Đồng
Bằng Sông Cửu Long trước nguy cơ sụp đổ
3/05/24
https://thongluan-rdp.org/quan-di-m/item/32777-d-ng-b-ng-song-c-u-long-tru-c-nguy-co-s-p-d
Trong
những tuần gần đây, tôi thức dậy với tin tức về sự thiếu hụt nước nghiêm trọng
của miền Tây Nam Việt Nam khiến nhiều địa phương ban bố tình trạng khẩn cấp.
Truyền thông chính thống cho biết đợt xâm nhập mặn này đã lan vào hàng trăm cây
số, dẫn đến việc thiếu nước ngọt tại nhiều địa phương đặc biệt là hai tỉnh Bến
Tre và Cà Mau. Số người bị ảnh hưởng trực tiếp có thể lên tới 50.000 người. Tin
tức này đã dấy lên một mối lo ngại dành cho một thiểu số những nhà hoạt động
môi trường tại Việt Nam, những chuyên gia môi trường, các nhà xã hội học về
tình hình xấu đi của Đồng bằng sông Cửu Long.
https://live.staticflickr.com/65535/53695430281_5defa720c3.jpg
Đồng
bằng sông Cửu Long đang bị xâm nhập mặn và thiếu nước trầm trọng.
Tôi
có trao đổi với một số người trong thiểu số đó, họ bày tỏ sự thất vọng khi những
thông tin như vậy đã không gây ra một xúc động hay mối quan tâm lớn nào trong
xã hội Việt Nam. Dường như người ta nhìn nó như một vấn đề của một địa phương cụ
thể, hơn là một vấn đề của quốc gia, hoặc tệ hơn nữa là một sự thờ ơ.
Tôi
hỏi nhiều người hoạt động và công tác trong môi trường "sinh thái học"
là gì ? Sinh thái học (ecology) bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp "oikos",
nghĩa là "ngôi nhà". Chẳng hiểu trùng hợp hay ngẫu nhiên nhưng người
Việt gọi "môi trường sống tập thể" của họ là "quốc gia" (tạm
hiểu là "ngôi nhà chung"). Có lẽ vì vậy, một người có ý thức và quan
tâm về môi sinh phải là một người yêu nước, sự thờ ơ về tình trạng kiệt quệ của
Đồng bằng sông Cửu Long có lẽ là một biểu hiện của sự trống vắng lòng yêu nước
và ý thức trách nhiệm của người Việt.
Nhưng
sự lo lắng của một thiểu số đó cụ thể là gì ? Có lẽ vì dân tộc Việt Nam thiếu một
hoạch định về tương lai, nên ngay cả một thiểu số có ý thức trong xã hội cũng
không nhìn thấy được một nguy cơ to lớn, đó
là sự sụp đổ của hệ sinh thái của Đồng bằng sông Cửu Long.
Khi
chúng ta nghe về sự sụp đổ của hệ sinh thái, nhiều người thường liên tưởng đến
những sự kiện được giới khoa học nhắc tới nhiều như sự biến mất hàng loạt của
những loài động thực, vật quý hiếm trong môi trường tự nhiên, cụ thể bởi những
yếu tố như biến đổi khí hậu, thay đổi tính chất của môi trường sống khiến cho
nhiều loài vật trong tự nhiên, vốn có số lượng ít ỏi không thể tồn tại và trở
nên tuyệt chủng. Sự biến mất này kéo theo sự sụp đổ của cả một hệ thống sinh
thái mà chúng đã đóng vai trò như một trụ cột. Đó là cách hiểu theo một nghĩa hẹp
của sự sụp đổ sinh thái của một môi trường trong tự nhiên.
Sự
sụp đổ sinh thái ở Đồng bằng sông Cửu Long không có nghĩa là một sự biến mất của
bất cứ loài vật quý hiếm nào, nó cũng không khiến môi trường sống hoàn toàn biến
mất ngay lập tức. Nhưng nó là một sự thay đổi toàn diện của môi trường sống
theo một hướng tiêu cực mà những nếp sống, phương thức sinh hoạt của những
"cư dân" trong hệ sinh thái đó không còn duy trì được cùng với sự xuống
cấp trầm trọng của điều kiện môi sinh. Đây có thể không chỉ là sự sụp đổ của tự
nhiên khi xét đến Đồng bằng sông Cửu Long mà người ta còn nhắc tới một di sản,
một chiều dài lịch sử và một hạt nhân kinh tế của đất nước Việt Nam.
