Chính
trị của địa danh: Tên đường, quyền lực và danh tính của cộng đồng
16/12/2020
https://2xjs7y10oiyz26vqxu2hok6y-wpengine.netdna-ssl.com/wp-content/uploads/2020/12/002-1024x536.jpg
Các tên đường lạ
nhưng quen thuộc thân thiết với người dân địa phương tại Sài Gòn. Ảnh: Tổng hợp
từ Zing, Thanh Niên
Ngày 9/12/2020, Hội đồng
Nhân dân thành phố Hồ Chí Minh đã thông qua nghị quyết bổ sung tên và đặt
tên mới cho 224 tuyến đường ở 13 quận, huyện của thành phố.
Trong số tên đường được đề
xuất đặt mới, có khoảng 150 tuyến đường ở Củ Chi có tên các mẹ Việt Nam anh
hùng của vùng đất thép thành đồng này.
Ngoài ra, các nhân vật nổi
tiếng khác cũng được ghi nhận, như Trần Bạch Đằng là nhà báo, nhà thơ, nhà biên
kịch, bí thư Thành ủy Sài Gòn – Gia Định, phụ trách Ban Tuyên huấn Trung ương Cục,
ủy viên Đoàn Mặt trận Dân tộc Giải phóng Miền Nam Việt Nam. Tố Hữu thì đã quá…
nổi tiếng, là một nhà thơ cách mạng, và từng làm đến chức phó chủ tịch Hội đồng
Bộ trưởng. Bùi Thiện Ngộ là một thượng tướng, sinh tại Tân Định, Sài Gòn, từng
là bộ trưởng Bộ Công an.
Nhưng cái tên đặc biệt
thu hút sự chú ý của dư luận là giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Thiện Thành. Tên ông được
đặt cho con đường ven sông (R3) dài gần 2,8km. Ông từng là phó chủ nhiệm Ủy ban
Khoa học – Kỹ thuật của Quốc hội khóa VII. Quan trọng hơn, ông cũng là cha của
Nguyễn Thiện Nhân – ủy viên Bộ Chính trị, bí thư Thành ủy thành phố Hồ Chí Minh
trong nhiệm kỳ vừa qua.
Về mặt thẩm quyền của luật
thực định, khó có gì để bàn cãi về việc thông qua các tên đường nói trên. Quỹ
tên đường được xem xét và quyết định bổ sung thông qua Hội đồng Nhân dân thành
phố Hồ Chí Minh. Những chỉ trích “con đặt tên cha” có vẻ không công bằng lắm với
ông Nguyễn Thiện Nhân lẫn cha của ông.
Tuy nhiên, kết quả của việc
đặt tên đường theo tên của không chỉ những nhân vật lịch sử đáng chú ý, mà còn
theo tên của những cá nhân đơn thuần từng có chức vụ trong nhà nước cầm quyền,
gợi mở cho chúng ta nhiều thảo luận về sự phát triển của địa danh học tại Việt
Nam, về danh tính cộng đồng và quyền lực chính trị của Việt Nam đương đại.
Tính chính trị của
tên gọi đường phố
Nếu chúng ta hỏi các nhà
nghiên cứu địa danh học (từ tiếng Anh là “toponymy”, và những người nghiên cứu
ngành này được gọi là “toponymist”), ai cũng sẽ đồng ý về tính chính trị của
các tên gọi địa danh nói chung, và tên gọi đường phố nói riêng.
Một khu vực địa lý nhất định,
một nơi chốn, là những khái niệm nhân
định, đính kèm theo đó là các ý nghĩa và giá trị đối với cộng đồng đặt tên
cho nó.
Địa danh từng được hình
thành thông qua một quá trình dài phát triển và mang tính chất tự phát của các
cư dân, người di cư và giao thoa ngôn ngữ giữa
các sắc tộc với nhau, vốn rất ít màu sắc chính trị.
“Kanco” trong tiếng Miên
được đọc trại thành Cần Giờ, Cần Giuộc từ gốc “Kantuộc”, Gò Vấp từ gốc
“Kompăp”…
Hay tên
gọi thủ đô London của Vương quốc Anh ngày nay, được cho là bắt nguồn từ
gốc Latin “Londinium”, bản thân nó cũng là một cách đọc trại khác của tên gọi
“Plowonida” thời kỳ tiền Celtic, kết hợp đơn giản từ các chữ “nejd” (dòng sông
tuôn chảy) and “plew” (rộng), ám chỉ sông Thames.
Ngày nay, khó có địa danh
mới nào mà còn bắt nguồn từ cộng đồng.
Cùng với dân số gia tăng,
theo sau là quá trình chuyên nghiệp hóa và tinh vi hóa quản trị công, dán nhãn
tên gọi cho một tuyến phố, một con đường trở thành độc quyền của nhà nước, một
đặc quyền của “bên thắng cuộc”.
