Giới thiệu: Minh
Anh
Thứ
ba, 05 Tháng 5 2020 16:05
Quan hệ đối tác Trung-Nga đã được củng cố đáng kể trong hai năm qua. Tuy
nhiên, những thay đổi tiềm tàng trong chính sách của Mỹ và đặc biệt là những diễn
biến ở Trung Á và Bắc Cực có thể thách thức mối quan hệ này trong tương lai.
Mặc dù điều này diễn ra đồng thời với cuộc chiến thương mại
Mỹ-Trung và căng thẳng Mỹ-Nga gia tăng, quan hệ đối tác Trung-Nga đã bắt đầu trở
nên sâu sắc ngay trước khi Mỹ có những thay đổi trong chính sách đối với mỗi nước,
như được chứng thực trong một cuộc thảo luận về hợp tác Trung-Nga trong nông
nghiệp, công nghệ, các vấn đề quân sự và Bắc Cực. Tuy nhiên, hợp tác trong tất
cả các lĩnh vực này có những giới hạn và các nhà phân tích Trung Quốc hiện đang
tranh luận về mức độ mong muốn và tính khả thi của một mối quan hệ đối tác như
vậy. Mối quan hệ cá nhân mạnh mẽ giữa Tập Cận Bình và Vladimir Putin cho phép họ
điều khiển quan hệ này, vốn được củng cố hơn nữa bằng cách tiếp cận tương đồng
của họ với sự lãnh đạo độc đoán. Tuy nhiên, những thay đổi tiềm tàng trong
chính sách của Mỹ và đặc biệt là những diễn biến ở Trung Á và Bắc Cực có thể
thách thức mối quan hệ đối tác Trung-Nga trong tương lai.
Từ những năm 1970, các nhà phân tích đã sử dụng tam giác
chiến lược để minh họa các mô hình trong quan hệ giữa Washington, Moskva và Bắc
Kinh. Theo lôgích tam giác, việc củng cố các mối quan hệ Trung-Nga sẽ là một phản
ứng tự nhiên trước những căng thẳng hiện tại trong quan hệ Mỹ-Nga và Mỹ-Trung.
Quả thật, có rất nhiều dấu hiệu cho thấy sự củng cố quan hệ như vậy. Vào ngày
5/6/2019, Trung Quốc và Nga đã nâng cấp mối quan hệ của họ lên thành Quan hệ đối
tác chiến lược toàn diện vì một kỷ nguyên mới, có đặc trưng là sự hỗ trợ lẫn
nhau lớn hơn. Đường ống khí đốt Sức mạnh Siberia được khánh thành vào tháng
12/2019 và đến năm 2024, nó sẽ bơm 38 tỷ mét khối/năm cho Trung Quốc. Cây cầu
đường sắt đầu tiên kéo dài từ Đồng Giang ở tỉnh Hắc Long Giang đến
Nizhneleninsk ở Khu tự trị Do Thái của Nga đã khai trương vào tháng 3/2019. Cây
cầu cao tốc được chờ đợi từ lâu nối liền Hắc Hà ở phía Đông Bắc Trung Quốc đến
Blagovechensk ở Viễn Đông Nga đã được hoàn thiện vào tháng 11/2019 và được đưa
vào sử dụng vào cuối mùa Xuân 2020. Thương mại Trung-Nga đạt 100 tỷ USD vào năm
2018, Tập Cận Bình và Vladimir Putin cũng cam kết tăng gấp đôi con số này vào
năm 2024.
Hai nhà lãnh đạo đã tạo dựng một mối quan hệ cá nhân mạnh
mẽ và quan hệ đối tác của riêng họ là một yếu tố quan trọng thúc đẩy một số dự
án, đặc biệt là trong các lĩnh vực năng lượng được kết nối về mặt chính trị ở mỗi
nước. Mặc dù doanh số bán vũ khí quân sự không lớn như trong những năm 1990,
song hợp tác quân sự giữa Nga và Trung Quốc đã tăng tốc trong những năm gần
đây, trong đó có việc thường xuyên tham gia các cuộc tập trận trên bộ và trên
biển. Trong năm 2019, chúng ta đã chứng kiến hai trường hợp đáng chú ý là các
cuộc tuần tra không quân chung và hợp tác phòng thủ tên lửa. Hai máy bay ném
bom tầm xa Tu-95 của Nga đi cùng máy bay ném bom Xian H6-K của Trung Quốc trong
một cuộc tuần tra chung trên vùng biển quốc tế nằm giữa Nhật Bản và bán đảo Triều
Tiên, khiến cả hai nước này phải tiến hành hoạt động đánh chặn. Tháng 10/2019,
Putin đã tiết lộ rằng Nga đang giúp Trung Quốc phát triển hệ thống phát hiện
phóng tên lửa.
Đúng là những căng thẳng nhất định trong các mối quan hệ
Trung-Mỹ và Nga-Mỹ đã ảnh hưởng đến quan hệ Trung-Nga kể từ năm 2018. Chiến
tranh thương mại Mỹ-Trung, việc Mỹ nỗ lực hạn chế sử dụng công nghệ 5G của Hoa
Vi, việc Chính quyền Trump rút Mỹ khỏi Hiệp định các lực lượng hạt nhân tầm
trung (INF), các biện pháp trừng phạt của nước này đối với Nga và quan điểm về
cuộc cạnh tranh nước lớn ở Bắc Cực đều thúc đẩy quan hệ Trung-Nga gần gũi hơn.
Tuy nhiên, như chúng ta sẽ thấy dưới đây, hợp tác Trung-Nga trong nông nghiệp,
công nghệ, phòng thủ tên lửa và Bắc Cực đã diễn ra trước khi Chính quyền Trump
đưa ra các chính sách về những vấn đề này và phản ánh việc từng bước thiết lập
lại quan hệ giữa Nga và Trung Quốc trong thập kỷ qua hơn là việc phản ứng lại
những thay đổi gần đây hơn trong quan hệ của Mỹ với Trung Quốc và Nga.