Có
lẽ Đồng bằng sông Cửu Long bắt đầu trở nên ổn định nhờ sự bồi đắp liên tục của
dòng sông Mekong vào thế kỷ thứ 4, những quần thể của con người bắt đầu xuất hiện
và phát triển thành một nhà nước mà chúng ta vẫn biết đến là vương quốc Phù
Nam. Có lẽ lúc đó Đồng bằng sông Cửu Long vẫn chưa đạt sự ổn định và sự trù
phú, hoặc cũng có thể người Phù Nam không có kỹ nghệ nông nghiệp nhưng họ được
biết đến là những người đóng thuyền, đánh cá, buôn bán thông qua đường hàng hải.
https://live.staticflickr.com/65535/53694539517_ecc2c0a844.jpg
Sự
sụp đổ sinh thái ở Đồng bằng sông Cửu Long không có nghĩa là một sự biến mất của
bất cứ loài vật quý hiếm nào - Ảnh minh họa : Khu Bảo tồn Thiên nhiên Lung
Ngọc Hoàng hiện có nhiều loài động vật quý hiếm
Chúng
ta không có nhiều dữ kiện lịch sử để biết một cách rõ ràng về nền văn minh Ấn Độ
hóa này, nhưng có lẽ đó là một nền văn hóa bạo lực và hiếu chiến, nó đã bị đế
chế Khmer nổi lên và thôn tính vào thế kỷ thứ 6, để rồi khi đế chế Khmer sụp đổ
thì nơi đây cũng rơi vào một tình trạng hỗn loạn và trống vắng của nhà nước.
Trong nhiều thế kỷ tiếp xúc với đế chế Khmer và Champa, họ đứng trước một bước
ngoặc diễn ra khi những người Hoa thuộc
triều đại nhà Minh đặt chân đến đây để khai hoang và mang đến những
văn minh đầu tiên. Nhiều thế kỷ ảnh hưởng bởi văn hóa Ấn Độ, mang ảnh hưởng và
tương tác với Champa, rồi nằm trong đế chế Khmer, cuối cùng họ bị dừng lại ở thế
kỷ 15 với sự sụp đổ của đế chế Khmer, cũng là thời đại mà các nền văn minh
"tiểu Ấn" đều đi đến bờ vực sụp đổ.
Nhưng
bước ngoặc thực sự thay đổi vào thế kỷ 17, khi vùng đất này được khai mở bởi
người Hoa đến sau khi triều Minh sụp đổ và họ đã đưa văn minh trở lại. Sau đó,
số phận lịch sử đã đặt Đồng bằng sông Cửu
Long trở thành một phần của đất nước Việt Nam. Cuộc di cư của người Việt vào Nam phần
Việt Nam đã dừng lại ở Cà Mau và họ đã áp đặt được nhà nước ở đây. Ngày nay, Đồng
bằng sông Cửu Long có đại đa số là người sắc tộc Kinh, một thiểu số người Khmer
và người Hoa. Tuy nhiên, sẽ chẳng có Nam Phần Việt Nam ngày hôm nay nếu chúng
ta loại bỏ bất cứ một sắc dân nào ra khỏi khối di sản đó. Những cư dân đầu tiên
của vùng đất này hầu như không phụ thuộc vào nông nghiệp, nhưng Nam phần Việt
Nam đã chứng tỏ nó là một tài sản quan trọng của quốc gia Việt Nam, với sự trù
phú và nguồn lương thực dồi dào. Bằng cớ là nó đã là chỗ dựa khiến Nguyễn Ánh
đánh bại vương triều Tây Sơn để rồi lần đầu tiên thống nhất Việt Nam về mặt địa
lý với diện tích và lãnh thổ chúng ta biết như ngày hôm nay. Tôi không phải là
một người có sự hiểu biết sâu sắc về lịch sử, nhưng đó là một chuỗi sự kiện tôi
tóm tắt lại để đưa ra một cái nhìn tổng quan về Đồng bằng sông Cửu Long như
chúng ta biết cho tới nay.
