Phan
Trinh dịch
Tháng 3 30, 2014
Trật
tự thế giới hậu Xô-viết hẳn là không hoàn hảo, nhưng thứ trật tự Vladimir Putin
đang muốn áp đặt rõ là tệ hơn nhiều.
Tuần rồi, Vladimir Putin bảo Quốc hội Nga rằng: “Trong tâm tư người dân, Krym mãi là một phần không thể tách rời Nga.”
Và thế là Putin đã sáp nhập bán đảo Krym vào Nga với tốc độ và cách làm hiệu
quả đến chóng mặt, với sự hậu thuẫn của đa số áp đảo qua trưng cầu dân ý. Putin
gọi đó là thắng lợi của trật tự, của chính danh, và là một đòn đau đánh vào bàn
tay thập thò can thiệp từ phương Tây.
Nhưng, coi vậy mà không phải vậy, Putin không đại
diện cho trật tự mà đại diện cho bất ổn và đấu đá.
Việc đầu tiên Putin làm để đặt nền móng cho trật tự
mới là vẽ lại đường biên giới dựa trên những lý lẽ tuỳ tiện, những lý lẽ rất dễ
bị lợi dụng để thổi bùng ngọn lửa tranh chấp lãnh thổ tại hàng chục nơi khác
trên thế giới. Thêm nữa, dù hầu hết người Krym muốn theo Nga, cuộc trưng cầu
dân ý vừa rồi cũng chỉ là một trò hề. Hành xử của Nga gần đây thường được dư
luận gán cho một cách phiến diện rằng đó là khởi đầu cho một cuộc chiến tranh
lạnh mới giữa Nga và Mỹ. Thực ra, hành xử đó đặt ra một đe doạ rộng lớn hơn, và
là đe doạ cho bất cứ quốc gia nào ở bất cứ đâu, vì Putin vừa ngang nhiên lái xe
tăng, cán bừa rồi ngồi chồm hổm trên trật tự thế giới hiện có.
Đất
mẹ xiết vào lòng
Chính sách đối ngoại thường đi theo chu kỳ. Chế độ
Xô-viết sụp đổ mở đường cho một thập niên thống trị vô đối của Mỹ và sự khẳng
định rình rang những giá trị Mỹ. Nhưng thế giới “duy ngã độc tôn” này, được
thổi phồng lên bằng sự ngạo mạn vô lối của George Bush, đã phải hụt hơi ngạt
thở trong khói bụi từ cuộc chiến Iraq. Từ đó, Barack Obama đã tìm cách đưa ra
một đường lối đa phương hơn, có người có ta hơn, xây dựng trên niềm tin rằng Mỹ
có thể đứng chung chiến tuyến với các nước khác để đương đầu với những vấn nạn
chung và để cùng nhau cô lập kẻ ác. Đường lối này thất bại thảm hại tại Syria,
nhưng vẫn có dấu hiệu cho thấy hiệu quả khi áp dụng tại Iran. Tuy ảnh hưởng đã
giảm nhưng phải nói rằng chính uy thế của Mỹ đã giúp cho đường hàng hải thế
giới vẫn còn thông thoáng, các biên giới còn được tôn trọng và luật pháp quốc
tế hầu hết được tuân thủ. Xét ở mức độ đó thì trật tự hậu Xô-viết rõ là có ý
nghĩa của nó.
Nhưng
Putin đang phá huỷ trật tự này. Ông cố khoác cho
việc sáp nhập Krym chiếc áo luật pháp quốc tế, chẳng hạn như lập luận rằng việc
loại bỏ chính quyền ở Kiev vừa qua khiến ông không còn bị trói buộc bởi thoả
ước đảm bảo sự vẹn toàn lãnh thổ Ukraine, một thoả ước Nga đã ký năm 1994 khi
Ukraine từ bỏ vũ khí hạt nhân. Nhưng luật pháp quốc tế chỉ có nghĩa khi chính
quyền đến sau thực thi những quyền hạn và trách nhiệm được chính quyền trước
trao lại. Chưa hết, Putin còn viện dẫn nguyên lý rằng phải bảo vệ “đồng bào”
mình – tức tất cả những ai ông tự tiện gọi là người Nga – bất chấp họ đang ở
đâu. Chưa hết, chứng cớ một đường miệng lưỡi một nẻo, Putin còn chối bay chối
biến rằng binh lính mang quân phục không phù hiệu nắm quyền kiểm soát tại Krym
không phải là lính Nga. Sự kết hợp quái gở của hai vế, một bảo vệ và một dối
trá, quả là thứ công thức phù thủy dễ dùng để can thiệp vào bất cứ quốc gia nào
có sắc dân thiểu số cư ngụ, không cứ là người Nga.