Tiên đề “lịch sử được viết
nên bởi kẻ chiến thắng” (history is written by the victors) có lẽ cũng bao hàm
nội dung rằng kẻ chiến thắng sẽ có quyền xác lập lại địa danh, đặc biệt khi mà
địa danh luôn kèm theo nó những hành trang văn hóa, xúc cảm, chính trị của những
giá trị xung đột giữa các cộng đồng, sắc tộc và dân tộc.
Tranh vẽ Quảng trường
Hòa hợp tại Paris, Pháp vào thế kỷ 19. Nguồn: Auktionshaus Zeller/Wikicommons.
Sau mỗi biến động chính
trị lớn, các nhà nghiên cứu nhận thấy rằng ở
quốc gia nào cũng sẽ diễn ra quá trình mà họ gọi là “thanh tẩy địa danh”
(toponymic cleansing, một biến thể theo từ thanh tẩy sắc tộc – ethnic
cleansing). Theo đó, sự tồn tại biểu trưng của một chế độ cũ bị chấm dứt, đi
kèm là nỗ lực giành lại hay chiếm hữu không gian công cộng của chính quyền mới,
cho dù chỉ đơn giản một bảng tên đường bị tháo, hay đến cả một tượng đài bị giật
sập.
Khó có thể chỉ trích một
cộng đồng vì những thói quen và kỳ
vọng như thế.
Quảng trường Hòa hợp
(Place de la Concorde) của Paris đã thay đổi tên nhiều lần vì quá trình “thanh
tẩy địa danh” giữa các nhóm bảo hoàng và các nhóm cách mạng cực đoan: từ Quảng
trường Louis XV (Place Louis XV) cho đến Quảng trường Cách mạng (Place de la
Revolution), nơi các máy chém được chuẩn bị để xử tử Hoàng gia Pháp, rồi lại đổi
tên trở lại thành Quảng trường Louis XVI (Place Louis XVI) khi chính quyền bảo
hoàng giành lại thắng lợi, để cuối cùng… vẫn dùng tên cũ là Quảng trường Hòa hợp
khi chính quyền cộng hòa được dựng nên.
Tại nước Đức sau Đệ nhị
Thế chiến, người Đức cũng gặp rất nhiều khó khăn để “dọn dẹp sạch sẽ” những
cung đường hỗn loạn mà Đức Quốc xã để lại, trong đó có những con đường mang tên
Adolf-Hitler-Platz hay Horst-Wessel-Strasse. Các hội đồng địa phương của thành
phố Berlin cũng phải xem xét việc loại trừ tên đường đặt theo các vị tướng lãnh
thời kỳ đế quốc ủng hộ chủ nghĩa quân phiệt Prussian.
Địa danh cần “sống”
cùng cộng đồng
Những phân tích, tổng hợp
ở trên không phải để nói rằng cộng đồng lúc nào cũng quá để tâm về địa danh hay
tên đường. Thị dân thường sử dụng tên đường đơn giản vì họ đã quen thuộc và gắn
liền kỷ niệm cá nhân của mình với nó. Họ không nhất thiết phải quan tâm đến
tuyên bố ý thức hệ to tát đằng sau những cái tên là gì.
Chỉ cần quan sát sơ qua,
có thể khẳng định hầu hết người dân thành phố Hồ Chí Minh hiện nay đều sử dụng
các tên đường như Ký Con, Phan Văn Trị, Hồ Huấn Nghiệp, Trần Xuân Soạn, Nguyễn
Chí Thanh… như những chỉ dẫn phương hướng mà không hề quan tâm đến sự khác biệt
về thời đại, tư tưởng, và chí hướng của những cá nhân nói trên. Quan sát này được
khá nhiều nghiên cứu khoa học trên thế giới ủng hộ.
Người dân sống tại
một con hẻm nhỏ ở thành phố Hồ Chí Minh từng tự treo bảng đặt tên hẻm theo tên
huấn luyện viên bóng đá người Hàn Quốc. Ảnh: Dân Việt.
Trong nghiên cứu có tên gọi
“Changing Symbols: The Renovation
of Moscow Place Names” của giáo sư Graeme Gill, Đại học Sydney, ông tổng hợp
và cho thấy rất nhiều địa danh, tên đường như “Lenin Street” hay “Red Army
Street” đều được giữ lại sau khi chính quyền Soviet chính thức sụp đổ. Tương tự,
dù tên Leningrad bị
xóa bỏ để trở lại với Saint Petersburg, cái tên vốn có đã tồn tại trước đó hàng
trăm năm của thành phố, các địa danh như “Lenin Square”, “Dictatorship of the
Proletariat Square” hay tên đường như “Communist Youth Street” bên trong thành
phố tiếp tục được duy trì cho đến ngày nay.
Theo các nghiên cứu, người
dân không hẳn luyến tiếc thể chế hay mơ mộng về một ngày Soviet sống dậy. Lý do
họ không có nhu cầu đổi tên đường đơn giản chỉ bởi vì nhiều thế hệ (trong gần
100 năm tồn tại của chính quyền cộng sản) đã làm quen với những địa danh, tên
đường nói trên. Trong khi đó, nhiều loại giấy tờ cá nhân, địa chỉ kinh doanh
dính tới những cái tên này cũng đã được in ấn và sử dụng lâu đời.