https://live.staticflickr.com/65535/53695430271_8299104bb7.jpg
Đồng
bằng sông Cửu Long đóng góp vào sự đa nguyên về văn hóa của dân tộc và nó là một
động cơ thay đổi bộ mặt về địa lý và chính trị của đất nước Việt Nam. Giải
Đua ghe ngo Sóc Trăng lần thứ IV năm 2019 quy tụ khoảng 60 đội ghe từ các tỉnh,
thành ĐBSCL đến tranh tài
Quần
chúng Việt Nam không cảm thấy lo lắng và xúc động trước sự kiện trên vì họ hoàn
toàn trống vắng một ý thức đầy đủ về quốc gia Việt Nam. Nếu ví Việt Nam là môt
ngôi nhà chung, thì Đồng bằng sông Cửu Long đã là một không gian mới của dân tộc
chúng ta, nó được khai phá như một gia tài của đất nước, đem đến của cải và vật
chất mới. Đồng bằng sông Cửu Long đóng góp vào sự đa nguyên về văn hóa của
dân tộc và nó là một động cơ thay đổi bộ mặt về địa lý và chính trị của đất nước
Việt Nam.
Có
lẽ sự sụp đổ về hệ sinh thái lớn nhất thời kỳ hậu Liên Xô mà chúng ta biết tới
là phân mảnh và biến mất của Aral Sea (một biển hồ nội lưu), một thảm họa của
quản lý tài nguyên nước dưới chế độ toàn trị Liên Xô khi môi trường bị khai
thác một cách quá mức cho các hoạt động sản xuất nông nghiệp. Những con sông
huyết mạch để duy trì lượng nước cho Aral Sea bị sửa đổi để dẫn nước vào những
cánh đồng sản xuất bông. Sự sụp đổ đó đươc mô tả là "đột ngột", khi mặt
biển trở nên khô cằn, nó khô cằn nhanh chóng để lại những bãi cát và những con
thuyền bỏ hoang, những cơn bão cát mang theo vị mặn của muối và tình trạng kiệt
quệ của 3,5 triệu người. Sự sụp đổ của hệ sinh thái Đồng bằng sông Cửu Long sẽ
diễn ra nhanh chóng và "đột ngột" hơn chúng ta vẫn nghĩ ?
Dòng
sông Mekong vốn mang theo nguồn phù sa bồi đắp vùng đất này gần như đã kiệt quệ
vì hàng chục đập thủy điện lớn nhỏ trên thượng nguồn xuất phát từ miền Nam
Trung Quốc, Lào và Cambodia. Có thể nó sẽ chính thức bị khai tử nếu dự án kênh
nhân tạo Phù Nam của Cambodia được khởi công. Điều trớ trêu thay cái nôi của
vương quốc Phù Nam có thể bức tử bởi một dự án cùng tên. Khi dòng sông Mekong
không còn khả năng bồi tụ thì không gian sống của Đồng bằng sông Cửu Long ngày
càng trở nên thu hẹp, bởi xâm nhập mặn, bởi tình trạng khô hạn và sụt lún diễn
ra. Nó được gia tốc bởi một hiện tượng toàn cầu mang tên biến đổi khí hậu, khiến
mực nước biển tăng và sẽ nhấn chìm nhiều phần của Nam phần Việt Nam.
Nhiều
chuyên gia nông nghiệp thường nói về việc "chống chịu và ứng phó" với
biến đổi khí hậu, bằng cách thay đổi nuôi trồng thủy sản nước ngọt bằng những
giống có thể sống trong môi trường nước lợ có độ pH cao hơn, hay thay đổi những
loại cây trồng có khả năng chịu hạn. Chúng được coi là những "giải pháp bền
vững" trong nền nông nghiệp. Họ làm nhiều người lầm tưởng rằng những thay
đổi đó sẽ vẫn đem lại một sư trù phú và mức sống tương tự trước những thay đổi
của môi trường. Nhưng rất có thể sẽ chẳng có một giải pháp nông nghiêp bền vững
nào khi hệ sinh thái Đồng bằng sông Cửu Long sụp đổ khiến môi sinh nơi
đây không còn thích hợp để sản xuất nữa. Chúng ta không bi quan nhưng cũng
không có gì đảm bảo điều đó đến nhanh hơn chúng ta tưởng. Những thiệt hại vừa rồi
sẽ không bao giờ phục hồi được, cũng như chẳng có cách nào để trả lại phần diện
tích bị xâm nhập mặn về hiện trạng nguyên vẹn.
