trao giải
thưởng, thật vinh dự. Nhưng đồng thời là một đòi hỏi đối với tôi : thoát
khỏi quan niệm gia trưởng chủ nghĩa về nhân quyền, góp phần vào công cuộc kiến
tạo một quan niệm công dân về quyền con người.
Giải
thưởng dành cho một cá nhân, nhưng công lao này thuộc về rất nhiều người, những
đồng sự cũ của tôi trong các phái bộ hoà bình của Liên Hợp Quốc, những thành
viên của xã hội dân sự Mexico cũng như Nicaragua, Haïti hay Nam Phi. Tôi không
thể kể ra hết, nhưng các bạn ấy sẽ nhận ra mình trong những hồi ức kể trên về
những cuộc trò chuyện sôi nổi về chủ đề nhân quyền.
Với
các bạn trong Uỷ ban Mexico về quyền con người có mặt hôm nay, với tất cả bạn
bè và đồng sự xa gần, tôi xin nói lên lòng biết ơn sâu sắc.
Cảm
ơn.
Mexico
ngày 10 tháng 12 năm 2020
Nguyễn Hữu Động
¨ Thực ra lệnh cấm khăn
trùm tự nó có hai mặt, nó có thể là giải phóng phụ nữ, nhưng đồng thời cũng là
tấn công trực diện vào phong tục tập quán. Trong lịch sử Afghanistan, trước đây
chỉ phụ nữ thuộc giới quyền quý mới trùm khăn, sau này các bộ tộc pashtun mới
buộc tất cả phụ nữ phải đội khăn trùm.
No comments:
Post a Comment