Sáu
cấp độ bịt tai che mắt khi đối diện với vấn đề biến đổi khí hậu
Y Chan - Luật
Khoa
20/11/2020
.
Tranh minh họa những
người kiên quyết bác bỏ các bằng chứng về biến đổi khí hậu. Nguồn: Steve Sack/
Star Tribune
Không ai phủ nhận con người
là sinh vật có trí thông minh đặc biệt.
(Rốt cục thì “ai” ở đây
cũng chính là con người. Họ khó mà phủ định chính mình.)
Con người thông minh đến
mức sở hữu một năng lực mà có lẽ không loài động vật nào khác có: khả năng phủ
nhận sự thật.
Trong cuốn sách “The Madhouse Effect” (tạm dịch “Hiệu ứng nhà thương điên”),
các tác giả Michael E. Mann và Tom Toles đã dành nhiều thời gian phân tích hành
vi của những người chuyên phủ định, bác bỏ các bằng chứng về biến đổi khí hậu
(climate change deniers).
Họ đã liệt kê ra “sáu cấp
độ bịt tai che mắt” (six stages of denial) mà chúng ta có thể lần lượt xem qua
để được mở mang trí óc.
Cấp độ 1: “Chả có
chuyện gì xảy ra cả!”
Bước đầu tiên của những
“phủ định gia” là gạt bỏ bằng chứng rằng biến đổi khí hậu đang xảy ra.
Triệu chứng nặng nhất là
bác bỏ thực tế rằng lượng CO2 đã và đang ngày một tăng lên trong khí quyển.
Bất chấp vô số các đo đạc
nghiên cứu được xác thực từ khắp nơi trên thế giới, những phủ định gia này vẫn
luôn kiên trì lên tiếng phản bác, nghi ngờ các chứng cứ đó. Những tiếng nói của
họ luôn được chào đón ở những tờ báo, diễn đàn, hội nhóm của những người chia sẻ
cùng quan điểm.
Tuy vậy, triệu chứng phổ
biến nhất của nhóm này không phải là bác lại CO2. Phần lớn họ thừa nhận rằng
CO2 có tăng, nhưng nhiệt độ trái đất thì không.
Vào đầu thập niên 1990,
hai nhà khoa học John Christy và Roy Spencer ở Đại học Alabama công bố nghiên cứu
sử dụng số liệu vệ tinh, với kết quả là ở tầng dưới của khí quyển không có hiện
tượng nóng lên, trái ngược với các đo đạc quan sát ở bề mặt.
Ngành công nghiệp dầu mỏ,
khí đốt, than đá … cùng các chính trị gia thuộc “phủ định phái” ngay lập tức
tung hô “bằng chứng” này. Trong suốt một thập niên tiếp theo, họ dùng nó để phản
bác lại mọi yêu cầu về kiểm soát khí thải.
Dù các nhà khoa học đều
nghi ngờ về công bố trên, nhưng mãi đến năm 2005, họ mới tìm hiểu phân tích dữ
liệu gốc của hai đồng nghiệp và phát hiện ra vấn đề.
Trong thuật toán của
mình, Christy và Spencer đã dùng sai dấu toán học: chỗ lẽ ra phải để dấu cộng
(plus), họ lại để dấu trừ (minus), từ đó biến kết quả thay vì “nóng lên”
(warming) trở thành “lạnh đi” (cooling).
Lỗi sơ đẳng của hai nhà
khoa học này có lẽ dễ hiểu, khi ta biết rằng họ đều là những người phủ định
chuyện biến đổi khí hậu.
Thay vì tìm sự thật, họ
đi tìm bằng chứng ủng hộ niềm tin của mình. Và trong trường hợp
này, vô tình hay cố ý, tạo ra bằng chứng đó.
Những người như họ không
hề hiếm gặp.
Cho tới ngày nay, vẫn có
rất nhiều người luôn lặp đi lặp lại niềm tin rằng trái đất không hề nóng lên. Họ
soi rất kỹ các biểu đồ theo dõi nhiệt độ toàn cầu, và khi gặp một hai thời điểm
“không nóng lên”, lập tức khoanh vùng nó, phóng đại, cho rằng đó là dấu hiệu của
“sự thật”.