Cũng
chẳng có một nhân vật nào tại các cuộc họp thượng đỉnh Ủy hội sông Mekong đại
diện cho dòng sông Mekong và người dân, di sản, sinh kế gắn liền với nó. Đa số
các chính quyền góp mặt là những lực lượng độc tài toàn trị. Việt Nam là một nạn
nhân chính nhưng cũng là chế độ đã để tình trạng phá rừng làm thủy điện, xây đập
ngăn sông chặn dòng xảy ra ồ ạt ở khắp nơi trên chính quốc gia của mình. Những
chính quyền đó có tư cách gì để đưa ra những giải pháp lớn hay đại diện cho đồng
bào và quốc gia của họ ? Vấn đề của dòng sông Mekong là vấn đề thuộc thể chế độc
tài, phi dân chủ với triết lý nhân danh nhà nước và "lợi ích chung" hủy
hoại môi sinh và quyền sống của con người, hơn là một vấn đề môi trường thuần
túy. Chế độ cộng sản Việt Nam cũng đã từng phát triển điện than ồ ạt trong khi
đó một phần của quốc gia Việt Nam sẽ là nạn nhân của tình trạng nước biển dâng
và nóng lên toàn cầu.
https://live.staticflickr.com/65535/53694539512_cc16daaba7.jpg
Bản
đồ nguy cơ ngập ứng với mực nước biển dâng 100 cm, khu vực đồng bằng sông Cửu
Long. (Nguồn : Bộ Tài nguyên và môi trường)
Trở
lại câu hỏi sẽ ra sao nếu thực sự hệ sinh thái Đồng bằng sông Cửu Long sụp đổ ?
Những người dân vốn dựa vào nguồn lực tự nhiên của khu vực sẽ vĩnh viễn mất đi
sinh kế của mình và trở thành gánh nặng khổng lồ cho nền kinh tế, có thể sẽ là
hàng triệu người. Nhưng trầm trọng hơn cả, có lẽ đó là sự xóa sổ của một bề dày
lịch sử, văn hóa, những giá trị đã cấu thành nhà nước Việt Nam hiện đại. Chúng
ta đang đứng trước một nguy cơ đổ vỡ về quốc gia, như dự án Khai Sáng Kỷ Nguyên
Thứ Hai của Tập Hợp Dân Chủ Đa Nguyên đã phân tích : "Đất nước trước
hết là đất và nước, nếu đất nước cằn cỗi và ô nhiễm đến độ không còn sinh sống
được nữa thì chúng ta cũng chẳng còn gì để nói với nhau".
Tôi
có một vài người bạn hoạt động trong lĩnh vực môi trường, họ là những người có
khả năng đọc hiểu các kiến thức khoa học và có nhiều lý do để quan ngại về sự sụp
đổ hệ thống của các hệ sinh thái trên quy mô toàn cầu. Khi nói đến Đồng bằng
sông Cửu Long, họ lo lắng và cho rằng tình trạng đã "xấu đi nhiều",
nhưng họ không dám kết luận một cách thẳng thắn đây là một sự bắt đầu cho một sự
sụp đổ của một hệ thống sinh thái, với những nét văn hóa, di sản, giá trị kinh
tế và những sinh kế gắn liền với nó. Có lẽ vì người Việt đang thiếu vắng một ý
thức về tương lai chung, nếu chúng ta thấy cần phải hành động vì một tương lai
chúng tốt đẹp hơn cho dân tôc Việt Nam, thì chúng ta phải có dũng khí để nhìn
nhận sẽ có những hậu quả to lớn nào nếu chúng ta không hành động vì một tương
lai đó.
Có
lẽ điều đầu tiên chúng ta cần phải làm là cùng nhau đưa đất nước ra khỏi chế độ
độc tài, toàn trị hiện tại. Họ là một phần của những vấn đề hiện nay và tất
nhiên không có khả năng để đất nước ra khỏi những thảm kịch chung của dân tộc.