Các tình huống nói trên đều
chỉ đến một vấn đề, rằng địa danh mất đi sự sống và tính gắn kết của nó với cộng
đồng. Cũng từ đó, chúng dần trở thành một thị trường cho lợi ích nhóm, ý thức hệ
và danh tiếng cá nhân hơn là sản phẩm của một quá trình lịch sử, kinh nghiệm và
niềm tin của các dân cư đang sinh sống.
Nghiên cứu “Place names and identities”
của giáo sư Botolv Helleland, trường Đại học Oslo, Norway, có ghi nhận khá cụ
thể về vấn đề này. Ông chia các địa danh thành hai dạng: (1) tên có thể tham
chiếu, nhưng không có ý nghĩa; (2) tên có thể tham chiếu và có tầng ý nghĩa
riêng cho một cộng đồng. Theo đó, tên gọi của địa danh có chức năng tham chiếu
là điều hiển nhiên, nhưng nó cũng cần có ý nghĩa vượt trên cả chức năng đó.
Những cái tên có thể tham
chiếu hoàn thành chức năng của mình như là một giao kết xã hội về cách thức định
hướng và vị trí địa lý của nơi chốn. Song theo ông, chỉ có những cái tên đóng
vai trò cầu nối giữa con người đương đại với quá khứ mới được yêu mến và tồn tại
lâu hơn cả.
Địa danh, tên đường phố
được trân quý khi nó là đại diện cho phần sống lâu đời nhất của di sản văn hóa
một cộng đồng, hay cả nhân loại. Chúng không chỉ là những con chữ vô tri được
áp đặt bằng những quyết tâm chính trị. Chúng là điểm khởi đầu của những thần
thoại, những câu chuyện, những bài học lịch sử, những chuyến di cư và mối liên
hệ thật sự của chúng ta với quá khứ.
Từ lý do này, có thể lý
giải vì sao những cái tên như Sài Gòn lại sống lâu đến như vậy, mặc cho hàng loạt
các nỗ lực chính trị “dìm chết” nó.
Sài Gòn không chỉ là một
cái tên vô hồn được đặt nhằm kỷ niệm một chiến thắng chính trị nào đó, bên
trong nó là hàng trăm năm khai phá, khẩn hoang; của giao thoa ngôn ngữ; gợi nhớ
cho người sử dụng quá trình phát triển và tồn vong của nhiều triều đại hay nền
cộng hòa, là sự tự hào, và cũng là sự chua chát.
***
Chấp nhận tính chính trị
của địa danh, và sự thật rằng địa danh đã và luôn là một phần sản phẩm của các
chính quyền và lợi ích chính trị cho giới cầm quyền, là một điều cần thiết để
chúng ta nhìn nhận và ghi chép lịch sử phát triển của đô thị. Tuy nhiên, tước
đoạt quyền đối thoại và sự hình thành dân chủ của địa danh cũng đồng nghĩa với
việc tước đi sức sống và sự gắn kết của cộng đồng với những con đường, khu phố,
địa danh mà họ đang sinh sống.
https://2xjs7y10oiyz26vqxu2hok6y-wpengine.netdna-ssl.com/wp-content/uploads/2020/12/1-1.jpg
Người Nhật không
dùng tên đường, thay vào đó chia nhỏ các khu vực dân cư và đánh số để định hướng.
Ảnh: Blake M. Williams.
Nó cũng gợi mở cho chúng
ta phải nghĩ nhiều hơn về một tương lai khác của địa danh, của đường phố và
cách mà chúng ta tương tác với môi trường đô thị. Đặc biệt, nếu có những biến động
chính trị trong tương lai, giữa hàng ngàn vấn đề xã hội, liệu chúng ta có thật
sự cần dùng năng lượng của mình để tranh cãi về những cái tên, suy xét xem liệu
họ xứng đáng hay không xứng đáng được đặt tên, để rồi lại đi vào con đường
chính trị hóa nơi chốn và ký ức của cộng đồng.
Nhật Bản, từ thời Minh Trị,
là một trong những quốc gia đầu tiên đi đầu trong việc sáng tạo và vận hành một
hệ thống địa chỉ (addressing system) loại bỏ hoàn toàn tên đường. Bằng
cách chia các
địa giới hành chính ra thành các phần nhỏ hơn và đặt số cho các cụm nhà, block
nhà, người Nhật định hướng xuyên khắp các thành phố đáng sống nhất hành tinh của
đất nước họ mà không bao giờ dùng đến tên đường.
Sẽ có những khen chê dành
cho một hệ thống lạ lùng như vậy, song dường như cũng nhờ đó mà họ nhẹ nhàng vượt
qua những khủng hoảng và thay đổi chính trị sau Đệ nhị Thế chiến trong các vấn
đề liên quan đến địa danh và danh tính cộng đồng.
No comments:
Post a Comment