Nguyễn Quang Dy
Viet-studies 11-9-2018
Không có một quốc gia nào trên thế giới có tần suất
khủng hoảng truyền thông nhiều như Mỹ. Khủng hoảng truyền thông như cơm bữa làm
người Mỹ cũng quen như “chuyện bình thường” (new normal). Đó là một đặc thù kiểu
Mỹ không thể lẫn, làm cho nước Mỹ hấp dẫn và mạnh. Tu Chính Án Thứ Nhất (First
Amendment) về tự do báo chí là một trụ cột của sức mạnh Mỹ (đang bị Trump thách
thức). Đối với nhiều người, thật khó phân biệt khi nào khủng hoảng truyền thông
biến thành khủng hoảng chính trị, hay khủng hoảng hiến pháp. Có lẽ bóng ma
Watergate không bao giờ chết, và Tu Chính Án Thứ 25 là một răn đe đối với bất kỳ
tổng thống nào không muốn làm theo luật chơi. Đó là nghịch lý của hệ thống
chính trị đã làm cho nước Mỹ trở thành độc đáo (exceptionalism), nhưng cũng dễ
tổn thương.
Những quả bom truyền thông
Tuần qua có hai sự kiện truyền thông lớn làm rung động
chính quyền Trump, trong khi cuộc điều tra của Robert Mueller vẫn như “thanh
gươm Damocles” đang treo lơ lửng trên đầu tổng thống Trump. Thứ nhất là bài báo
nặc danh (anonymous op-ed) đăng trên New York Times (5/8/2018) mà tác giả là “một
quan chức cao cấp của chính quyền” (a senior administration official) cùng một
nhóm phản kháng ngầm chống đối Trump. Tuy hiện tượng “rò rỉ thông tin”
(leaking) là chuyện thường xuyên trong Nhà Trắng, nhưng sự kiện đầy kịch tính
này đang làm cho Nhà Trắng đau đầu đối phó, như phải dập một đám cháy lớn. Tuy
các quan chức hàng đầu Nhà trắng đã lên tiếng phủ nhận, và Trump đã yêu cầu Bô
trưởng Tư pháp phải điều tra, nhưng sau một tuần vẫn chưa biết ai là thủ phạm.
Sự kiện thứ hai là cuốn sách mới của nhà báo Bob
Woodward (“Fear: Trump in the White House, Simon &
Schuster”, September 11, 2018) như một quả bom truyền thông. Cuốn sách này
được công bố chỉ một ngày sau sự kiện bài báo nặc danh trên New York Times. Sự
trùng hợp về thời điểm, cũng như nội dung câu chuyện được kể làm cho đám cháy
và quả bom này tai hại hơn nhiều đối với Trump (khi cuộc bầu cử giữa kỳ đang tới
gần). Cách đây không lâu, có mấy sự kiện truyền thông khác cũng làm dư luận xôn
xao. Đó là cuốn sách của nhà báo Michael Wolff (“Fire and Fury”, Holt, January
5, 2018), và cuốn sách của Omarosa Manigault là một trợ lý Nhà
Trắng bị sa thải, (“Unhinged: An Insider's Account of the Trump’s White
House”, Simon & Schuster, August 14, 2018). Nhưng so với hai sự
kiện truyền thông đó, quả bom Woodward có sức công phá lớn hơn nhiều, như một
quả “bom tấn”.
Bob Woodward là một nhà báo kỳ cựu của Washington
Post, không phải là một tác giả bình thường mà là một tên tuổi lớn của báo chí
Mỹ mà các tổng thống đều biết tiếng (và ngại). Ông là tác giả của 18 cuốn sách
viết về các đời tổng thống Mỹ, từ thời Richard Nixon (và bi kịch Watergate),
trong đó có 12 cuốn được xếp hạng “bán chạy nhất toàn quốc” (number one
national best seller). Woodward giành được 2 giải Pulitzer (một thành tích hiếm
có đối với các nhà báo). Woodward nổi tiếng không phải chỉ vì viết nhiều về
chuyện cung đình, mà còn do uy tín và chất lượng. Woodwar rất thận trọng kiểm
tra lại các nguồn được trích dẫn, và trong cuốn sách mới ông đã trích dẫn một
cách gián tiếp (mà ông gọi là “deep background”).
Tuy hãy còn quá sớm để đánh giá hệ quả của các sự kiện
truyền thông nói trên, nhưng có thể hình dung nước Mỹ đang trải qua một cuộc khủng
hoảng truyền thông, gắn liền với một cuộc khủng hoảng chính trị sâu sắc, đụng
chạm những vấn đề cơ bản của thể chế chính trị. Có lẽ đây là vấn đề toàn cầu chứ
không riêng nước Mỹ, nhưng nó được bộc lộ rõ hơn ở Mỹ. Những giá trị cơ bản của
dân chủ tự do (liberal democracy) và tự do ngôn luận (freedom of speech) đang bị
thách thức. Không phải ngẫu nhiên mà Trump tỏ ra thù địch với báo chí, thường gọi
báo chí là “tin vịt” (fake news) và gọi các nhà báo là “kẻ thù của nhân dân”
(enemy of the people). Không phải chỉ tự do ngôn luận, mà “chính trị bản sắc”
(identity politics) cũng bị thách thức, phản ánh xu hướng bảo thủ mới
(neo-conservatism) và dân túy (populism).
Một nước Mỹ bị chia rẽ
Trong bối cảnh đó, cuộc bầu cử giữa kỳ sắp tới
(11/2018) có ý nghĩa quan trọng. Thứ nhất, nó định vị lại tâm trạng và thái độ
của cử tri Mỹ đối với Trump mà họ đã bỏ phiếu ủng hộ cách đây gần hai năm, và dự
báo xu hướng chính trị hai năm tới khi cử tri Mỹ bầu lại Tổng thống. Thứ hai,
nó xác lập lại cán cân chính trị giữa hai đảng Cộng hòa và Dân chủ trong Quốc hội.