Đã có nhiều dự án mà chế độ bàn tới như dẫn nước từ sông Đồng Nai xuống Cà Mau.
Nhưng với một bộ máy đã kiệt quệ và bất lực vì tình trạng tham nhũng, những dự
án trên chỉ là ý tưởng sáo rỗng hơn là kế hoạch được quy hoạch và nghiên cứu về
tính khả thi. Những người đấu tranh cho môi trường có lẽ không hoàn toàn ý thức
được cuộc đấu tranh bảo vệ môi trường thực tế trước tiên phải là một cuộc đấu
tranh cho dân chủ Việt Nam. Một người đấu tranh cho môi trường chân chính chắc
chắn phải là một người đấu tranh cho dân chủ. Tại sao ? Tại vì dưới chế độ dân
chủ, những người đấu tranh cho môi trường mới được tự do hoạt động và có điều
kiện để thực hiện những ước vọng.
Theo
ý kiến cá nhân, tôi không đủ tự tin để khẳng định rằng chế độ dân chủ sẽ kịp cứu
vãn sự sụp đổ của hệ sinh thái về mặt tự nhiên của Đồng bằng sông Cửu Long,
cũng như sự mất mát vĩnh viễn khả năng canh tác nông nghiệp và vị thế của Đồng
bằng sông Cửu Long, vựa lương thực của đất nước Việt Nam. Để giải quyết vấn đề
sông Mekong, chúng ta cần có một không gian dân chủ rộng hơn tầm quy mô quốc
gia, bao gồm Trung Quốc, Việt Nam và các quốc gia cùng chia sẻ chung nguồn nước
và lưu vực sông Mekong. Ngay cả vấn đề sông Mekong nếu được giải quyết cũng
không có gì đảm bảo với thế giới rằng chúng ta có thể thực hiện được mục tiêu
giảm phát thải nhà kính. Ngay cả với cam kết của hiệp ước COP25 Paris về biến đổi
khí hậu, nước biển có thể vẫn sẽ dâng lên 1 m vào năm 2300. Tuy vậy điều mà chế
độ dân chủ có thể làm được là bảo vệ những cộng đồng dân cư sinh sống trên Đồng
bằng sông Cửu Long khỏi sự sụp đổ về cấu trúc kinh tế, văn hóa và xã hội. Những
kế sách dân chủ kế tiếp sẽ giúp Đồng bằng sông Cửu Long đạt được những bước tiến
đáng kể về kinh tế và xã hội, ngay cả trong những điều kiện ngặt nghèo nhất. Có
thể là những công trình nhà ở trên mặt nước, những con kinh và con đập nhỏ để bảo
vệ những khu dân cư… Với những chính sách phục hồi lại sinh hoạt kinh tế và cấu
trúc sinh thái xây dựng quanh các khu dân cư, chế độ dân chủ tương lai tích cực
góp phần đáng kể trong chức năng khắc phục tình trạng khô hạn và nhiễm mạn trên
Đồng bằng sông Cửu Long. Với những cố gắng cải tạo lại không gian sinh tồn và gắn
kết quốc gia, với những chính sách phúc lợi xã hội bao dung, quyền con người được
tôn trọng… đó là những cam kết mà chính quyền dân chủ đa nguyên tương lai sẽ thực
hiện.
Sẽ
không có tình trạng kiệt quệ của hàng triệu con người như những gì xảy ra sau
thời kỳ hậu Liên Xô hay những gì có thể xảy ra trên quy mô lớn trên nhiều tỉnh
thành lớn tại Trung Quốc trong những năm sắp tới. Dưới chế độ dân chủ đa
nguyên, những nhà hoạt động cho dân chủ và môi trường sẽ không cô đơn, họ không
những được khuyến khích trong công tác nghiên cứu và dẫn đường bảo vệ môi sinh
mà còn được hỗ trợ một ngân sách thích hợp để có thể sinh hoạt lâu dài.
Đối
với Tập Hợp Dân Chủ Đa Nguyên, đấu tranh để bảo vệ môi sinh và môi trường cũng
là bảo vệ đất nước với ước mong để lại cho mai sau một tài sản mà những người đấu
tranh cho tự do, dân chủ và môi trường ngày hôm nay có thể tự hào.
Viễn
Dương
(3/5/2024
No comments:
Post a Comment