Khi rêu rao những chuyện ngụy tạo trắng trợn về bọn
phát xít ở Ukraine đe doạ Krym, Putin đã xem thường nguyên tắc rằng: sự can
thiệp ở nước ngoài chỉ nên dùng như biện pháp cuối cùng trong trường hợp có đại
họa. Putin biện minh bằng cách viện dẫn vụ NATO đánh bom Kosovo năm 1999 như
tiền lệ. Nhưng cần biết rằng vụ NATO can thiệp vào Kosovo chỉ diễn ra sau khi
có bạo động dữ dội và Liên Hiệp Quốc đã phải bó tay sau bao nhiêu nỗ lực bất
thành – và bất thành cũng vì Nga cản trở. Ngay cả trong trường hợp này, Kosovo
cũng không như Krym bị sáp nhập lập tức, Kosovo chín năm sau đó mới ly khai.
Trật
tự mới kiểu Putin, tóm lại, được xây dựng trên chính sách thôn tính phục thù,
sự trắng trợn xem thường sự thật, và việc bẻ cong luật pháp cho vừa vặn với
những gì kẻ nắm quyền lực mong muốn. Trật tự kiểu đó có cũng như không.
Buồn thay, quá ít người hiểu điều này. Rất nhiều
quốc gia bực bội với vị thế kẻ cả của Mỹ và với Châu Âu thích lên lớp dạy đời.
Nhưng rồi họ sẽ thấy trật tự mới kiểu Putin còn tệ hại hơn nhiều. Các quốc gia
nhỏ chỉ có thể phát triển tốt trong hệ thống luật lệ công khai minh bạch dù
chưa hoàn hảo. Nếu giờ đây nguyên lý mạnh được yếu thua lên ngôi thì họ sẽ
có rất nhiều điều phải sợ, nhất là khi phải đối phó với một cường quốc khu vực
hay gây hấn bắt nạt. Trong khi đó, các quốc gia lớn hơn, đặc biệt là các
cường quốc đang lên trong thế giới mới, tuy có ít nguy cơ bị bắt nạt, nhưng
không phải vì thế mà một thế giới vô chính phủ trong đó không ai tin ai sẽ
không có tác động xấu với họ. Vì nếu ý nghĩa của các thỏa ước quốc tế bị chà
đạp, thì Ấn Độ chẳng hạn sẽ rất dễ bị cuốn vào cuộc xung đột vũ trang với Trung
Quốc vì vùng đất tranh chấp Arunachal Pradesh hoặc Ladakh. Cũng vậy, nếu việc
đơn phương ly khai được chấp nhận dễ dàng, thì Thổ Nhĩ Kỳ chẳng hạn sẽ rất khó
thuyết phục sắc dân Kurds trong nước mình rằng tương lai của họ sẽ tốt hơn khi
họ chung tay xây dựng hòa bình. Tương tự, Ai Cập và Ả Rập Saudi cũng muốn tham
vọng khu vực của Iran bị kiềm chế, chứ không phải được thổi bùng lên nhờ nguyên
lý cho rằng người ngoài có thể can thiệp để cứu giúp sắc dân thiểu số Hồi giáo
Shia sống khắp vùng Trung Đông.