Dù có bằng chứng cho thấy hợp tác ở mức độ sâu sắc hơn,
nhưng có những giới hạn đối với sự hợp tác trong tất cả các lĩnh vực vấn đề
này. Các nhà phân tích Trung Quốc về quan hệ đối tác Trung-Nga hiện đang tranh
luận về việc hợp tác với Nga khả thi và được mong muốn đến mức nào. Trong tương
lai, mối quan hệ mạnh mẽ giữa Tập Cận Bình và Putin, cả hai đã thực hiện các bước
đi để duy trì quyền lực trong tương lai gần, có khả năng duy trì sự ổn định
trong mối quan hệ đối tác này. Hơn nữa, hai nước có lợi ích tương đồng trong một
số lĩnh vực quản trị độc đoán, bao gồm chủ quyền Internet và không can thiệp
vào công việc nội bộ. Tuy nhiên, những thay đổi trong môi trường bên ngoài của
họ, bao gồm cả mối quan hệ của họ với Mỹ cũng như những diễn biến ở Trung Á và
Bắc Cực, sẽ thử thách việc củng cố quan hệ đối tác Trung-Nga.
Hơn nữa, vào ngày 30/1/2020, dịch COVID-19 làm gián đoạn
đột ngột các tương tác xuyên biên giới, vốn luôn là điểm yếu trong mối quan hệ
hai nước. Với việc 2 công dân Trung Quốc đã đến miền Đông nước Nga được chẩn
đoán mắc COVID-19, biên giới đất liền đã bị đóng cửa, và hầu hết các tuyến đường
hàng không và đường sắt đều bị cắt đứt.
Đậu tương và nông nghiệp
Đáp trả việc Mỹ áp thuế 2,4 tỷ USD đối với thép và nhôm của
mình, Trung Quốc đã áp thuế lên nông sản và sản phẩm công nghiệp nhập khẩu từ Mỹ
với mức tương đương. Trước khi Trung Quốc áp đặt mức thuế trả đũa 25% đối với đậu
tương của Mỹ, 1/3 lượng đậu tương của Mỹ là đến Trung Quốc. Nhập khẩu đậu tương
của Trung Quốc, vốn đạt đỉnh điểm 94,2 triệu tấn vào năm 2017-2018, đã giảm hơn
11 triệu tấn trong năm 2018-2019 xuống còn 82 triệu tấn. Trung Quốc, nhập khẩu
hơn 75% lượng đậu tương, đã phải lựa chọn phương án khác thay thế Mỹ, vốn là nước
cung cấp chính mặt hàng này. Với việc Mỹ không xuất khẩu đậu tương sang Trung
Quốc vào tháng 11/2018, đỉnh điểm của mùa trồng trọt, Trung Quốc đã phải chật vật
để tìm nhà cung cấp mới cũng như sản xuất thêm ở trong nước.
Tính đến năm 2016, 90% lượng đậu tương nhập khẩu của
Trung Quốc chỉ đến từ 3 nước là Mỹ, Brazil và Argentina. Tình trạng này được Bộ
Nông nghiệp Trung Quốc coi là rủi ro tập trung. Mặc dù dịch tả lợn châu Phi đã
làm giảm 40% sản lượng lợn của Trung Quốc, nhu cầu về đậu tương làm thức ăn cho
lợn cũng giảm, tuy nhiên Chính phủ Trung Quốc vẫn tìm cách đa dạng hóa các nhà
cung cấp. Một báo cáo hồi tháng 2/2019 của Bộ Nông nghiệp Trung Quốc đã thúc giục
các công ty Trung Quốc đi dọc “Vành đai và Con đường” nhằm tận dụng sự kết nối
ngày càng tăng và phát triển các nhà cung cấp mới như Nga và Kazakhstan, vốn có
thêm lợi thế sản xuất đậu tương không biến đổi gen.
Điều này đã có lợi cho mối quan hệ giữa Trung Quốc và Nga
trong lĩnh vực nông nghiệp cũng như cho mối quan hệ thương mại tổng thể, vốn đã
sa sút do thiếu động lực ngoài lĩnh vực năng lượng. Quả thật, tuyên bố chung
tháng 6/2019 về phát triển Quan hệ đối tác hợp tác chiến lược toàn diện vì một
kỷ nguyên mới nêu bật việc lượng xuất khẩu đậu tương của Nga gia tăng. Xuất khẩu
đậu tương của Nga sang Trung Quốc đã tăng mạnh trong năm qua - năm 2018, 90%
trong tổng sản lượng 800.000 tấn của Nga đã được chuyển đến Trung Quốc. Trong nỗ
lực thúc đẩy xuất khẩu của Nga, tháng 7/2019, Tổng cục Hải quan Trung Quốc đã
cho phép nhập khẩu đậu tương từ mọi miền nước Nga (trước đây chỉ có 5 vùng ở Viễn
Đông Nga được quyền xuất khẩu đậu tương). Mặc dù có sự bàn luận về việc tăng xuất
khẩu đậu tương của Nga sang Trung Quốc lên 3,7 triệu tấn vào năm 2024, nhưng việc
tăng mạnh nguồn cung từ Nga vẫn sẽ không đủ thay thế cho nguồn đậu tương nhập
khẩu từ Mỹ, vì xuất khẩu đậu tương của Nga hiện chỉ chiếm 1% nhu cầu của Trung
Quốc.
Một số quan chức Nga nói về việc tăng sản lượng từ 1 triệu
tấn lên 10 triệu hoặc thậm chí 20 triệu tấn để đáp ứng nhu cầu của Trung Quốc
và cho các công ty Trung Quốc thuê 1 triệu ha đất ở vùng Viễn Đông Nga để đạt
được mục đích này. Tuy nhiên, Ivan Zuenko, nhà phân tích các vấn đề khu vực ở
Nga tại Vladivostok, coi đây là một giấc mơ xa vời. Theo Zuenko, đậu tương được
trồng trên 70% diện tích đất trồng trọt ở Viễn Đông Nga; vùng đất khác có thể
không phù hợp để trồng đậu tương và việc thuê đất có thể quá tốn kém. Trong bài
phát biểu trước Câu lạc bộ thảo luận quốc tế Valdai vào tháng 10/2019, Putin thừa
nhận rằng Nga chưa đầu tư đúng mức vào nông nghiệp và đất trồng trọt để đáp ứng
nhu cầu đậu tương của Trung Quốc. Hơn nữa, người Nga phản đối việc sử dụng lao
động Trung Quốc trong lĩnh vực nông nghiệp, cho dù các doanh nghiệp Trung Quốc
muốn vậy, và các công ty chế biến đậu tương của Nga đã phàn nàn với Putin rằng
việc Trung Quốc thu mua đậu chưa qua chế biến đang làm suy yếu sinh kế của họ.
