Ở trại tù Z 30 C Hàm Tân vào mỗi buổi sáng, những
người tù đợi đi lao động, nhưng sớm hơn có một ông già lúc nào cũng với bộ quần
áo trắng đã ngả qua màu cháo lòng đẩy chiếc xe cải tiến chứa phân Bắc của tù
đem đi. Sáng nào cũng vậy, ít ai biết Ông là ai.
Người Sài Gòn gọi ông là “ông Khai Trí” (theo tên
nhà sách – nhà xuất bản do ông làm chủ). Hết sức quảng bác nhưng ông lại rất ít
nói về mình, nên ít người biết ông chính là tấm gương sống động: từ hai bàn tay
trắng trở thành người kinh doanh ngành sách lớn nhất và uy tín nhất miền Nam.
Ông Khai Trí” tên thật là Nguyễn Hùng Trương, sinh
năm 1926 tại Thủ Đức. Thuở nhỏ, ông thường nhịn ăn sáng, dùng 2 đồng xu mẹ cho
để mua báo đọc. Lên Sài Gòn học trung học ở Petrus Ký, ông được sắm cho chiếc
xe đạp cũ để cuối tuần đạp về nhà, đầu tuần trở lên với món tiền đủ để tiêu xài
dè sẻn trong tuần. Nhưng cứ mỗi chiều thứ hai là ông tiêu sạch số tiền đó vào
sách báo rồi cả tuần nhịn ăn sáng, chỉ uống nước lã cho đỡ đói.
Sách ông mua hầu hết là sách báo nước ngoài, vào thập
niên 1940 ông đã gây dựng được một tủ sách có giá trị. Bạn bè đến chơi, thấy
ông có nhiều sách hay thường nhờ ông mua giùm. Có lần, chỉ 5 người nhờ nhưng
ông mua đến 10 cuốn để được hưởng 30% hoa hồng. Số sách dư ra, ông đem ký gửi ở
quán sách. Ba hôm sau, người chủ quán hỏi ông sách loại đó còn không, nếu còn
thì đem tới tiếp vì sách gửi trước đã bán hết rồi. Từ đó ông nảy ra ý định mua
sách báo ở nước ngoài về gửi bán. Sách ông chọn là loại sách có giá trị, quý hiếm,
nhiều người cần mà trong nước không bán. Lúc đầu mua mỗi thứ vài chục cuốn, thấy
bán chạy ông mới tăng số lượng lên, có khi cả nghìn cuốn.
Nhờ cố gắng làm việc không quản mệt mỏi, tiết kiệm từng
đồng nên đến năm 1952 ông Khai Trí đủ vốn để mở một hiệu sách nhỏ tại 62 đại lộ
Bonard (nay là Lê Lợi), đặt tên là Nhà sách Khai Trí (nay là Nhà sách Sài Gòn).
Đây là nhà sách đầu tiên ở Việt Nam bán hàng theo kiểu tự chọn, khách có thể đứng
đọc tại chỗ hàng giờ rồi đi ra mà không phải mua. Nữ nhân viên bán hàng mặc đồng
phục, lúc nào cũng vui vẻ ân cần, trông nom một cách kín đáo…
Những điều này hiện nay được áp dụng ở đa số hiệu
sách nhưng vào thời điểm đó thì quá mới mẻ và rất được khách hàng ủng hộ, nhờ vậy
mà sau đó nhà sách được mở rộng thêm 2 căn liền kề với nhiều tầng lầu.
Nhà sách Khai Trí còn phụ trách cả việc xuất bản
sách với những đầu sách được chọn lựa kỹ càng và phong phú.
Một thú chơi đặc biệt của ông Trương nữa là sưu tầm
sách báo (chỉ riêng tờ báo Pháp ngữ Le Monde, ông có từ số đầu tiên cho tới
ngày 30/4/1975). Ông còn cùng nhà văn Nhật Tiến chủ trương ra Tuần báo Thiếu
Nhi và là soạn giả của nhiều đầu sách có giá trị.