Khi “sự thật” đó sụp đổ
vì các bằng chứng ngược lại quá rõ ràng, họ lại tiếp tục mày mò tìm những “sự
thật khác”.
Cánh đồng đậu nành
tại Dayton, bang Indiana, Mỹ xơ xác vì hạn hán. Ảnh: Tom Campbell
Cấp độ 2: “OK, có
biến đổi khí hậu, nhưng nó là chuyện tự nhiên mà!”
Những người ở cấp độ này
rất thông thuộc lịch sử.
Họ có thể chỉ xa tới tận…
Kỷ Phấn Trắng (Cretaceous), cách đây hàng trăm triệu năm, khi khủng long vẫn
còn đạp ầm ầm trên trái đất. Vào thời đó, nhiệt độ trái đất còn cao hơn bây giờ.
Hay gần hơn, họ sẽ chỉ về
“Thời kỳ ấm lên Trung cổ” (Medieval warm
period), vào khoảng thế kỷ thứ 9 đến 15, với nhiệt độ cũng nóng như, hay thậm
chí nóng hơn thời điểm hiện tại. Thời ấy chưa có các hoạt động công nghiệp phát
thải CO2, vậy nên chắc chắn sự tăng nhiệt này phải do tự nhiên mà ra!
Cũng giống như ở cấp độ
1, đây là ví dụ khác của việc “chọn lọc sự thật”.
Thời kỳ ấm lên ở Trung cổ
là có thật, và nguyên nhân của nó cũng đã được các nhà khoa học giải thích từ
lâu. Đó là giai đoạn bức xạ mặt trời tăng lên đi kèm với sự giảm bớt các hoạt động
núi lửa trên trái đất, khiến nhiệt độ lên cao so với thời kỳ trước đó.
Tuy nhiên sự tăng nhiệt
này chỉ là cục bộ. Khu vực phía bắc Đại Tây Dương nhiệt độ cao hơn
thời nay, còn khu vực nhiệt đới Thái Bình Dương lại lạnh hơn ngày nay. Chung
quy nhiệt độ bình quân của trái đất vào giai đoạn trên tương tự với thời kỳ đầu
đến giữa thế kỷ 20.
Còn trong câu chuyện vào
thời của khủng long, những phủ định gia đã rất khôn ngoan, cố tình bỏ qua
nguyên nhân của sự tăng nhiệt vào thời đó: nồng độ CO2 rất cao.
Sau hàng trăm triệu năm,
lượng CO2 đó mới dần dần được chuyển hóa thành carbon, chôn sâu xuống lòng đất,
mà ngày nay ta gọi đó là “nhiên liệu hóa thạch”.
Để rồi cách đây hơn 100
năm, con người – những sinh vật kế vị khủng long – phát hiện ra chiếc hộp
Pandora ấy, hăm hở mở ra xài tận mạng.
Chỉ trong 100 năm,
chúng ta đã “trả lại” khí quyển lượng CO2 mà trái đất mất hàng trăm triệu
năm để chôn xuống.
Cột khói thải ra từ
các nhà máy nhiệt điện than. Ảnh: Bloomberg
Cấp độ 3: “Tự
Nhiên có cách hết!”
Những người ở cấp độ này
luôn rung đùi tự tin cho rằng, cứ để vậy, từ từ sẽ đâu vào đó, Tự Nhiên có cơ
chế cân bằng mọi thứ!
Họ nói không sai, nhưng một
lần nữa, lại nói không hết sự thật.
Tự nhiên có cơ chế
phản ứng với mọi thứ.
Nếu các điều kiện nằm
trong phạm vi nhất định, cơ chế này sẽ đưa mọi thứ về cân bằng trong trạng thái
cũ. Nếu lệch ra ngoài phạm vi đó, cùng một cơ chế sẽ dẫn đến chuỗi phản ứng mới,
tạo ra cân bằng mới trong trạng thái mới.
Đổ một ly nước sôi vào
trong một hồ bơi nước lạnh, nước trong hồ vẫn sẽ giữ nguyên nhiệt độ. Nhưng nếu
đổ hàng trăm lu nước sôi vào, nước trong hồ chắc chắn sẽ thay đổi nhiệt độ. Và
nếu liên tục không ngừng đổ nước sôi vào, nhiệt độ nước trong
hồ sẽ không bao giờ trở lại như cũ. Bất kỳ ai cũng có thể tự
thực nghiệm hiện tượng trên.