Hoa Vi và
“chia sẻ mạng”
Giống như trường hợp đậu tương, quan hệ Trung-Nga ngày
càng sâu sắc nhằm mục đích ứng phó với chính sách của Mỹ, trong trường hợp này
là việc Mỹ cấm sử dụng các công nghệ viễn thông của Tập đoàn Hoa Vi của Trung
Quốc, vốn bị Chính quyền Trump cho là có thể gây tổn hại tới an ninh quốc gia của
Mỹ. Đối mặt với sức ép từ Mỹ kể từ vụ bắt giữ Giám đốc tài chính Hoa Vi Mạnh
Vãn Châu vào tháng 12/2018 với cáo buộc vi phạm lệnh trừng phạt của Mỹ đối với
Iran, Trung Quốc đã chuyển hướng sang tìm kiếm thị trường và đối tác nghiên cứu
và phát triển ở Nga. Tuy nhiên, hợp tác giữa Nga và Trung Quốc trong lĩnh vực
công nghệ thực sự đã tăng tốc từ đầu năm 2015, bao gồm thỏa thuận hợp tác trong
nền kinh tế kỹ thuật số (2015), diễn đàn công nghệ cao Trung-Nga hàng năm
(2016), thỏa thuận phát triển trung tâm robot y tế tại Trung Quốc (2016), thành
lập công viên sáng tạo Trung-Nga ở Tây An (2016), đối thoại sáng tạo Trung-Nga
thường niên (2017) và thành lập trung tâm công nghệ cao Skolkovo ở Moskva, cùng
với đầu tư chung Nga-Trung (2018).
Hơn nữa, đã có một số sáng kiến quan trọng kể từ năm
2018. Trong chuyến thăm Nga của Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình tham dự Diễn
đàn kinh tế St. Petersburg tháng 6/2019, Hoa Vi đã ký một thỏa thuận với MTS của
Nga để xây dựng mạng 5G ở Nga, bắt đầu bằng một khu thử nghiệm ở Moskva. Công
ty này cũng hợp tác với các công ty khác của Nga, bao gồm Megafon, Beeline và
Tele2, một phần của Rostelekom. Hoa Vi đang đầu tư 7,8 tỷ USD để đào tạo 10.000
chuyên gia Nga và đang hợp tác với một số tổ chức học thuật của Nga về nghiên cứu
và phát triển.
Với các trung tâm nghiên cứu và phát triển (R&D) ở
Moskva và St. Petersburg, và 3 trung tâm khác ở Kazan, Novosibirsk và Nizhny
Novgorod, Nga hiện là nước mà Hoa Vi có các hoạt động R&D lớn thứ ba bên
ngoài châu Âu và Bắc Mỹ. Tại Moskva, hãng Beeline đang hợp tác với Hoa Vi và Viện
khoa học và công nghệ Skolkovo để tích hợp 5G trong nhiều ứng dụng công nghệ,
trong đó có cả phẫu thuật. Hoa Vi đang tìm cách mua một số công nghệ của Nga,
như bằng sáng chế cho hệ thống nhận dạng hình ảnh Vokord. Họ cũng đã đồng ý hợp
tác với Sáng kiến công nghệ quốc gia của Nga và làm việc với các trung tâm
nghiên cứu hàng đầu của Nga để phát triển công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI).
Nga có nhiều dịch vụ mà Hoa Vi cần cho hoạt động kinh
doanh của mình và Hoa Vi là một phần trong “vườn ươm” sản xuất các công nghệ 5G
của Viện Skolkovo. Hoa Vi được cho là đang thử nghiệm hệ điều hành của
Rostelekom có tên Aurora như một lựa chọn thay thế khả thi cho hệ điều hành
Android, vốn sẽ khó có thể phục vụ do Mỹ đưa Hoa Vi vào danh sách đen vào tháng 5/2019, cấm giao dịch với các công ty Mỹ. Hệ điều
hành Aurora, ban đầu được tạo cho khách hàng doanh nghiệp, có chứa các tính
năng bổ sung cho phép giám sát các hoạt động điện thoại từ xa.
Việc Hoa Vitích hợp Aurora có tiềm
năng thể chế hóa thế giới mạng bị chia cắt đang nổi lên giữa công nghệ của
Trung Quốc/Nga và các công nghệ của phương Tây đồng thời làm sâu sắc thêm sự
phân chia giữa những người đề xuất quyền truy cập nội dung số có thể kiểm soát
“chủ quyền” và web mở. Mặc dù các nhà hoạch định Hoa Vi chính sách Nga không có
cùng những mối quan ngại an ninh quốc gia với Mỹ về , Bộ Quốc phòng Nga cho biết
rất thận trọng khi áp dụng tần số mạng 5G vì lo sợ xung đột với tần số mạng của
quân đội, một vấn đề cũng đã được Ủy ban đổi mới quốc phòng Mỹ đưa ra. Hơn nữa,
trong khi việc mở rộng của Hoa Vi diễn ra vào thời điểm cơ hội kinh doanh của
các công ty Mỹ ở Nga đang suy giảm, quy mô nhu cầu của Hoa Vi về nhân viên lành
nghề ở Nga có khả năng sẽ dẫn đến cuộc cạnh tranh nhân sự với các công ty địa
phương, và có thể sẽ góp phần vào tình trạng chảy máu chất xám nếu các nhân
viên lành nghề lựa chọn tìm kiếm cơ hội ở Trung Quốc.
