Khuyến
học – Cuốn sách ai cũng nên đọc, đặc biệt là các quan chức chính quyền
HỨA Y ĐỊNH - LUẬT KHOA
20/07/2021
Chuyện về nước Nhật
hơn một thế kỷ trước giờ đây vẫn rất gần gũi với Việt Nam.
Bìa sách: Nhã Nam. Thiết kế: Luật Khoa
Học, học nữa, hộc máu cũng phải học.
Tôi không nghĩ ra cụm từ nào thích hợp hơn câu
trên để tóm tắt tinh thần và nội dung của quyển sách “Khuyến học”.
Những trang không nhắc đến chữ “học” chỉ đếm
trên đầu ngón tay. Đọc hết cuốn sách chỉ hơn 200 trang này, bạn dễ phải bắt gặp
chữ “học” đến cả ngàn lần.
Ngay cả với một người (tự nhủ là) thích học
như tôi, hành trình qua những trang sách đó cũng thật dễ… hộc máu, không chỉ vì
ngộp trong chữ học mà còn vì những suy nghĩ có vẻ nghịch lý, ngớ ngẩn, thậm chí
là ngây thơ của tác giả.
Nhưng “hộc máu” xong vẫn đáng để đọc tiếp. Cuốn
sách được viết cách đây đã 150 năm ở xứ sở mặt trời mọc hóa ra vẫn rất gần gũi
và có ích với người Việt Nam vào thời điểm hiện tại.
Tuy vậy, có một số người cần đọc nó hơn một số
người khác.
***
“Khuyến học” tập hợp các bài viết của Fukuzawa
Yukichi từ năm 1872 đến 1876. [1] Trước đó vài năm, vào năm
1868, ông vừa thành lập trường Keio Gijuku (Keio Nghĩa Thục). Tiền thân của nó
là một trường học dạy tiếng Hà Lan do ông lập ra vào năm 1858. Keio Nghĩa Thục
sau này trở thành Đại học Keio danh tiếng, trường đại học tư thục lớn đầu tiên
của nước Nhật thời Minh Trị.
Keio Nghĩa Thục là hình mẫu mà Phan Bội Châu
đã dựa vào để lập ra trường Đông Kinh Nghĩa Thục tại Hà Nội vào năm 1907.
Năm 1868, thời điểm Keio Nghĩa Thục ra đời,
cũng chính là năm đánh dấu Minh Trị Duy Tân (Meiji
Restoration), [2] cuộc cách mạng nổi tiếng làm thay đổi vận mệnh của
nước Nhật.
Nó bắt đầu bằng hàng loạt các cải tổ sâu rộng
về chính trị, kinh tế, giáo dục và quân sự, tạo tiền đề để chỉ vài thập niên
sau đó, nước Nhật trở thành một cường quốc ngang hàng với phương Tây về mọi mặt.
Đặt quyển sách vào trong bối cảnh của nó thì
người đọc ở thời đại ngày nay mới hiểu được đam mê, hay nỗi ám ảnh của Fukuzawa
Yukichi với việc khuyến khích, thúc đẩy sự nghiệp học hành của người Nhật, đồng
thời thông cảm với những kiến giải nghe chừng hạn hẹp và cực đoan của ông.
Nếu không, nhiều người có thể sẽ bỏ cuốn sách
ngay từ trang đầu tiên, khi tác giả khẳng định “khoảng cách giữa người thông
minh và kẻ đần độn, giữa người giàu và người nghèo, giữa tầng lớp quý tộc và tầng
lớp hạ đẳng […] chỉ là ở chỗ có học hay vô học mà thôi”.
Đó không khác gì cách lý giải của những người
thuộc tầng lớp ăn trên ngồi trốc xưa nay về đặc quyền đương nhiên của họ, bỏ
qua nguồn gốc của những đặc quyền đó – đến từ sự đàn áp, cướp bóc, lừa lọc, hay
chỉ đơn giản là may mắn sinh ra thừa kế di sản của những bất công.
Người ta có thể hiểu (lầm) rằng Fukuzawa
Yukichi đang biện minh cho những kẻ tự cho mình là “hồng phúc của dân tộc”, rằng
họ có đặc quyền địa vị là nhờ vào nỗ lực, trí thông minh hay năng lực hơn người.
Tôi không nghĩ đó là ý định của ông, nhất là
khi đọc những trang sau của sách, nơi ông không ngần ngại vạch thẳng mặt những
thói xấu của tầng lớp thống trị.
Những lời của ông không phải để biện giải cho
ai. Đối tượng độc giả ông muốn nhắm đến là những người dân bình thường, đặc biệt
là giới thanh niên. Ông muốn họ tin rằng chìa khóa để thoát khỏi bần cùng, vượt
lên nghịch cảnh, kể cả đối đầu với giai cấp thống trị, nằm ở trong tay của mỗi
người.
Thiết kế: Luật Khoa. Ảnh: Wikimedia Commons.