Richard Lindzen là một
nhà khoa học có tiếng của Học viện MIT, từng được bầu vào Học viện Khoa học Quốc
gia của Mỹ. Ông đồng thời là người thường xuyên phản bác các bằng chứng về tác
hại của thuốc lá, và dành phần lớn thời gian để chứng minh rằng cơ chế tự nhiên
sẽ giúp cân bằng nhiệt độ trái đất.
Không ai phủ nhận trí
thông minh của những người như Lindzen, nhưng có vẻ như càng thông minh, họ lại
càng giỏi phủ nhận thực tế.
Lindzen chỉ quan tâm đến
những “cơ chế suy yếu” (negative feedbacks), trong khi bỏ qua “cơ chế khuếch đại”
(positive feedbacks).
Tuyệt đại đa số các nhà
khoa học đều có chung nhận định, rằng cơ chế khuếch đại sẽ khiến nhiệt độ toàn
cầu tăng lên chứ không quay lại điểm ban đầu.
Nếu chỉ lấy CO2 là thước
đo, dự báo khi tăng gấp đôi lượng CO2 thải ra (so với trước thời Cách mạng công
nghiệp), hiệu ứng nhà kính tương ứng sẽ khiến nhiệt độ tăng lên 1°C.
Con số có vẻ không đáng kể.
Nhưng mức tăng này sẽ làm tăng hơi nước (water vapor) trong khí quyển. Hơi nước
là loại khí nhà kính còn nhốt nhiệt nhiều hơn cả CO2, và sẽ góp thêm 1,5°C vào
đó.
Nhiệt độ tăng khiến băng
tan, làm tăng lượng hấp thụ ánh sáng mặt trời, thêm vào 0,5°C nữa.
Các cơ chế khuếch đại
trên khiến mức tăng 1°C ban đầu đội lên thành 3°C.
(Cái đáng sợ thật sự
không nằm ở bản thân con số 3°C, mà nằm ở tốc độ tăng. Điều này sẽ
được tiếp tục bàn đến trong các bài viết tiếp theo về Biến đổi khí hậu.)
Đó không phải những cơ chế
khuếch đại duy nhất.
Rừng và đại dương nuốt
giùm khoảng một nửa lượng CO2 mà con người thải ra. Nhưng thứ gì cũng có giới hạn.
Khi bị ép tới giới hạn của mình, không gì đảm bảo rằng rừng và đại dương không
bão hòa, quay đầu trở thành nguồn phát tán CO2.
Cộng thêm khí methane, một
loại khí nhà kính siêu nhốt nhiệt. Phần lớn methane hiện tại vẫn
đang bị nhốt trong băng tại hai cực. Một khi nhiệt độ tăng lên, băng tan ra
(trên thực tế chúng đã và đang tan với tốc
độ ngày càng nhanh), lượng methane được giải thoát sẽ càng góp phần đẩy
nhiệt độ lên cao hơn nữa.
Một vòng tuần hoàn hủy diệt.
Điều kỳ khôi là để chấm dứt
chu trình hủy diệt khép kín này, giải pháp cực kỳ đơn giản: ngưng thải CO2.
Nhưng trong niềm tin của
nhiều người, việc này không có lợi gì cho họ.
Cấp độ 4: “Biến đổi
khí hậu sẽ có lợi!”
Không chấp nhận giải pháp
đơn giản (ngưng thải CO2), họ bám chặt lấy một niềm tin mới: biến đổi khí hậu cũng
tốt mà!
Họ khẳng định, vì cây cối
thích CO2, nên CO2 tăng thì nông nghiệp sẽ được lợi.
Vấn đề ở chỗ, cây trồng
có được bơm thêm bao nhiêu CO2, nhưng kèm theo đó là điều kiện khí hậu thay đổi,
đất trồng hoang hóa, các hiện tượng thời tiết cực đoan (bão lũ, hạn hán …) xuất
hiện với tần suất ngày một nhiều, sẽ khiến nền nông nghiệp trên toàn cầu lao
đao.