Kiểm soát vũ khí
Đáp trả các hành động của Mỹ như rút khỏi Hiệp ước INF
1987 và cam kết không chắc chắn của Mỹ về việc gia hạn Hiệp ước cắt giảm vũ khí
chiến lược (START) mới, Nga và Trung Quốc tự coi mình là nước ủng hộ chế độ kiểm
soát vũ khí toàn cầu và phản đối những nỗ lực của Chính quyền Trump nhằm phá vỡ
sự ổn định toàn cầu. Mặc dù Chính quyền Trump giải thích quyết định rút Mỹ khỏi
Thỏa thuận INF 1987 vào tháng 8/2018 là nhằm phản ứng lại các hành vi vi phạm
hiệp ước của Nga, nhưng hành động của Mỹ sẽ có những hậu quả an ninh quan trọng
đối với Trung Quốc và có khả năng tác động đến cả mối quan hệ Trung-Nga. Kiểm
soát vũ khí không phải là vấn đề nổi bật trong quan hệ Trung-Nga vì những khác
biệt lớn về năng lực của họ. Trung Quốc cũng từ chối lời kêu gọi của Chính quyền
Trump về việc tham gia các cuộc đàm phán kiểm soát vũ khí ba bên với Nga. Không
giống như Nga, Trung Quốc chưa bao giờ tìm kiếm sự ngang hàng với Mỹ vì năng lực
của Trung Quốc kém hơn đáng kể.
Tuy nhiên, trong ba thập kỷ qua, các thỏa thuận Trung-Nga
bao gồm một số điều khoản kiểm soát vũ khí. Năm 1994, hai nước đã nhất trí
không sử dụng vũ khí hạt nhân trước tiên chống lại nhau. Điều 2 của Hiệp ước
láng giềng hữu hảo, hợp tác và hữu nghị 2001 giữa Trung Quốc và Nga tái khẳng định
rằng hai nước “sẽ không phải là nước đầu tiên sử dụng vũ khí hạt nhân chống lại
nhau và cũng không sử dụng tên lửa hạt nhân chiến lược nhắm mục tiêu vào nhau”.
Hai nước đã tuyên bố cam kết duy trì sự ổn định chiến lược khi họ tái khẳng định
trong một tuyên bố vào tháng 5/2019, chỉ trích gay gắt rằng Mỹ đã phá hoại quyền
kiểm soát vũ khí. Ngoài ra, cũng trong tháng đó, Tập Cận Bình và Putin đã cùng
nhau thúc giục tất cả các nước thu hồi vũ khí hạt nhân trở lại lãnh thổ của họ.
Sau khi Mỹ rút khỏi Hiệp ước INF vào tháng 8/2019, Nga khi đó đã đề xuất một lệnh
ngừng triển khai tên lửa hạt nhân tầm trung, tạo cơ hội để lôi kéo Trung Quốc
vào chủ đề này. Thứ trưởng Ngoại giao Nga Sergei Ryabkov đã hội đàm với những
người đồng cấp Trung Quốc ở Bắc Kinh về kiểm soát vũ khí vào ngày 27/11/2019.
Việc triển khai tên lửa trên chiến trường từ lâu đã là một
vấn đề trong quan hệ giữa Moskva và Bắc Kinh. Trong thời kỳ căng thẳng Trung-Xô
vào những năm 1980, Trung Quốc kêu gọi Mỹ và Liên Xô ký một hiệp ước đề cập đến
các hoạt động triển khai tên lửa ở châu Á như một cách để hạn chế các tên lửa
SS-20 của Liên Xô khi đó đang nhắm vào Trung Quốc. Trung Quốc cũng tìm cách loại
trừ tên lửa của Pháp và Anh khỏi thỏa thuận để tránh tạo tiền lệ mà có thể làm
tăng sức ép đưa các vũ khí của Trung Quốc vào danh sách. Cả hai mục tiêu đều đã
đạt được thông qua thể thức “global zero” (loại bỏ vũ khí hạt nhân toàn cầu) mà
Gorbachev và Reagan đã tán thành vào năm 1987. Trong những năm sau đó, Bắc Kinh
đã triển khai khoảng 1.000 tên lửa tầm trung.
Hiện tại, Trung Quốc và Nga phản đối việc triển khai các
hệ thống Phòng thủ tên lửa tầm cao giai đoạn cuối (THAAD) của Mỹ ở Hàn Quốc và
Nhật Bản vốn đang nhắm vào Triều Tiên. Đối với Trung Quốc, điều này đặc biệt cấp
bách bởi vì nếu được sắp xếp theo cách đặc biệt, THAAD có thể vô hiệu hóa lực
lượng tên lửa của chính Trung Quốc. Do các tên lửa của Nga được triển khai xa
hơn ở phía Tây, nên vấn đề chống phòng thủ tên lửa là vấn đề nguyên tắc. Trong
năm 2016 và 2017, Trung Quốc và Nga đã tham gia hai cuộc tập trận phòng thủ tên
lửa chung mô phỏng, một ở Trung Quốc và một ở Nga. Việc phát triển song song
các năng lực siêu âm ở cả Nga và Trung Quốc cũng có thể là một phản ứng đối với
việc Mỹ và các đồng minh triển khai phòng thủ tên lửa khu vực.
Như đã lưu ý trước đó, tháng 10/2019, Putin đã công bố
Nga có kế hoạch giúp Trung Quốc phát hiện hiện tượng phóng tên lửa. Theo Tong
Zhao, chuyên gia an ninh hạt nhân thuộc Trung tâm chính sách toàn cầu
Carnegie-Tsinghua, với việc START dự kiến sẽ hết hiệu lực vào tháng 2/2021, một
khả năng như vậy sẽ rất quan trọng nếu cơ chế kiểm soát vũ khí chiến lược của Mỹ-Nga
sụp đổ. Điều này có thể thúc đẩy Trung Quốc đáp trả lực lượng hạt nhân lớn hơn
của Mỹ, như Đánh giá tư thế hạt nhân năm 2018 của Mỹ nêu bật bằng việc tăng mức
độ cảnh báo về các vũ khí hạt nhân Trung Quốc hoặc thậm chí chuyển sang chính
sách sử dụng vũ khí hạt nhân nếu nhận thấy nguy cơ đối phương tấn công.