Trump dễ sa vàò một cuộc khủng hoảng chính trị và hiến pháp, nếu phe Dân chủ
chiếm được đa số, và điều tra của Robert Mueller khẳng định sự dích líu của
Trump với người Nga trong tranh cử năm 2016, mở ra khả năng phế truất (theo
“25th amendment”).
Ngày 16/8/2018, có 343 tờ báo khắp nước Mỹ đã hưởng ứng
lời kêu gọi của báo Boston Globe, cùng đăng xã luận để phản đối “cuộc chiến
tranh bẩn thỉu” (dirty war) của Trump chống lại tự do báo chí. Tuy có rất nhiều
báo tham gia, trong đó có những báo lớn như New York Times, nhưng cũng còn nhiều
báo khác không tham gia (như Wall Street Journal). Không phải chỉ nước Mỹ bị
chia rẽ mà báo chí Mỹ cũng đang bị phân hóa. Có lẽ đó là hệ quả không định trước
của bầu cử Tổng thống Mỹ cuối năm 2016 như một sự kiện chính trị chia rẽ nước Mỹ
chưa từng có, làm nhiều người gọi nước Mỹ là “the Divided States of
America”.
Trong bài xã luận với tiêu đề “Tự do báo chí cần các
bạn”, báo New York Times viết rằng nếu gọi sự thật mà mình không thích là “tin
vịt” (fake news) “là nguy hiểm cho dòng chảy của dân chủ” (dangerous to the
lifeblood of democracy), và gọi báo chí là “kẻ thù của nhân dân” là nguy hiểm
cho các nhà báo. Khi gặp riêng Tổng thống Trump (tháng 7/2018), ông AG.
Sulzberger (Chủ báo New York Times) đã nói “ngôn từ của tổng thống đang góp phần
làm tăng nguy cơ đối với các nhà báo và dẫn đến bạo lực”. Tuy Trump
nổi tiếng hay nói dối, nhưng ông cũng hay dùng những từ ngữ thô thiển để thóa mạ
những người mà ông không thích, thậm chí cả phụ nữ như Omarosa Manigault,
là “hạ đẳng” (lowlife) và “đồ chó” (dog).
Theo kết quả khảo sát dư luận của đại học Quinnipiac
University, trong khi “51% cử tri đảng Cộng hòa cho rằng báo chí là “kẻ thù của
nhân dân”, thì 65% cử chi nói chung cho rằng báo chí là một phần quan trọng của
nền dân chủ. Một khảo sát khác trong tháng này cũng có kết quả tương tự: 48% cử
tri đảng Cộng hòa cho rằng báo chí là “kẻ thù của nhân dân Mỹ”, và 28% bất đồng.
Trong khi đó, 23% những người ủng hộ đảng Cộng hòa (và 1/8 người Mỹ nói chung)
cho rằng Trump nên đóng cửa CNN, Washington Post và New York Times.
Đổi mới tư duy và hệ quy chiếu
Đó là vắn tắt mấy nét (hơi tiêu cực) về bức tranh
chính trị nội bộ của Mỹ vào thời điểm này, trong khi bức tranh kinh tế và chính
trị quốc tế của chính quyền Trump có vẻ sáng sủa và tích cực hơn, nhất là về
triển vọng chiến tranh thương mại Mỹ-Trung, đang bước vào giai đoạn hai (từ
6/9/2018). Thành tích đối ngoại của Trump (với Triều Tiên chẳng hạn) cũng không
thể phủ nhận. Trong số các tổng thống Mỹ còn sống, chỉ có Trump dám đối đầu với
Trung Quốc. Nhưng các thực tế đó có thể bị hình ảnh tiêu cực trong nước làm lu
mờ và méo mó. Đó là những khác biệt dễ nhầm lẫn, cũng như tính cách bất thường,
khó đoán của Trump.
Vì vậy, đánh giá về Trump là một việc khó, dễ ngộ nhận
và nhầm lẫn. Gần đây, quan điểm đánh giá về Trump có sự phân hóa theo hướng hơi
vũ đoán (như “thầy bói sờ voi”). Một số người chỉ trích Trump thậm tệ (bất chấp
những thành tích khó phủ nhận), trong khi một số khác khen ông hết lời (bất chấp
những bê bối cũng khó phủ nhận). Không phải chỉ có Trump (hay Trumpism) có vấn
đề, mà cả những người ủng hộ hay phản đối Trump cũng vậy, vì thế giới này không
chỉ có sự thật, mà còn nửa sự thật (half-truth), hay “hậu sự thật”
(post-truth).
Muốn hiểu và lý giải được những biến đổi chính trị
đang diễn ra tại Mỹ và trên thế giới với những ẩn số và biến số khó lường (giống
như biến đổi khí hậu hiện nay), người ta cần đổi mới tư duy và hệ quy chiếu
(paradigm). Nếu muốn hướng tới thế giới công nghệ 4.0 mà vẫn bám giữ vào hằng số
tư tưởng 0.4 của thế giới cũ, người ta sẽ tiếp tục mắc kẹt vào tư duy nguyên trạng
(status quo mindset) của trật tự thế giới cũ (như tù binh của quá khứ), và lạc
trong ma trận của trật tự thế giới mới vẫn chưa định hình, nên càng dễ ngộ nhận
và nhầm lẫn. Không chỉ Mỹ và trật tự thế giới đang bị đảo điên, mà tư duy con
người đang bị khủng hoảng.
NQD.
11/9/2018
No comments:
Post a Comment