Những ai cho rằng biến đổi
khí hậu có lợi cũng tự an ủi rằng băng tan là chuyện tốt. Như ở Greenland, đường
biển sẽ được khơi thông, sẽ có thêm nhiều vùng đất mới cho người ở!
Trên thực tế, băng tan có
phát lộ ra bao nhiêu vùng đất mới cũng sẽ không bù lại được với mực nước biển
dâng lên nhấn chìm những vùng đất ven biển hiện có.
Theo một nghiên
cứu gần đây, với đà “phát triển” như hiện tại, tới năm 2050, toàn bộ miền
Nam Việt Nam sẽ ngập chìm trong nước.
Còn việc khơi thông các
tuyến đường biển mới chắc chắn sẽ lại dẫn đến các cuộc xung đột tranh giành quyền
lợi giữa những quốc gia có tham vọng. Trong đó bi hài nhất sẽ là việc tranh
nhau quyền khai thác các mỏ dầu khí khổng lồ tại đây.
Băng tan do nhiệt độ
tăng.
Nhiệt độ tăng do CO2
tăng.
CO2 tăng do con người moi
carbon từ lòng đất ra mà đốt.
Và giờ đây khi thấy băng
tan, con người hí hửng: lại có thêm carbon để tiếp tục đốt.
Đây có phải là “trí khôn
của ta đây” phiên bản thời hiện đại?
Biến đổi khí hậu
khiến tốc độ băng tan tại Greenland ngày càng nhanh. Ảnh:
Shutterstock/Shchekodin Mikhail
Cấp độ 5: “Thay đổi
bây giờ là quá trễ/ quá tốn chi phí!”
Sau khi chán chê không
còn muốn phủ nhận gì nữa, cũng không còn lạc quan tếu rằng biến đổi khí hậu sẽ
có lợi, những người ở cấp độ này phát biểu: không thay đổi được gì đâu.
Họ cho rằng không
làm gì là cách phản ứng tốt nhất vào thời điểm hiện tại.
Vì thay đổi nào cũng quá tốn kém, nên chẳng thà không thay đổi còn hơn.
Tại Mỹ, theo một báo
cáo của Quỹ Sinh thái Toàn cầu (Universal Ecological Fund), ước tính
trong mười năm qua, mỗi năm thiệt hại từ biến đổi khí hậu là 240 tỷ đô la.
Trong mười năm tới, ước tính con số này sẽ là 360 tỷ đô la mỗi năm.
Đó là chỉ tính riêng tại
nước Mỹ, nơi đang có một Tổng thống tỉnh bơ phớt lờ mọi bằng chứng về biến đổi
khí hậu, đồng thời là vùng đất thánh cho những ai kiên định nghi ngờ khoa học.
Những người
không-nên-làm-gì-cả này cho rằng “nghèo năng lượng” (energy poverty) là vấn đề
quan trọng nhất của nhân loại.
Việc thay đổi, ngưng các
hoạt động thải CO2, ngưng khai thác nhiên liệu hóa thạch, sẽ khiến nhân loại phải
“chịu đựng trong đau khổ” (suffering).
Rex Tillerson, cựu Bộ trưởng
Ngoại giao Mỹ dưới thời Donald Trump, đã từng bình luận, rằng “cứu lấy hành
tinh này có lợi gì nếu con người phải chịu đựng đau khổ?”. Có lẽ ông không có ý
bảo rằng thiếu điện thì khổ hơn là không có không khí sạch để thở, nước sạch để
uống, hay cơ thể bệnh tật…
Những người như ông, nói
được như vậy, đều có sẵn không khí sạch (cho dù là phải trốn trong phòng máy lạnh
24/24), có sẵn nước sạch (nguồn nước từ đâu, còn bao nhiêu thì không quan tâm),
và chưa bị thần chết gõ cửa.
Sẽ không thừa khi nhắc rằng,
Rex Tillerson phát biểu điều trên vào thời điểm ông vẫn còn là CEO của tập đoàn
dầu khí ExxonMobil.