Ở Washington, có một số suy đoán rằng việc Mỹ triển khai
tên lửa mặt đất ở châu Á để chống lại các năng lực của Trung Quốc cũng như các
năng lực của Triều Tiên sẽ khiến Trung Quốc và Nga thực hiện các biện pháp đối
phó, có khả năng khơi dậy sự ngờ vực trước đây giữa hai nước. Mặc dù đây có thể
là mong muốn ảo tưởng của Chính quyền Trump, song các nhà bình luận Nga lưu ý rằng
Trung Quốc và Nga không phải lúc nào cũng có cùng quan điểm về kiểm soát vũ
khí. Putin trước đây nói rằng tuy Nga ủng hộ hiệp ước INF, nhưng hiệp ước này
không bao hàm năng lực tên lửa của các nước láng giềng, một vấn đề mà Mỹ không
gặp phải. Vào tháng 11/2019, Ngoại trưởng Lavrov nói rằng Nga chấp nhận ý tưởng
về cách tiếp cận đa phương đối với INF, nhưng ông chỉ ra rằng Trung Quốc chưa sẵn
sàng thực hiện một bước đi như vậy
Bắc Cực
Trong một vài năm, các công ty Trung Quốc đã chật vật đầu
tư vào các dự án năng lượng thượng nguồn lớn ở Nga, nhưng đến năm 2013, Tập
đoàn Dầu khí quốc gia Trung Quốc (CNPC) đã mua thành công 20% cổ phần trong dự
án khí hóa lỏng Yamal đầu tiên. Quỹ Con đường tơ lụa tiếp bước vào năm 2016,
mua 9,9% cổ phần và cung cấp một khoản vay 813 triệu USD. Ngân hàng Exim và
Ngân hàng phát triển của Trung Quốc cung cấp một khoản vay khác trị giá 11 tỷ
USD. Trung Quốc đã ký hợp đồng nhận mỗi năm 3 triệu tấn khí tự nhiên hóa lỏng
trong vòng 20 năm từ dự án này. Tập đoàn Poly của Trung Quốc cũng đề xuất đầu
tư 5,5 tỷ USD để phát triển cảng Archangelsk và kết nối Đường sắt Bắc Nam
Belkomur, vốn có thể cung cấp thêm một hành lang giao thông cho hàng hóa Trung
Quốc chuyển đến thị trường châu Âu. Dù cho dự án này, với tổng trị giá 20,8 tỷ
USD, được đưa vào danh sách các dự án được Chính phủ Nga phê duyệt để phát triển
miền Bắc nước Nga, dự kiến khai trương vào năm 2022, nhưng các quan chức Nga
không nhất trí về lợi ích nó mang lại và việc xây dựng vẫn chưa bắt đầu.
CNPC và Tổng công ty dầu khí hải dương Trung Quốc (CNOOC)
đã mua 10% cổ phần trong dự án khí tự nhiên hóa lỏng Yamal 2 vào tháng 4/2019.
Các chuyên gia nghiên cứu Bắc Cực của Trung Quốc đặc biệt tự hào rằng đất nước
của họ sẽ cung cấp cả công nghệ, chứ không chỉ vốn, để phát triển Bắc Cực. Chẳng
hạn, Công ty TNHH Kỹ thuật Dầu khí ngoài khơi Trung Quốc (COOEC) sẽ sản xuất
các mô-đun để hóa lỏng khí với chi phí 1,6 tỷ USD. Tháng 6/2019, Cơ quan Hóa học
quốc gia Trung Quốc đã đồng ý đóng góp thiết bị chế biến dầu thô, một bến tàu,
đường ống và bể chứa cho dự án phát triển giếng dầu Payakh trị giá 5 tỷ USD, mà
có thể trở thành một trong những dự án phát triển dồi dào nhất của Nga, với 1,2
tỷ tấn dầu.
Các biện pháp trừng phạt của Mỹ đối với Nga vì nước này
sáp nhập Crưm và can thiệp vào Ukraine đã khiến Nga mất đi vốn đầu tư và thiếu
nhà cung cấp công nghệ cho các dự án năng lượng ở Bắc Cực, khiến sự can dự của
Trung Quốc vào các dự án của Nga ở Bắc Cực càng được hoan nghênh. Đối với Trung
Quốc, điều này thật bất ngờ vì nó giúp vượt qua được sự cảnh giác ban đầu của
Nga về những lợi ích của Trung Quốc ở Bắc Cực - Nga, giống Canada, ban đầu phản
đối địa vị quan sát viên của Trung Quốc trong Hội đồng Bắc Cực cho đến khi
Trung Quốc đồng ý công nhận chủ quyền của các quốc gia Bắc Cực. Đối với Trung
Quốc, hợp tác với Nga đáp ứng nhiều mục tiêu quan trọng. Nó giúp chứng minh vị
thế mà Trung Quốc tự tuyên bố là “gần Bắc Cực”. Bằng việc kết nối Con đường tơ
lụa địa cực với Con đường tơ lụa trên biển vào tháng 7/2017, Trung Quốc đã tìm
thấy cơ hội để thúc đẩy dự án “Vành đai và Con đường” ở Nga (khi nhiều dự án
khác bị đình trệ, chẳng hạn như tuyến đường sắt cao tốc Kazan). Hơn nữa, tại thời
điểm căng thẳng với Mỹ gia tăng, hợp tác năng lượng Trung-Nga ở Bắc Cực cung cấp
một nguồn khí tự nhiên hóa lỏng mới mà không phải đối mặt với những mối nguy hiểm
trong việc cung cấp bằng đường biển như các loại năng lượng nhập khẩu khác. Việc
tham gia các dự án năng lượng và giao thông ở Bắc Cực cũng mang đến cho Trung
Quốc một cơ hội thể hiện khả năng khoan khí đốt và có được kinh nghiệm mới
trong việc đi đến và vận chuyển ở Bắc Cực.
Việc Trung Quốc ngày càng quan tâm đến Bắc Cực không phải
không được Mỹ chú ý. Trong một bài phát biểu vào tháng 5/2019, Ngoại trưởng Mỹ
Pompeo nói về việc các khoản đầu tư cơ sở hạ tầng của Trung Quốc mở đường cho sự
hiện diện an ninh của nước này ở Bắc Cực. Cho rằng hành vi của Nga ở Bắc Cực và
những hành động của Trung Quốc bên ngoài khu vực này là hung hăng, Ngoại trưởng
Pompeo nhấn mạnh phải cảnh giác trước hoạt động của cả hai nước này ở Bắc Cực.