Riêng trong khoảng 10 năm từ 1993 đến 2003, ông đã
tuyển chọn và biên soạn khoảng 15 cuốn sách: Thơ tình Việt Nam và thế giới chọn
lọc, Quê em mến yêu, Làm con nên nhớ, Chánh tả cho người miền Nam, Huế mến yêu,
Những bài thơ hay trong văn chương Việt Nam…
Nhà văn Nguyễn Thụy Long (tác giả của cuốn tiểu thuyết
nổi tiếng “Loan mắt nhung,” một cuốn tiểu thuyết mà sau này giới nghiên cứu miền
Bắc sau 1975 cũng hết lời ca ngợi) có viết một bài nhan đề “Vĩnh biệt ông Khai
Trí,” trong đó có nhắc đến hoàn cảnh đau thương của ông Khai Trí sau 1975:
“Ông Khai Trí qua đời lúc 5 giờ 15 ngày 11 tháng 3
năm 2005, thọ 80 tuổi sau hai tuần nằm bệnh viện. Ông mất đi do sức già lực kiệt,
nhiều năm ông cố gắng tranh đấu để xin lại hiệu sách vĩ đại của ông sau khi bị
nhà nước Việt Nam xã hội chủ nghĩa tịch thu, sau đợt cải tạo văn hóa 1976 tại
Sài Gòn. Tiệm sách của ông tại đường Lê Lợi mang tên Khai Trí bị nhà nước “quản
lý”, nay mang tên Phahasa của nhà nước.
Thuở đó, sau khi các sĩ quan chế độ Việt Nam Cộng
Hòa bị đi cải tạo trước, đến lượt những văn nghệ sĩ bị bắt, tác phẩm thiêu đốt
và họ đều bị coi là kẻ có tội, đương nhiên bị bôi nhọ, kết tội là Biệt Kích Văn
Nghệ.
Ông Khai Trí cũng bị coi là tội phạm, liệt vào hàng
văn nghệ sĩ và bị bỏ tù, vì người chiến thắng cho ông là người kinh doanh và
phát triển cái văn hóa đồi trụy. Những người đã từng sống ở miền Nam trước giải
phóng, ai cũng biết đến ông. Gọi là ông Khai Trí mà quên cái tên cúng cơm của
ông là Nguyễn Hùng Trương, ông làm được nhiều công việc lợi ích cho văn hóa Việt
Nam, cả đời ông đam mê công việc ấy. Và ông quen biết rất nhiều văn nghệ sĩ ở
miền Nam, kể cả những văn nghệ sĩ Bắc di cư 1954.
Ông Khai Trí lại ra tay giúp đỡ nhiều anh em văn nghệ
sĩ gặp hoàn cảnh khó khăn, mua tác phẩm của họ, tuy chưa in còn để đấy nhưng
ông vẫn trả tiền đầy đủ không thiếu một xu. Ngoài ra ông tài trợ cho nhiều tờ
báo hồi đó ở Sài Gòn. Tôi không biết nhiều, nhưng tôi biết về tờ báo Sống của
Chu Tử, cũng có sự góp sức về mặt tiền bạc.
. . .Bao nhiêu lần tôi đi qua đường Lê Lợi, tôi nhìn
thấy ông Khai Trí buồn bã đứng ở góc đường đó, nhìn sang hiệu sách cũ của mình
mang tên mới là Phahasa.
Một lần khác, cũng trong bữa giỗ ông Chu Tử, tôi hỏi
ông Khai Trí về việc xin lại nhà sách Khai Trí đến đâu rồi?
Ông cười chua chát:
– Phải đến năm 3000 thì may ra…
Ngày ông bị bắt, bị bỏ tù, bao nhiêu bài báo nói xấu
ông, kết tội ông còn dấu bao nhiêu kho sách Ngụy, không thành thật khai báo.
Chuyện thế thái nhân tình lúc ông gặp hoạn nạn, những kẻ trước đây từng chịu ơn
ông, tố cáo ông bao nhiêu là tội kể cả những điều không có để lập công.
Buổi lễ tang ông Khai Trí, tại nhà ông đường Xô Viết
Nghệ Tĩnh (Phan thanh Giản cũ) tôi gặp nhiều bạn bè của ông, những người thuộc
chế độ Sài Gòn cũ đến thắp cho ông những nén nhang và chia xẻ sự thương tiếc với
gia đình ông.
Nhà văn Nguyễn Thụy Long ngâm ngùi tiếp:
…Tôi nhớ mãi dáng ông Khai Trí đứng nhìn lên hiệu
sách cũ của mình và câu nói chán nản của ông, năm 3000 thì người ta trả lại cho
ông nhà sách Khai Trí. Sao mà chua chát thế cho ông Khai Trí Nguyễn Hùng
Trương, cả một đời chỉ có một đam mê là làm văn hóa, giữ gìn cái hay, cái đẹp
cho thế hệ mai sau.
Mặt tiền nhà sách Khai Trí
No comments:
Post a Comment