Năng lượng (điện) là thứ
quan trọng nhất cho con người. Nhiên liệu hóa thạch là cách dễ dàng nhất tạo ra
nó. Phải tiếp tục đẩy mạnh khai thác nó. Phải không ngừng làm giàu từ nó. Một
vòng luẩn quẩn chết người.
.
Cấp độ 6: “Thế hệ
tương lai sẽ giải quyết!”
Cuối cùng, di sản để lại
cho tương lai là một thứ luận điệu quen thuộc: thế giới này có tốt đẹp hay
không, mọi thứ là nhờ cả vào các cháu!
Tất nhiên nhiều người ở cấp
độ này cũng hiểu rằng thật không đẹp mặt gì khi buộc người khác dọn rác của
mình. Vì thế, họ thường bọc đường di sản trên bằng “niềm tin vào công nghệ”.
Công nghệ tương lai sẽ giải
quyết mọi vấn đề của nhân loại, họ quả quyết.
Trong khi luôn nghi ngờ
khoa học, phủ định mọi bằng chứng, phóng đại tất cả những vấn đề còn chưa được
nghiên cứu xác thực, họ lại không nề hà gì đặt niềm tin vào những công
nghệ chưa tồn tại.
Có vô số những ý tưởng về
các giải pháp tương lai (và để cho tương lai lo) này.
Lắp đặt các tấm gương khổng
lồ ngoài không gian, phản chiếu ngược ánh sáng mặt trời, một kiểu đeo kính râm
chống nắng cho trái đất.
Dùng một loại “súng” khổng
lồ bắn các hạt sulfate vào khí quyển, mô phỏng hiện tượng núi lửa phun trào,
giúp giảm nhiệt độ trái đất.
Tống các hạt sắt (iron)
vào trong đại dương, đẩy mạnh quá trình sinh sôi nảy nở của tảo (algae) hoặc
“sinh vật phù du” (phytoplankton), giúp chúng hấp thụ CO2 khi quang hợp.
Chế tạo “cây nhân tạo” khổng
lồ hút CO2 khỏi khí quyển.
Tạo ra vi khuẩn ăn
plastic.
…
Danh sách này sẽ còn kéo
dài.
Các giải pháp (trên giấy)
này nếu không phải là không khả thi trên thực tế, thì có khả năng gây hại nhiều
hơn có lợi, và có thể tạo ra chuỗi tác động domino không kiểm soát được.
Một số khác, như vi khuẩn
ăn plastic, lại được đặt quá nhiều kỳ vọng. Thực chất có nhiều loại vi khuẩn ăn
plastic (nếu không nhựa sẽ không bao giờ phân hủy), loại khuẩn mới (hay chính
xác là loại enzyme mới nó tiết ra) chỉ làm
nhanh hơn một chút so với loại khác. Từ phát hiện này đến việc có thể ứng
dụng nó để giải quyết vấn nạn rác nhựa của con người là một câu chuyện hoàn
toàn khác.
Một bé gái dùng nệm
làm xuồng di chuyển trong đợt lũ lụt vào năm 2018 tại tỉnh Attapeu, Lào. Ảnh:
Reuters
Cần phải nói rõ, bản thân
những giải pháp công nghệ này đều không xấu, kể cả khi nó không khả thi.
Nó chỉ mang tiếng xấu khi
bị nhiều người dùng làm cái cớ để thoái thác trách nhiệm của mình, để họ không
phải thay đổi bất kỳ hành vi nào, tiếp tục các hoạt động thải ra CO2,
tống ra rác nhựa, xả bẩn vào nước…
Ngay cả khi những giải
pháp đó có tác dụng, nó cũng không thay đổi được sự thật: gốc rễ của vấn đề nằm
ở việc thay đổi hành vi của con người.
Thuốc trị tiêu hóa có tốt
đến đâu, nếu vẫn tiếp tục tống thức ăn vô tội vạ vào người, nhất là những chất
có hại có độc, sớm muộn bạn cũng sẽ lăn ra chết. Và chết theo một cách rất khó
coi.
Tất nhiên chết theo cách
nào là lựa chọn riêng của mỗi người.
Nhưng không ai có quyền
dìm người khác, đặc biệt là những đứa trẻ trong tương lai, lún sâu xuống chiếc
hố mà mình tự đào ra.
No comments:
Post a Comment