Edgar
Morin: “Chúng ta phải chung sống với sự bất trắc”
Nguyễn Khánh Trung dịch
28/12/2020
http://www.phantichkinhte123.com/2020/12/edgar-morin-chung-ta-phai-song-chung.html
Ian HANNING/REA
Giữa
đại dịch, nhà triết học Edgar Morin vẫn trung thành với tầm nhìn tổng thể của
mình về xã hội. Ông nói với chúng tôi, cuộc khủng hoảng dịch bệnh dạy chúng ta
hiểu rõ hơn về khoa học và cách sống chung với sự bất trắc, để tìm lại một dạng
thức nhân văn. Cuộc phỏng vấn này được xuất bản vào tháng Tư, là một trong mười
bài báo được đọc nhiều nhất trên trang web của chúng tôi trong năm nay.
Đại dịch coronavirus đã
đưa khoa học trở lại trung tâm của xã hội một cách mạnh mẽ. Liệu khoa học sẽ biến
đổi từ chuyện này?
Edgar
Morin: Điều
làm tôi ngạc nhiên là phần lớn công chúng coi khoa học là một danh mục những
chân lý tuyệt đối, những khẳng định không thể bác bỏ. Và mọi người yên tâm khi
thấy vây quanh tổng thống là một hội đồng khoa học. Nhưng điều gì đã xảy ra? Rất
nhanh chóng, người ta nhận ra rằng các nhà khoa học này đang bảo vệ những quan
điểm rất khác nhau, và đôi khi trái ngược nhau, cho dù đó là các biện pháp phải
thực hiện, các giải pháp ý tế mới khả dĩ ứng phó tình trạng khẩn cấp, xác nhận
loại thuốc này hay loại thuốc kia có hiệu lực, thời gian thực hiện các thử nghiệm
lâm sàng… Tất cả những tranh cãi này gây ra sự nghi ngờ trong tâm trí người
dân.
*
Ý
ông là công chúng có nguy cơ mất niềm tin vào khoa học?
E.M.: Không, nếu mọi
người hiểu rằng khoa học tồn tại và tiến bộ thông qua tranh biện. Chẳng hạn,
các cuộc tranh luận xung quanh chloroquine đã cho phép đặt ra lựa chọn giữa sự khẩn cấp và thận trọng. Thế giới
khoa học đã từng biết đến những tranh biện gay gắt khi AIDS lần đầu tiên xuất
hiện vào những năm 1980. Điều mà các triết gia về các khoa học đã cho chúng ta
thấy một cách chính xác là tranh luận đối kháng là một phần không thể tách rời
trong nghiên cứu. Thậm chí, nghiên cứu cần sự tranh biện để tiến bộ.
Thật
không may, rất ít nhà khoa học đã đọc Karl Popper, người đã xác lập rằng một lý
thuyết chỉ có tính khoa học khi nó có thể bị phản bác, Gaston Bachelard, người
đặt ra vấn đề về tính phức hợp của tri thức, hay Thomas Kuhn, người đã chỉ ra
rõ ràng rằng lịch sử khoa học là một quá trình đứt gãy như thế nào. Quá nhiều
nhà khoa học không biết tới sự đóng góp của những nhà nhận thức luận vĩ đại này
và vẫn làm việc theo quan điểm giáo điều.
Sylvain Lefevre/Getty
Images/AFP
*
Liệu cuộc
khủng hoảng hiện nay có thể làm thay đổi quan điểm khoa học này không?
E.M.: Tôi không thể
nói trước được, nhưng tôi hy vọng rằng nó sẽ giúp cho thấy khoa học là một thứ
phức hợp hơn chúng ta nghĩ đến mức nào – cho dù ta đứng về phía những người xem
khoa học như một danh mục các giáo điều, hay về phía những người chỉ coi các
nhà khoa cũng như nhưng nhân vật Diafoirus (lang băm trong vở kịch Le
Malade imaginaire của Molière, BTV) liên tục mâu thuẫn với
nhau ...
Khoa
học là một thực tại nhân sinh, cũng giống như nền dân chủ, nó dựa trên các cuộc
tranh luận về các ý tưởng, cho dù các phương thức kiểm chứng của nó chặt chẽ
hơn. Mặc dù vậy, các lý thuyết lớn được chấp nhận có xu hướng trở nên bị giáo
điều hóa, và các nhà cách tân lớn luôn vất vả trong việc làm cho những khám phá
mới của họ được công nhận. Do đó, giai đoạn mà chúng ta đang trải qua ngày hôm
nay có thể là thời điểm thích hợp để khiến người dân và chính các nhà nghiên cứu
nhận thức được sự cần thiết phải hiểu rằng các lý thuyết khoa học không phải là
tuyệt đối, như các giáo điều của các tôn giáo, nhưng mang tính phân hủy sinh học
...
*
Thảm họa
sức khỏe, và tình trạng cách ly chưa từng có mà chúng ta hiện đang trải qua:
theo ông thì điều gì đáng chú ý nhất?