Ngay Trung Quốc cũng cần nghĩ lại. Về mặt chiến
thuật, có thể nói Krym đã đưa Trung Quốc vào tình thế khó ăn khó nói. Vì một
tiền lệ về ly khai sẽ là lời nguyền rủa đen đủi, trong khi Trung Quốc hiện có
Tây Tạng đang muốn ly khai; ngược lại, nguyên lý thống nhất đất nước lại là bất
khả xâm phạm, trong khi Trung Quốc hiện có Đài Loan chưa thể thống nhất. Tuy
vậy, về mặt chiến lược, quyền lợi của Trung Quốc rất rõ ràng. Nhiều thập niên
qua, Trung Quốc tìm cách trỗi dậy trong hòa bình và lặng lẽ, tránh né một cuộc
xung đột như nước Đức hung hăng đã kích hoạt chống lại nước Anh vào thế kỷ 19
để cuối cùng kết thúc trong chiến tranh. Nhưng, hoà bình trong thế giới của Putin lại là điều khó
thành, vì bất cứ thứ gì cũng có thể trở thành cái cớ để động thủ, và bất cứ sự
gây hấn tưởng tượng nào cũng có thể dẫn đến một màn phản công.
Hành
động trước hay trả giá sau
Đối
với Obama, đây là giờ phút quyết định: Obama phải thực sự lãnh đạo, thay vì chỉ
hợp tác. Nhưng Krym không chỉ là việc của Mỹ, mà còn là của
cả thế giới. Với những tai họa nhãn tiền, phản ứng của các nước đến nay nói
chung đều yếu và manh mún. Trung Quốc và Ấn Độ hầu như chỉ đứng bên lề. Phương
Tây thì áp đặt cấm vận visa và phong tỏa tài sản của một số phần tử Nga. Nhưng
những phần tử bị nhắm tới thì lại coi đó là huy hiệu của danh dự.
Ít nhất, việc trừng phạt cũng cần bắt đầu cứng rắn
hơn, vượt ngoài dự kiến hơn. Phong tỏa tài sản có thể tác động mạnh, vì như vụ
cấm vận Iran trước đây cho thấy, giới tài chánh quốc tế rất sợ dính líu tới
guồng máy luật lệ của Mỹ. Cũng vậy, các quan tham của Putin sẽ la lối ầm lên
nếu nước Anh không cho London nhận đồng tiền có liên hệ với chế độ tại Nga.
Pháp nên hoãn việc bán vũ khí cho Nga; và trong trường hợp phía đông Ukraine là
nạn nhân kế tiếp của Nga, thì nước Đức nên sẵn sàng cấm vận xăng dầu và khí đốt
Nga. Cần lên kế hoạch ngay bây giờ để giảm mức lệ thuộc của Châu Âu vào nguồn
cung cấp năng lượng từ Nga và để NATO mạnh hơn.
Trong ngắn hạn, Ukraine cần nhiều tiền để cứu vãn
kinh tế khỏi sụp đổ, và cần nhiều cải cách dài hạn với giúp đỡ của IMF, cùng
những tư vấn từ nước ngoài mà Ukraine có thể chấp nhận được. Để đi bước đầu
tiên theo hướng này, Mỹ cần lập tức thanh toán các khoản nợ cho IMF, khoản
thanh toán đã bị Quốc hội ngăn chặn nhiều tháng nay.
Tuy nhiên, dù cho phương Tây có sẵn sàng dùng những
biện pháp cứng rắn chống Putin chăng nữa thì những cường quốc đang trỗi dậy vẫn
có thể không mấy hứng thú trong việc lên án Putin. Nhưng, thay vì im hơi
lặng tiếng trước vụ sáp nhập phi pháp Krym, những cường quốc đang trỗi dậy kia rất nên suy nghĩ xem
họ đang muốn sống trong một trật tự thế giới như thế nào.
Họ muốn một trật tự trong đó hầu hết các quốc gia tôn trọng
những thỏa ước quốc tế và biên giới đã vạch? Hay là họ thích một trật tự trong
đó cam kết bị bẻ cong, biên giới bị xâm phạm và thỏa ước cứ thích là xé?
Nguồn: “The
new world order”, The Economist, số ra ngày 22/3/2014
Bản tiếng Việt © 2014 Phan Trinh &
pro&contra
No comments:
Post a Comment