Trong khi lưu ý rằng Nga và Trung Quốc gây ra những thách thức khác nhau đối với
lợi ích của Mỹ ở Bắc Cực, báo cáo của Bộ Quốc phòng Mỹ về Bắc Cực tháng 6/2019
nói về khu vực này như “một hành lang cạnh tranh chiến lược tiềm năng” xuất
phát từ Nga và Trung Quốc. Lần đầu tiên, báo cáo thường niên của Bộ Quốc phòng
Mỹ về quân đội Trung Quốc đề cập đến vai trò của Trung Quốc ở Bắc Cực và đưa ra
khả năng Trung Quốc tăng cường hiện diện quân sự tại đây. Mặc dù báo cáo này
coi Bắc Cực là một đấu trường đầy hứa hẹn mang lại các cơ hội thương mại, song
Bộ Quốc phòng Mỹ lưu ý rằng việc Nga phản đối hoạt động của các tàu nước ngoài
trên Tuyến đường Biển Bắc, nơi Nga quản lý như một tuyến đường thủy phủ băng
theo UNCLOS 234, có thể dẫn đến những xích mích tiềm tàng với các lợi ích của
Trung Quốc vì mục đích thương mại.
Bất chấp việc có cùng quan điểm về áp lực của Mỹ ở Bắc Cực,
Nga và Trung Quốc vẫn tiếp tục có phần hoài nghi về các ý định của nhau. Các
chuyên gia Trung Quốc nổi giận trước các quy định mà Nga áp đặt ở Tuyến đường
Biển Bắc, tuyến đường thủy phía trên đường bờ biển Bắc Cực của họ, yêu cầu các
nhà xuất khẩu khí tự nhiên hóa lỏng sử dụng các tàu treo cờ Nga và các quy định
khác liên quan đến các khoản phí làm tăng chi phí vận chuyển ở Bắc Cực và khiến
nó kém hấp dẫn đối với các công ty vận tải biển. Hơn nữa, mặc dù các nhà phân
tích Trung Quốc hiểu rằng nhu cầu tài chính đã đưa Trung Quốc và Nga đến với
nhau ở Bắc Cực, nhưng họ thừa nhận rằng môi trường an ninh ở khu vực này rất phức
tạp và không phải hoàn toàn có lợi cho vai trò ngày càng tăng của Trung Quốc.
Nhà nghiên cứu thuộc Viện nghiên cứu về vùng cực của Trung Quốc Deng Beixi lưu
ý những lợi thế về địa lý mà Nga và Mỹ có được trong việc ngăn chặn Trung Quốc
cũng như trong việc gây ra những thách thức đối với Trung Quốc về việc sử dụng
Bắc Cực vì mục đích thương mại. Đại úy Hải quân Quân giải phóng nhân dân (PLA)
Zuo Pengfei đã chỉ ra rằng một khi các lực lượng Trung Quốc biến sự hiện diện của
họ trong khu vực trở thành điều bình thường, thì sức ép mà các đối thủ chiến lược
gây ra đối với Trung Quốc sẽ giảm bớt.
Những đánh giá của Trung Quốc
Trong bối cảnh trong quan hệ Trung-Mỹ và Mỹ-Nga vẫn tiếp
tục căng thẳng, các chuyên gia Trung Quốc đang tìm cách xác định biến số trong
mối quan hệ Trung-Nga. Một vấn đề là quan hệ này có thể tiến xa đến đâu. Thỏa
thuận ngày 5/6/2019 đã nâng mối quan hệ lên cấp cao nhất, quan hệ đối tác hợp
tác chiến lược toàn diện. Cùng ngày, Thời báo Hoàn Cầu đã đăng một bài xã luận
bác bỏ quan điểm cho rằng căng thẳng trong quan hệ Trung-Mỹ và Mỹ-Nga là động lực
thúc đẩy quan hệ đối tác Trung-Nga. Bài xã luận nêu bật rằng các động lực nội tại
mạnh mẽ hơn những thay đổi trong tam giác chiến lược trong việc định hình mối
quan hệ Trung-Nga và dự báo rằng mối quan hệ đối tác sẽ được tăng cường dù cho
chính sách của Mỹ có thế nào đi nữa.
Tương tự, theo cựu tùy viên quốc phòng Trung Quốc tại
Nga, Thiếu tướng Vương Hải Vận, các mối đe dọa chung từ Mỹ không phải là yếu tố
duy nhất khiến hợp tác an ninh Trung-Nga trở nên sâu sắc hơn. Ông cho rằng hợp
tác quân sự giữa hai nước có vai trò then chốt. Là các nước lục địa với quan điểm
phòng thủ, Vương Hải Vận tin rằng hai nước có chung nhận thức về môi trường chiến
lược của họ. Ông cũng lưu ý rằng công nghệ quân sự và tư duy chiến lược của
Trung Quốc đã phát triển thành sự hợp tác với Nga, do đó thiết lập nền tảng cho
quan hệ đối tác giữa hai nước trong lĩnh vực quân sự.
Tuy nhiên, các chuyên gia Trung Quốc, vốn tập trung vào
những khía cạnh mang tính khu vực của quan hệ đối tác Trung-Nga, thận trọng hơn
khi đưa ra các đánh giá về tương lai của nó. Một phần, điều này xuất phát từ việc
chính phủ Trung Quốc và Nga thiếu hỗ trợ về mặt kinh tế cho các khu vực biên giới
của họ. Dương Thành, một học giả thuộc Đại học ngoại ngữ Thượng Hải, người đã
giúp đàm phán chương trình hợp tác 10 năm đầu cho vùng Đông Bắc Trung Quốc và
Viễn Đông Nga, lưu ý rằng một số quan chức từ khu vực Đông Bắc của Trung Quốc rất
muốn thể hiện các kết quả sẽ đạt được trong ngắn hạn vì lý do chính trị trong
nước - để được đề bạt và thăng tiến trong sự nghiệp của họ. Sự nhiệt tình của họ
đã làm gia tăng sự hoài nghi ở Nga rằng Trung Quốc đang theo đuổi một chiến lược
do chính phủ lãnh đạo nhằm chiếm lấy tài nguyên của Nga. Theo lời Dương Thành
giải thích, “những phương pháp được một số chính quyền địa phương sử dụng thường
dẫn đến tình trạng Trung Quốc càng tích cực thì Nga càng có suy nghĩ tiêu cực”.
