Quan
hệ Trung Quốc – Châu Phi và nỗi lo sợ choáng váng của phương Tây
Minh Anh - RFI
Đăng ngày: 24/04/2024 - 14:09
Theo thông lệ có từ năm 1991, ngoại trưởng Trung Quốc thực hiện
một vòng công du hồi tháng 01/2024 đến châu Phi, quân cờ quan trọng trong chiến
lược mở rộng ảnh hưởng quốc tế của Bắc Kinh. Hoạt động ngoại giao của Trung
Quốc tại châu Phi, tăng mạnh từ hơn 30 năm qua, đã gây nhiều lo ngại cho phương
Tây bị choáng váng trước những khoản đầu tư khổng lồ của Bắc Kinh. Kẻ thống trị
năm xưa tin rằng Trung Quốc đang tái tạo mô hình thuộc địa để kiểm soát châu
lục.
Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình cùng với nhiều lãnh đạo châu
Phi tại thượng đỉnh nhóm BRICS tổ chức ở Johanesburg, Nam Phi ngày 24/08/2023.
AP - ALET PRETORIUS
Mọi sự bắt đầu vào tháng 12/1963. Lãnh đạo Trung Quốc Chu Ân Lai
đã đến thăm mười nước châu Phi trong vòng hai tháng, đề cao vai trò những nước
không thần phục trước phương Tây. Trong số này có Ai Cập, đang có những căng
thẳng với phương Tây vì đã quốc hữu hóa kênh đào Suez. Rồi Guinea và Mali, cả
hai nước đều khước từ đề xuất của tướng De Gaulle về một Cộng đồng Các Quốc gia
châu Phi.
Mục đích của vòng công du này là nhằm tìm kiếm chất cobalt, cần
thiết cho chương trình hạt nhân của Trung Quốc cũng như là một sự hậu thuẫn
chính trị. Khi đặt cược vào một tầng lớp nông dân châu Phi đông đảo để thu hút
sự ủng hộ của châu lục đối với những phát biểu của Trung Quốc, Chu Ân Lai đã
mang đến một giải pháp thay thế cho mô hình phổ quát phương Tây vốn gây phản
cảm.
Bắc Kinh và sự phát triển của châu Phi
Sau chuyến đi đặt nền tảng này, Trung Quốc dưới thời Hồ Cẩm Đào
đã hướng đến một chiến lược phát triển riêng khi dựa vào khoảng 100 các tổ chức
phi chính phủ như Quỹ giảm nghèo Trung Quốc (APFC), Hồng Thập Tự, cùng với
nhiều hoạt động do chính phủ Trung Quốc tài trợ trực tiếp, theo như ông Lưu
Hồng Vũ (Liu Hongwu), giám đốc Viện Nghiên cứu châu Phi trường đại học Sư phạm
Chiết Giang, được trang mạng Conflit, chuyên về địa chính trị dẫn lại.
Hàng năm, Bắc Kinh dự trù cấp kinh phí cho những quỹ dành cho
châu lục trong khuôn khổ chương trình viện trợ châu Phi, nhưng thường được cấp
dưới dạng tín dụng. Chẳng hạn, vào năm 2018, Tập Cận Bình thông báo viện trợ 60
tỷ đô la, được thực hiện thông qua các khoản vay không trả lãi, tài trợ nhập
khẩu hàng hóa châu Phi và hỗ trợ các doanh nghiệp Trung Quốc.
Tại Diễn đàn Hợp tác Trung Quốc – Châu Phi (FOCAC), tổ chức ở
Johannesburg, Nam Phi, năm 2015, Bắc Kinh đã vạch ra kế hoạch hành động, tập
trung chủ yếu vào « phát triển cơ sở hạ tầng, chăm sóc y tế, nông
nghiệp, biến đổi khí hậu và vì mục tiêu nhân đạo, nhằm hỗ trợ các nước châu Phi
chống đói nghèo, cải thiện điều kiện sống cũng như xây dựng một sự phát triển
độc lập. »
Không những chính sách này vẫn không thay đổi, mà tại FOCAC năm
2023, ông Tập Cận Bình còn trình bày ba trục viện trợ chính cho châu Phi :
Công nghiệp hóa châu lục bằng cách phát triển lĩnh vực sản xuất, Hiện đại hóa
mô hình nông nghiệp và Đào tạo hàng trăm viên chức cùng kỹ thuật viên châu Phi
tại Trung Quốc.