Những gì ông nói cần được đặt trong bối cảnh lịch
sử. Giống như rất nhiều người Nhật khác, Fukuzawa Yukichi tin rằng nước Nhật đã
bước sang một thời đại khác với cuộc cách mạng Minh Trị, nơi chế độ phong kiến
cùng các đặc quyền dành cho tầng lớp quý tộc giờ đây đã bị bãi bỏ, một xã hội mới
vận hành qua các định chế luật pháp công bằng đang được lập ra.
Ở thời đại mới này, ai cũng có cơ hội công bằng
như nhau. Và đó là lý do ông muốn thúc đẩy mọi người nỗ lực học tập để nắm lấy
cơ hội đó.
***
“Khuyến học” được chia làm 17 phần với 243 mục.
Mỗi mục là một chủ đề nhỏ về học tập. Tác giả bàn về sự học ở mọi góc độ, từ
góc nhìn triết học, thể chế, pháp luật cho đến những kỹ năng cụ thể như cách diễn
thuyết, giao tiếp, trau dồi tinh thần khoa học và tư duy độc lập.
Điều có ích nhất với người đọc Việt Nam vào thời
điểm hiện tại có lẽ không nằm ở những chỉ dẫn cụ thể của Fukuzawa Yukichi về sự
học – phần lớn những kiến thức ông chia sẻ từ 150 năm trước ngày nay đã phổ biến
ở khắp nơi.
Thứ có ích nhất với người Việt Nam là những
liên tưởng – các câu chuyện về nước Nhật thời đổi mới của hơn một thế kỷ trước
giờ đây vẫn rất gần gũi với Việt Nam.
Tuy vậy, một lần nữa cần nhắc lại, phải đặt những
câu chuyện này trong bối cảnh lịch sử thì người đọc mới không nhăn mặt lắc đầu
với những lời có vẻ vô lý, thậm chí là mâu thuẫn nhau.
Chẳng hạn những đoạn tác giả như muốn áp đặt
người dân không được phép phản kháng, luôn đặt niềm tin vào sự chính trực của
những người cầm quyền.
Như trang 103, ông viết rằng với luật pháp
đang có, cho dù “còn nhiều điểm bất tiện” thì “trước hết phải chấp hành luật
cái đã vì đó là nghĩa vụ của quốc dân”.
Ở trang 110, ông cho rằng “nếu mới chỉ cảm nhận
luật pháp còn sai, bất cập thì không thể coi đó là cái cớ để phá bỏ nó”. Ngay cả
khi cái sai đó là thực đi nữa thì vẫn phải “bình tĩnh kháng nghị, kiên trì
kháng nghị đến khi chính phủ phải sửa đổi mới thôi”. Còn nếu chính phủ cố tình
làm ngơ? Câu trả lời của ông là “hợp sức lại kiên nhẫn chờ đợi thời cơ”.
Trang 116, ông giải thích lý do của việc nên
kiên nhẫn này:
“Nếu chúng ta dùng sức mạnh đối địch với chính
phủ thì chính phủ cũng sẽ đáp lại bằng việc đàn áp, bắt bớ. Quan chức chính phủ
dù có là những kẻ bạo chính thì cũng là người Nhật Bản chúng ta cả. Trước những
lời lẽ đúng với đạo lý của những người chất vấn chính phủ trong hòa bình và sẵn
sàng hy sinh thân mình vì đạo lý đó thì không có lẽ không thuyết phục hoặc
không làm lay động được các quan chức chính phủ. Tôi nghĩ rằng họ không thể
không hối hận về những lầm lỗi, sai trái của họ và sẽ cải tà quy chính”.
Những ai là nạn nhân của bất công, bị chính
quyền cầm tù, thậm chí giết hại, chắc hẳn không thể nào gật gù với những lý lẽ
cảm động đầy tính nhân văn này.
Nhưng sẽ dễ thông cảm hơn khi ta đặt mình vào
vị trí của tác giả. Fukuzawa Yukichi tin vào chế độ mới của chính phủ Minh Trị,
nơi “luật pháp do chính chúng ta lập ra” (trang 95). Để bảo vệ chế độ mà ông
tin là dân chủ này, ông phản đối mọi hành động bạo lực, thay vào đó cổ xúy cho
phương thức đấu tranh ôn hòa, “giữ trọn đạo lý chính nghĩa, sẵn sàng hy sinh mạng
sống trước mọi áp bức của chính quyền” (trang 115).
Một điều nghịch lý là ông dường như quên rằng
chính phủ Minh Trị được tạo ra từ một cuộc binh biến, và sau đó phải đánh thắng
cuộc nội chiến mới giữ được quyền lực. Nghĩa là chính phủ tốt đẹp mà ông bảo vệ
cũng được tạo ra từ bạo lực.