E.M.: Không cần thiết
phải tạo ra thứ bậc giữa hai tình huống này, vì chúng đã diễn ra theo thứ tự thời
gian và dẫn đến một cuộc khủng hoảng có thể nói là trên bình diện nền văn minh,
vì cuộc khủng hoảng này buộc chúng ta phải thay đổi hành vi và thay đổi cuộc
sống của chúng ta, ở cấp độ địa phương cũng như toàn cầu. Tất cả là một tổng thể
phức hợp. Nếu chúng ta muốn xem xét nó theo quan điểm triết học, chúng ta phải
cố gắng tạo ra mối liên hệ giữa tất cả những cuộc khủng hoảng như thế này và
suy tư về sự bất trắc, vốn là đặc điểm chính trong đó.
Những
gì thú vị là trong cuộc khủng hoảng coronavirus này,
chúng ta vẫn chưa có gì chắc chắn về nguồn gốc của virus, cũng như về các biến
thể khác nhau của nó, các cộng đồng dân chúng bị lây nhiễm, mức độ sự độc hại
... Cũng thế, chúng ta đang phải sống với sự thiếu chắc chắn về tất cả hậu quả
của dịch bệnh trên mọi lĩnh vực, xã hội, kinh tế ...
*
Nhưng
theo ông, những thiếu chắc chắn này này tạo ra điều gì, sự liên hệ giữa tất cả
những khủng hoảng thế này?
E.M.: Bởi vì chúng ta
phải học cách chấp nhận chúng và sống chung với chúng, trong khi nền văn minh của
chúng ta đã nhồi sọ chúng ta về nhu cầu liên quan đến những điều chắc chắn ngày
càng nhiều về tương lai, mà thường là ảo tưởng, đôi khi là phù phiếm, khi người
ta mô tả cho chúng ta một cách chính xác những gì sắp xảy ra vào năm 2025! Sự
xuất hiện của vi rút này nhắc nhở chúng ta rằng sự bất trắc vẫn là một phần
không thể tước bỏ nơi thân phận con người. Tất cả các bảo hiểm xã hội mà bạn có
thể đăng ký sẽ không bao giờ có thể đảm bảo rằng bạn sẽ không bị đau ốm hay bạn
sẽ có một cuộc sống gia đình bên nhau hạnh phúc! Chúng ta cố gắng để quanh mình
tối đa những điều chắc chắn, nhưng sống, đó là điều hướng con thuyền của mình
trong biển cả đầy bất trắc, đi qua những hòn đảo nhỏ và rồi những quần đảo chắc
chắn hơn, ở đó, chúng ta có thể tiếp nhiên liệu ...
*
Đây có phải
là nguyên tắc sống của riêng ông?
E.M.: Đó đúng hơn là kết
quả trải nghiệm của tôi. Tôi đã chứng kiến rất nhiều sự kiện
không lường trước được trong cuộc đời mình - từ cuộc kháng chiến của Xô viết
vào những năm 1930 đến khi Liên Xô sụp đổ, chỉ để nói về hai sự kiện lịch sử
khó xảy ra trước khi chúng đến - đó là một phần trong cách mà tôi tồn tại. Tôi
không sống trong khắc khoải lo lắng triền miên, nhưng tôi chờ những biến cố tai
ương mức độ nặng hay nhẹ xảy ra. Tôi không nói rằng tôi đã thấy trước dịch bệnh
hiện tại, nhưng tôi nói chẳng hạn cách đây nhiều năm rằng với sự suy thoái của
sinh quyển, chúng ta phải chuẩn bị cho các thảm họa. Vâng, điều này thuộc về
triết lý của tôi: “Bạn hãy chờ những điều bất ngờ.”
Ngoài
ra, tôi lo lắng về số phận của thế giới sau khi đã hiểu khi đọc Heidegger vào
năm 1960, rằng chúng ta đang sống trong kỷ nguyên hành tinh, sau đó vào năm
2000, rằng toàn cầu hóa là một quá trình có thể gây ra nhiều tác hại cũng như
đem lại những ích lợi. Tôi cũng quan sát thấy rằng sự bùng nổ không kiểm soát của
sự phát triển kinh tế-kỹ thuật, được thúc đẩy bởi một cơn khát lợi nhuận không
giới hạn và bởi một chính sách tân
tự do tổng quát, đã trở nên có hại và gây ra các cuộc khủng hoảng dưới
mọi hình thức ... Kể từ lúc đó, tôi chuẩn bị tinh thần để đối mặt với những bất
ngờ, những biến động.
Ian HANNING/REA
Liên quan
đến nước Pháp, ông đánh giá thế nào về việc quản lý dịch bệnh của các cơ quan
công quyền?