Nỗi khiếp hãi của phương Tây
Nếu như Bắc Kinh tỏ ra rất tích cực trong các lĩnh vực xây dựng
hạ tầng cơ sở, ngăn chặn dịch bệnh, giảm đói nghèo, và phát triển nông nghiệp
tại nhiều nước châu Phi, thì nỗi lo sợ lớn nhất của phương Tây là Trung Quốc sẽ
nhốt lục địa đen trong chiếc bẫy nợ.
Một chiến thuật mà chính phương Tây năm xưa đã từng sử dụng để
xây dựng đế chế thuộc địa cho chính mình. Đây chính là cách mà Pháp đã làm để
chiếm giữ Tunisia năm 1881 sau khi nước này không hoàn trả được trái phiếu do
Emile Erlanger, chủ ngân hàng Paris, phát hành.
Nhà báo Guy-Alexandre Le Roux, tác giả bài viết, nhắc lại, cho
đến tận những năm 2000, các nước châu Âu là những nhà tài trợ chính cho khu vực
châu Phi cận Sahara. Năm 1996, châu Phi lâm cảnh nợ nần nguy hiểm. Quỹ Tiền tệ
Quốc tế (IMF) cùng với Ngân hàng Thế giới (World Bank – WB) muốn giảm nợ cho
các nước nghèo mắc nợ nhiều nhất (Heavily Indebted Poor Countries – HIPC),
trong số này có đến 33 nước châu Phi cận Sahara.
Kết quả hạn chế tuy dẫn đến một sự phục hồi nhưng cuối cùng đã
đi đến sự sụp đổ trong giai đoạn 2005-2006. Trung Quốc và các bên cho vay bằng
trái phiếu (tư nhân) đã nhanh chóng lấp vào khoảng trống do nỗ lực giảm nợ tạo
ra. Nếu tính thêm cả Ngân hàng Thế giới, thì ba tác nhân chính yếu này hiện nắm
giữ đến 2/3 các khoản nợ của châu Phi.
Nhưng tỷ lệ nợ của châu Phi do Trung Quốc nắm giữ là mối lo ngại
lớn. Trong trường hợp mất khả năng hoàn trả của một nước, Bắc Kinh có sẵn một
lập luận tuyệt vời để chiếm giữ lấy những đòn bẩy sống còn của nước này để tự
thu hồi nợ. Đang gặp khó khăn lớn ở châu Phi do hành động của Nga, phương Tây,
và nhất là Pháp lo sợ sẽ bị trục xuất khỏi châu lục vĩnh viễn.
Tính đến năm 2022, có ba nước châu Phi mắc nợ Trung Quốc nhiều
nhất là Angola (36 tỷ đô la), Ethiopia (7,9 tỷ) và Kenya (7,4 tỷ). Vào năm
2021, tổng cộng có đến 21 nước châu Phi, mỗi nước mắc nợ Trung Quốc hơn một tỷ
đô la, còn tại 17 nước khác, hơn 60% nợ song phương hiện tại là do Trung Quốc
nắm giữ.
Tuy nhiên, theo tìm hiểu từ các nhà nghiên cứu Viện Kiel của
Đức, chính sách « ngoại giao sổ séc » của Trung Quốc không hề đơn
giản. Một mặt, phần lớn các khoản vay là do ngân hàng phát triển Trung Quốc
(CDB) và cơ quan tín dụng xuất khẩu Eximbank cung cấp. Mặt khác, những hợp đồng
vay này thường rất mập mờ và mang lại nhiều rủi ro cho quyền tự quyết một quốc
gia.
Các nghiên cứu của Viện Kiel đối với khoảng 100 hợp đồng vay
tiền bí mật giữa Trung Quốc và 24 nước châu Phi với tổng số tiền 36,6 tỷ đô la,
được công bố năm 2019, đã cho thấy tất cả các hợp đồng được đúc kết với CDB đều
có một điều khoản rất cụ thể : Việc cắt đứt quan hệ với Trung Quốc được
xem như là mất khả năng thanh toán và vi phạm hợp đồng.
Tương tự, Bắc Kinh có quyền đơn phương chấm dứt một số hợp đồng
nhất định trong trường hợp có những thay đổi chính trị nội bộ. Điều khoản này
cho phép Trung Quốc có quyền yêu cầu hoàn trả ngay lập tức số tiền còn nợ, một
thảm họa tài chính cho nước bị nhắm đến. Các nhà nghiên cứu còn tìm thấy điều
khoản « Không có câu lạc bộ Paris » trong số ¾ các hợp đồng.