Cho dù mối quan hệ đối tác Trung-Nga ngày càng sâu sắc, các tỉnh ven biển ở
Đông Bắc Trung Quốc (Cát Lâm và Liêu Ninh), vốn có nhiều lựa chọn thay thế hơn
Nội Mông và Hắc Long Giang nằm trong nội địa, có mối quan hệ gần gũi hơn với
Hàn Quốc và Nhật Bản so với Nga.
Phùng Thiệu Lôi, một chuyên gia nghiên cứu về Nga nổi tiếng
thuộc trường Đại học Sư phạm Hoa Đông và Thôi Hằng lưu ý rằng cho dù các quan
chức Nga ngày càng dễ chấp nhận tham gia các khuôn khổ do Trung Quốc lãnh đạo
như sáng kiến “Vành đai và Con đường”, nhưng các cộng đồng doanh nghiệp ở cả
hai nước đều thể hiện thiếu sự hiểu biết lẫn nhau. Khi mối quan hệ đối tác chiến
lược Trung-Nga ngày càng sâu sắc, số lượng các công ty Trung Quốc đăng ký hoạt
động ở vùng Viễn Đông Nga thực sự đã giảm xuống từ 162 công ty vào năm 2015 xuống
còn 125 công ty vào năm 2017. Chương trình hợp tác giữa Đông Bắc Trung Quốc và
Viễn Đông Nga trong giai đoạn 2008-2018 chỉ hoàn thành 28% dự án và sau đó bị từ
bỏ để ủng hộ cho một chương trình nghị sự ít tham vọng hơn trong thập kỷ kế tiếp.
Phùng Thiệu Lôi và Thôi Hằng chỉ ra rằng đến nay, nhiều dự án đã hoàn thành là
nhờ đầu tư trong nước của mỗi nước ở khu vực biên giới hơn là nhờ hợp tác song
phương.
Một khoản đầu tư rất được mong đợi của Trung Quốc là khoản
đầu tư của công ty AquaSib ở khu vực Irkutsk vào việc xây dựng một nhà máy sản
xuất nước đóng chai nằm bên hồ Baikal, một di sản thế giới, để xuất khẩu sang
Trung Quốc và các nước khác đã gây ra một cơn bão phản đối, trong đó có cả đơn
thỉnh cầu lên Putin cũng như vụ kiện về tác động của dự án này đối với môi trường.
Cuối cùng, Chính quyền Irkutsk tuyên bố rằng khoản đầu tư kéo dài 6 năm của
công ty Trung Quốc là không hợp lệ. Theo Lý Vĩnh Huy, trước đây là một nhà ngoại
giao và cũng là chuyên gia nghiên cứu về Nga tại Học viện khoa học xã hội Trung
Quốc, sự thất bại của AquaSib cho thấy bất chấp quan hệ đối tác sâu sắc hơn,
Trung Quốc vẫn cần hiểu rõ hơn về tâm lý quốc gia của Nga, đặc biệt là việc Nga
thể hiện sự không hài lòng về khoảng cách kinh tế ngày càng tăng giữa hai nước
và việc Nga có xu hướng ưu tiên lợi ích an ninh và môi trường hơn là các vấn đề
kinh tế, ngay cả trong một dự án dường như đối với phía Trung Quốc thì cả hai
bên đều có lợi. Dương Thành chỉ ra rằng cả Nga lẫn Trung Quốc đều thiếu hiểu biết
lẫn nhau; chẳng hạn, ở Trung Quốc, kiến thức về tiếng Nga và lĩnh vực nghiên cứu
về nước Nga đã giảm kể từ khi Liên Xô sụp đổ. Tương tự, ở Nga cũng xảy ra tình
trạng thiếu kiến thức về Trung Quốc.
Một vấn đề then chốt khác là mong muốn một mối quan hệ đối
tác Trung-Nga chặt chẽ đối với các lợi ích khác với Trung Quốc. Vương Hải Vân
coi Mỹ là trở ngại chính cho sự trỗi dậy của Trung Quốc và tin rằng việc gần
như trở thành đồng minh với Nga mang lại khoảng thời gian trì hoãn quan trọng.
Một điểm khác biệt mà Vương Hải Vân đưa ra là mối quan hệ liên minh với Nga
không nên bao gồm các nghĩa vụ theo hiệp ước và nên mang tính không chính thức
hơn. Cho dù thừa nhận Trung Quốc ưu tiên mối quan hệ với Mỹ, nhưng ông cho rằng
mối quan hệ với một đối tác chiến lược như Nga cũng như với các nước châu Âu
đang có mâu thuẫn với Chính quyền Trump là đặc biệt quan trọng, nhất là vào thời
điểm có những căng thẳng lớn với Washington. Tuy nhiên, Vương Hải Vân thừa nhận
rằng mặc dù Trung Quốc và Nga đang ngày càng chia sẻ lợi ích chiến lược, nhưng ở
cả hai nước vẫn có những kẻ gièm pha nói về “mối đe dọa Trung Quốc”, hay “sự
không đáng tin cậy của Nga”, và ông hối thúc hai bên cần nỗ lực loại bỏ những lời
nói tiêu cực như vậy.
Các nhà phân tích Trung Quốc khác thì tỏ ra hoài nghi
hơn. Một mối quan hệ liên minh với Nga thực sự có thể tạo ra những căng thẳng mới
về việc nước nào đóng vai trò lãnh đạo. Hơn nữa, Trung Quốc có thể có nghĩa vụ
đưa ra quan điểm vốn không nằm trong lợi ích của riêng họ. Điều này xuất phát một
phần từ các bản sắc khác nhau khiến Nga và Trung Quốc đưa ra những quan điểm
khác nhau trong việc giải quyết xung đột với các nước khác. Phó Oánh, Phó Chủ
nhiệm Ủy ban Đối ngoại của Quốc hội Trung Quốc, cũng chỉ ra những sự khác biệt
về trọng tâm và phong cách chính sách đối ngoại cũng như sự ngờ vực của Nga về
các ý định của Trung Quốc ở Trung Á. Bà lưu ý rằng về mặt lịch sử, quan hệ liên
minh giữa Trung Quốc, Đế quốc Nga và Liên Xô đã không kết thúc tốt đẹp. Theo
quan điểm của bà, chính trị ba bên là một dấu tích của quá khứ và mối quan hệ
liên minh với Nga hầu như sẽ không có ích trong việc giải quyết các vấn đề
Trung-Mỹ, mà họ chỉ có thể tự giải quyết.