Tuy nhiên, ông không xem chính phủ Minh Trị là
hoàn hảo. Khi so sánh với chế độ phong kiến trước đó, ông nhận định trong khi
“chính quyền cũ dùng mọi cách làm tê liệt, làm rã rời sức dân, chà đạp tới tận
chân tơ kẽ tóc”, thì chính quyền mới “cai trị khéo léo tới mức người dân bị lấy
mất cả ‘hồn lẫn xác’ mà cũng không hay”. Với ông, cả hai thái cực đều xấu, khi
ngày trước dân “sợ chính quyền như sợ ma quỷ”, còn ngày nay “tôn chính quyền
lên như thần thánh để thờ” (trang 86).
https://2xjs7y10oiyz26vqxu2hok6y-wpengine.netdna-ssl.com/wp-content/uploads/2021/07/image-11.jpeg
Tranh vẽ Keio
Gijuku, ngôi trường do Fukuzawa Yukichi sáng lập dưới thời Minh Trị với khát vọng
khai phóng dân tộc Nhật Bản. Ảnh: Wikimedia Commons.
Ông cũng không ngần ngại
chỉ ra “tình trạng mưu mô, dối trá, lừa đảo đầy rẫy trong xã hội hiện nay” với
vai trò trung tâm của những “chí sĩ rởm”. Đó là những kẻ luôn “có cùng giọng điệu
‘trung quân báo quốc’”, nhưng “chỉ cần có chức vụ cao một chút […] không hiểu
sao tiền cứ vào như nước” (trang 166).
Nghe mô tả về các quan chức/
chí sĩ rởm đó, người Việt Nam hẳn phải tưởng tác giả đang nói về đất nước mình.
“Kẻ trông coi việc xây cất
thì luôn thúc giục chủ thầu phải cống lễ. Kẻ trông coi ngân khố thì đòi thị dân
phải biếu xén quà cáp mới cho vay tiền. Những chuyện như vậy diễn ra như cơm bữa
đến độ trở thành lệ. Ngay cả những võ sĩ vốn được mệnh danh là trung nghĩa luôn
trong tư thế chết thay cho chủ thì cũng tìm cách nâng giá trang phục để kiếm
chênh lệch.
[…]
Họa hoằn lắm mới có một
ông quan chính trực. Không một lời đồn nào về ông ta nhận hối lộ cả. Và thế là
người đời ra sức khen ngợi. Nhưng ông ấy cũng chỉ là người không ăn cắp tiền của
công quỹ mà thôi. Chẳng lẽ cứ phải khen người ta vì ở họ không có lòng dạ tham
lam hay sao.” (trang 167)
***
Khi gấp lại trang cuối của
“Khuyến học”, tôi ngờ rằng những người nên đọc nó nhất không phải là thường
dân, mà phải là cán bộ chính quyền.
Tác giả viết quyển sách
khi nước Nhật đang trải qua một cuộc cách mạng lớn. Chính quyền đã tiến hành những
cải cách triệt để về mọi mặt, đặc biệt là thể chế chính trị. Giờ là phần của
người dân cần phải nỗ lực học tập để đóng góp vào công cuộc đổi mới này.
Tại Việt Nam, điều ngược lại đang diễn ra. Trong khi người dân khắp nơi
sẵn sàng tiếp thu những tri thức tiến bộ thì bộ máy cầm quyền độc đảng vẫn ra sức
duy trì những lề thói cũ, đồng thời kìm hãm người dân tạo ra những thay đổi thật
sự.
Hệ quả là xã hội Việt Nam
vẫn đang vận hành như một kiểu “hậu cung” thời phong kiến, nơi các thủ đoạn lừa
dối, triệt hạ, dẫm đạp lên nhau trở thành lẽ thường.
Tác giả tự tin rằng trong
luồng không khí tươi mới của Minh Trị Duy Tân, xã hội hậu cung như vậy đã không
còn đất diễn, người dân có thể chủ động đập bỏ nó, xây dựng một xã hội mới qua
những nỗ lực học tập của bản thân.
Nhưng với người Việt Nam ở
dưới thể chế này, có học đến hộc máu cũng không chắc có cơ hội thoát khỏi “hậu
cung 4.0”, huống chi là xây dựng nên một xã hội khác.
Đối tượng cần được “khuyến học”
trước tiên vì vậy phải là những người đang ngồi tít trên cao của đất nước.
Tác phẩm “Khuyến học” của tác giả Fukuzawa Yukichi do Nhã Nam
và nhà xuất bản Thế Giới phát hành.
Bài viết nằm trong mục Đọc sách
cùng Đoan Trang, đăng vào tối thứ Ba hàng tuần.
Bài cộng tác xin gửi cho chúng
tôi tại đây. Ban biên tập Luật Khoa tạp chí, bao gồmĐoan
Trang, rất mong chờ bài viết của bạn.
Chú thích
1. The Editors of
Encyclopaedia Britannica. (2021). Fukuzawa Yukichi | Japanese author,
educator, and publisher. Encyclopedia Britannica.
https://www.britannica.com/biography/Fukuzawa-Yukichi
2. The Editors of
Encyclopaedia Britannica. (2021b). Meiji Restoration | Definition,
History, & Facts. Encyclopedia Britannica.
https://www.britannica.com/event/Meiji-Restoration
No comments:
Post a Comment