Câu lạc bộ Paris là một nhóm các chủ nợ công họp lại nhau khi
một nước gặp khó khăn trong việc trả nợ. Tổ chức này giúp chính phủ xóa bớt một
phần nợ và tái cấu trúc phần nợ còn lại. Trong các hợp đồng, Trung Quốc yêu cầu
rõ ràng phải loại trừ khoản vay ra khỏi những cải tổ này. Tương tự, Bắc Kinh có
thể yêu cầu được ưu tiên hơn các chủ nợ khác trong trường hợp gặp khó khăn trả
nợ.
Những điều khoản bí mật này bảo vệ Trung Quốc trước nguy cơ bị
vỡ nợ, và bảo đảm lòng trung thành chính trị của những con nợ châu Phi. Một số
nhà nghiên cứu chỉ trích Trung Quốc đề xuất những hiệp ước bất bình đẳng với
châu Phi, những hiệp ước mà xưa kia cũng đã từng làm châu Phi bị kiệt quệ. Liệu
phương Tây có thể thật sự đổ lỗi cho Trung Quốc khi đã cố gắng bảo đảm an toàn
cho dòng vốn của mình ?
Theo nhà báo Guy-Alexandre Le Roux, Zambia là một ví dụ điển
hình cho nỗi lo sợ của phương Tây. Quốc gia Tây Phi rộng đến 750 ngàn km vuông,
dân số khoảng 20 triệu người mắc nợ nặng nề trong đó Trung Quốc chiếm đến 21%
tổng nợ. Năm 2020, vì không thể hoàn nợ, Zambia đã phải thuyết phục Trung Quốc
cho tái cấu trúc nợ, điều mà nước này đã có được khi đánh đổi sự hội nhập đông
đảo người Trung Quốc trong nền kinh tế đất nước.
Kết quả là hiện nay, người Trung Quốc kiểm soát chủ yếu các hoạt
động khai thác mỏ như đồng chẳng hạn, rất quý giá cho công nghệ mới. Nếu như
tổng thống Zambia luôn ngợi ca vai trò xứng đáng các doanh nghiệp
Trung Quốc, thì cố vấn tổng thống trong phóng sự của France 24 đã thừa nhận
chính phủ nước này « không có được con số chính xác về xuất khẩu đồng
của Trung Quốc », trước khi kết luận rằng « các thỏa thuận về
sự minh bạch chỉ là những lời dối trá ». Người dân ngày càng tỏ ra mất
thiện cảm trước sự hiện diện các doanh nghiệp Trung Quốc và nhiều cuộc
biểu tình chống Trung Quốc đã nổ ra. Bắc Kinh hiện lo lắng theo dõi tình hình.
Châu Phi không là ưu tiên của Trung Quốc
Liệu Trung Quốc có tham vọng chiếm lấy châu Phi? Nỗi lo này của
phương Tây dường như đã bị phóng đại. Nợ châu Phi quả thật là một công cụ tuyệt
vời để Bắc Kinh mở doanh nghiệp, bảo đảm nguồn cung nguyên nhiên liệu, đồng
thời khẳng định thế gần như độc quyền trong hoạt động khai thác khoáng sản có
liên quan đến công nghệ.
Bắc Kinh hiểu rõ những hạn chế của châu Phi và chắc chắn không
tìm cách lặp lại sai lầm của phương Tây. Điều này thể hiện rõ trong các khoản
đầu tư trực tiếp (IDE) của Trung Quốc tại châu Phi, chiếm chỉ có 2,7% trong
toàn bộ các khoản đầu tư Trung Quốc trên toàn thế giới. Và 2/3 trên tổng
số gần năm tỷ đô la đầu tư, chỉ tập trung tại bảy quốc gia. Kết luận
có thể rút ra là Trung Quốc không tin vào sự phát triển của châu Phi và họ
thích áp dụng mô hình « kinh tế hải ngoại – kinh tế thuộc địa » tại
châu lục này.
Trung Quốc đặt châp Phi vào thế nợ nần để thâm nhập nền kinh tế
và cướp bóc tài nguyên nhưng chắc chắn không phải để mở rộng lãnh thổ sang châu
Phi. Đây là một tầm nhìn rất phương Tây đối với đế chế Trung Hoa.