E.M.: Tôi rất tiếc vì
một số nhu cầu đã bị từ chối, chẳng hạn như đeo khẩu trang, là chỉ để ... che đậy
việc là lúc bây giờ không có khẩu trang! Người ta cũng nói: xét nghiệm là vô
ích, cũng chỉ để che đậy điều mà người ta cũng không có nốt. Sẽ là con người
khi thừa nhận những sai lầm đã phạm và người ta sẽ sửa chữa chúng. Có trách nhiệm
còn phải thừa nhận sai lầm của mình. Khi nói xong điều đó, tôi đã quan sát thấy
rằng, ngay từ bài phát biểu đầu tiên về khủng hoảng, Tổng thống Macron không chỉ
nói về các công ty mà còn nói về những người làm công ăn lương và những người
lao động. Đây là một thay đổi đầu tiên! Hy vọng rằng cuối cùng ông ấy sẽ tự giải
phóng mình khỏi thế giới tài chính: tổng thống thậm chí còn đề cập đến khả năng
thay đổi mô hình phát triển ...
*
Vậy chúng
ta có đang hướng tới sự thay đổi kinh tế không?
E.M.: Hệ thống của
chúng ta dựa trên tính cạnh tranh và lợi nhuận thường gây ra những hậu quả
nghiêm trọng liên quan đến điều kiện lao động. Chuyện phải tiến hành hàng loạt
các công việc từ xa do vấn đề cách ly có thể giúp thay đổi cách thức hoạt động
của các công ty vẫn còn được tổ chức theo cách quá thứ bậc hay độc đoán. Cuộc
khủng hoảng hiện tại cũng có thể đẩy nhanh sự quay trở lại nền sản xuất địa
phương và sự từ bỏ tất cả hình thức công nghiệp dùng một lần rồi vứt bỏ này, bằng
cách trả lại việc làm cho các nghệ nhân và các cơ sở buôn bán địa phương. Trong
thời điểm mà các công đoàn bị yếu đi rất nhiều, thì đó là tất cả những hành động
tập thể có thể dựa vào để cải thiện các điều kiện lao động.
*
Có phải
chúng ta đang trải qua một sự thay đổi chính trị, khi mà mối quan hệ giữa cá
nhân và tập thể đang biến đổi?
E.M.: Lợi ích cá nhân
đã chi phối mọi thứ, và giờ thì sự đoàn kết đang hồi sinh. Hãy nhìn vào thế giới
y tế: lĩnh vực này đã từng trong tình trạng bất đồng và bất mãn sâu sắc, nhưng,
đối mặt với đám đông bệnh nhân, nó cho thấy sự đoàn kết phi thường. Ngay cả khi
bị cách ly ở nhà, dân chúng cũng thấu hiểu các y bác sĩ bằng cách vỗ tay vào
các buổi tối tất cả những người cống hiến hết mình và làm việc cho dân chúng.
Đó chắc chắn là một thời điểm tiến bộ, ít nhất là ở cấp độ quốc gia.
Thật
không may, chúng ta không thể nói về sự thức tỉnh của tình đoàn kết nhân loại
hay đoàn kết trên hành tinh này. Tuy nhiên, chúng ta, những con người của tất cả
các quốc gia, trước đây đã phải đứng trước những vấn đề giống nhau khi đối mặt
với sự suy thoái môi trường hay chủ nghĩa hoài nghi về kinh tế. Trong khi hiện
tại, từ Nigeria đến New Zealand, tất cả chúng ta đều phải chịu cách ly ở nhà,
chúng ta nên ý thức rằng số phận của chúng ta gắn liền với nhau, cho dù chúng
ta muốn hay không. Đây có thể là thời điểm để làm mới lại chủ nghĩa nhân văn của
chúng ta, bởi vì chừng nào chúng ta chưa xem nhân loại là một cộng đồng chung số
phận, thì chúng ta không thể thúc đẩy các chính phủ hành động theo hướng đổi mới.
*
Là nhà
triết học, ông có thể dạy chúng tôi điều gì đó để vượt qua thời gian dài bị
cách lý ở nhà thế này không?
E.M.: Đúng là đối với
nhiều người trong chúng ta, những người quen sống bên ngoài trong phần lớn thời
gian, thì việc bị cách ly đột ngột thế này có thể là một sự phiền toái khủng
khiếp. Tôi nghĩ đây có thể là một cơ hội để suy ngẫm, để tự hỏi điều gì là phù
phiếm hoặc không cần thiết trong cuộc sống của chúng ta. Tôi không nói rằng sự
khôn ngoan là ở trong phòng của bạn cả đời, nhưng liệu đó có phải là việc chỉ dựa
vào cách tiêu thụ hoặc ăn uống không. Có lẽ bây giờ là lúc bạn nên buông bỏ tất
cả những gì thuộc về thứ văn hóa công nghiệp này với những tệ hại mà chúng ta
biết, đây là thời điểm để giải độc chúng. Đây cũng là dịp để chúng ta nhận thức
một cách lâu dài về những chân lý nhân văn mà tất cả chúng ta đều biết, nhưng lại
bị chôn vùi trong tiềm thức của chúng ta: ước rằng tình yêu, tình bạn, sự nối kết
hiệp thông, sự đoàn kết là những gì làm nên phẩm chất của đời sống.
Nguồn: “Edgar Morin: “Nous
devons vivre avec l’incertitude””, CNRS Le
Journal, 6.4.2020.
----
Bài có
liên quan:
No comments:
Post a Comment