Theo Triệu Hoa Sinh, giáo sư tại Viện nghiên cứu vấn đề
quốc tế thuộc Đại học Phúc Đán, khái niệm Quan hệ đối tác Á-Âu lớn hơn của Nga
mang đến một cơ hội để tránh cạnh tranh và thúc đẩy hợp tác trong một khu vực có
ý nghĩa chiến lược đối với cả hai nước. Bị đóng băng hầu hết các dự án hợp tác
với châu Âu, Putin đã đưa ra khái niệm này tại Diễn đàn kinh tế St.Petersburg
vào tháng 6/2016 như một cách để mở rộng dự án hội nhập kinh tế Á-Âu của ông và
mở rộng ảnh hưởng địa chính trị của Nga đối với một vùng châu Á rộng lớn, bao gồm
cả Nam Á, Trung Á và Đông Nam Á. Triệu Hoa Sinh lưu ý rằng cho dù việc Nga đối
trọng với vai trò ngày càng tăng ở Á-Âu của Trung Quốc có thể là một phần trong
khái niệm của họ đối với khu vực, mong muốn hợp tác với Trung Quốc và sự ổn định
ở Á-Âu có vai trò chi phối. Theo ông, sự can dự của Trung Quốc vào Quan hệ đối
tác Á-Âu lớn hơn của Nga cũng có thể tạo ra một khuôn khổ hợp tác không chỉ với
Nga mà còn với cả châu Âu trong sáng kiến “Vành đai và Con đường” của Trung Quốc.
Theo Phó Viện trưởng Viện nghiên cứu vấn đề quốc tế thuộc
Đại học Phúc Đán, Phùng Ngọc Quân, lập luận rằng mối quan hệ đối tác với Nga
cho đến nay đã chứng tỏ không có khả năng giảm sức ép của Mỹ đối với một trong
hai nước và rằng những thách thức sắp tới, như các vấn đề an ninh phi truyền thống,
sẽ nằm ngoài phạm vi lôgích cân bằng tam giác sức mạnh. Thay vào đó, Phùng Ngọc
Quân ủng hộ một cuộc đối thoại ba bên, ở cả cấp liên nhà nước và lộ trình 2, về
một số vấn đề gây tranh cãi, bao gồm phòng thủ tên lửa ở châu Á, chống khủng bố
và kiểm soát vũ khí trong các lĩnh vực hạt nhân, vũ trụ và không gian mạng.
Sự tiếp nối và thay đổi
Ngay cả khi các chuyên gia Trung Quốc tranh luận về mong
muốn và tính khả thi của mối quan hệ đối tác Trung-Nga gần gũi hơn, các lực lượng
trong và ngoài Trung Quốc vẫn tiếp tục định hình những diễn biến của quan hệ đối
tác này. Cho dù những đòi hỏi trong nước thúc đẩy củng cố mối quan hệ hai nước,
nhưng những thay đổi trong chính sách của Mỹ đối với một hoặc cả hai nước như
xóa bỏ các lệnh trừng phạt đối với Nga hoặc mối quan hệ kinh tế được cải thiện
với Trung Quốc, sẽ có tác động, như lập luận theo lôgích tam giác. Tuy nhiên,
những thách thức lớn nhất sẽ đến từ các vùng ngoại vi của họ, đặc biệt là Trung
Á và Bắc Cực. Biến đổi khí hậu ở Bắc Cực sẽ mở ra những khu vực vận chuyển và
đánh bắt cá mới, vốn có thể khiến Trung Quốc có khả năng hành động độc lập hơn
với Nga, đặc biệt khi vùng thượng lưu Bắc Cực tan băng để có thể đi lại và
Trung Quốc không còn bị giới hạn ở tuyến đường Biển Bắc do Nga quản lý. Vẫn còn
phải xem xem Nga muốn hợp tác chặt chẽ với Trung Quốc ở Bắc Cực đến mức nào, đặc
biệt là trong lĩnh vực an ninh và liệu điều này có tạo điều kiện thuận lợi cho
Trung Quốc có vai trò lớn hơn trong các vấn đề Bắc Cực hay không.
Ở Trung Á, Trung Quốc đã mở rộng danh mục an ninh của
mình bằng cách thiết lập các đồn an ninh biên giới ở Tajikistan và cung cấp
nhân sự cho họ. Điều này làm thay đổi sự phân công lao động không chính thức giữa
hai nước - Nga mang lại an ninh và Trung Quốc thúc đẩy hợp tác kinh tế. Hiện vẫn
chưa rõ liệu Trung Quốc sẽ tiếp tục mở rộng sự hiện diện an ninh ở Trung Á hay
không, và nếu vậy thì Nga sẽ phản ứng như thế nào.
Tuy nhiên, với việc Tập Cận Bình không phải đối mặt với
giới hạn nhiệm kỳ chủ tịch nước và việc nước Nga tiến hành sửa đổi Hiến pháp để
Putin không bị giới hạn nhiệm kỳ tổng thống, mối quan hệ cá nhân mạnh mẽ giữa
hai nhà lãnh đạo sẽ cho phép họ tiếp tục từ trên điều khiển mối quan hệ này. Mặc
dù những nỗ lực của họ trái ngược với sự phối hợp yếu kém trong hợp tác xuyên
biên giới, nhưng sự tương đồng về các cách tiếp cận và cách thức quản trị giúp
củng cố mối quan hệ đối tác và có thể giúp bảo vệ nó khỏi những thách thức bên
ngoài.
------------------------
Elizabeth Wishnick là Giáo sư Khoa học Chính trị tại Đại học bang
Montclair, nhà nghiên cứu cao cấp tại
Viện Weatherhead East Asian, Đại học Columbia. Bài viết được đăng trên China
Leadership Monitor
NGUỒN
:
Elizabeth
Wishnick
Sunday, March 1, 2020
No comments:
Post a Comment