Chỉ dấu thứ hai là các hoạt động cho vay của Trung Quốc đã có
dấu hiệu chững lại từ những năm 2000. Khả năng thanh khoản kém do những khó
khăn kinh tế trong nước, khi nhận thấy rằng châu Phi là bên vay nợ kém và những
yêu cầu vay nợ thường không tương xứng với các dự án, Trung Quốc tỏ ra khó khăn
hơn.
Châu Phi : Nguồn cung nguyên liệu, trạm gác cho BRI
Trên thực tế, châu Phi không phải là mối bận tâm chính của Bắc
Kinh, mà tầm nhìn luôn hướng sang châu Âu. Những dự án Con đường Tơ lụa mới do
ông Tập Cận Bình khởi xướng từ năm 2013 hoàn toàn hướng sang Lục Địa Già. Trung
Quốc phải bảo đảm các điểm thông quan và châu Phi mang đầy đủ tất cả các đặc
tính để đóng vai trò điểm trung chuyển. Đó là chìa khóa của con đường truyền
thống đến Ấn Độ.
Trung Quốc đã tăng cường sự hiện diện tại những cảng biển lớn,
đặc biệt ở Tây Phi và Đông Phi. Khu căn cứ quân sự mới ở Djibouti cung cấp cho
đế chế Trung Hoa một năng lực triển khai quân đội nhất định trên châu lục và
nhất là khả năng giám sát.
Ở quy mô phân tích rộng lớn hơn, vị trí của châu Phi trong chiến
lược quốc tế của Trung Quốc nằm trong học thuyết : « Các cường
quốc lớn là điều then chốt, các nước láng giềng là điểm ưu tiên, các nước đang
phát triển là nền tảng, và đấu trường đa phương là sân đấu quan trọng ».
Tuy có những hạn chế trong chính sách « ngoại giao sổ
séc », nhưng Bắc Kinh rõ ràng đã có được một sự hậu thuẫn quốc tế quý giá
mà vấn đề Đài Loan là một ví dụ điển hình. Năm 2020, tất cả các thành viên châu
Phi trong Hội Đồng Nhân Quyền, ngoại trừ một nước, đều thông qua nghị quyết do
Trung Quốc đề xướng : « Thúc đẩy hợp tác lẫn nhau có lợi cho lĩnh
vực nhân quyền ».
Lần đầu tiên, nhiều yếu tố trong « tư tưởng Tập Cận
Bình » đã được đưa vào trong văn bản về nhân quyền của Liên Hiệp Quốc. Bắc
Kinh đang nỗ lực thúc đẩy tư tưởng này ở khắp nơi, một tư tưởng tập hợp các ý
tưởng chính trị cho Trung Quốc hiện đại.
Cuối cùng, Trung Quốc sử dụng các nước châu Phi để kiến tạo lại
cơ cấu chủ nghĩa đa phương và cạnh tranh với phương Tây. Điều mà phương Tây
vụng về gọi là « phương Nam toàn cầu », vốn dĩ không có một
nền tảng văn minh như tại « phương Tây », trên thực tế chỉ là
một liên minh các nước muốn tạo sức ép trên trường quốc tế.
Bắc Kinh xem « những nước anh em châu Phi » này
như là một cầu nối tuyệt vời cho ý tưởng « cộng đồng vận mệnh chung cho
nhân loại », một yếu tố trung tâm cho chính sách ngoại giao của Trung
Quốc đối với các nước phương Nam. Nhưng tại Hoa Lục, phát biểu chính thức ngự
trị công khai là các nước châu Phi chỉ « đang trả ơn ».
---------------------------
Các nội dung liên quan
NGA - TRUNG - CHÂU PHI
Châu
Phi: Chính sách « ngoại giao Kalashnikov » của Nga và « ngoại
giao nợ » của Trung Quốc lên ngôi
HOA KỲ - NGA - TRUNG QUỐC - CHÂU PHI
Thượng
đỉnh Mỹ-Phi: Bộ trưởng Quốc Phòng Mỹ tố Nga và Trung Quốc gây bất ổn tại châu
Phi
TRUNG QUỐC - CHÂU PHI
Trung
Quốc-Phi châu : Thương mại và ngoại giao, hai vế chính tại diễn đàn hợp tác
FOCAC 2021
No comments:
Post a Comment