12 khía cạnh của nền kinh tế trí tuệ chủ nghĩa
https://tiasang.com.vn/doi-moi-sang-tao/12-khia-canh-cua-nen-kinh-te-tri-tue-chu-nghia/
Theo một triết lý xa xưa, cuộc sống có 12 khía cạnh
khác nhau, cũng giống như một năm có 12 tháng. Theo nguyên lý đó, bài viết này
sẽ điểm qua 12 khía cạnh của nền kinh tế AI (kinh tế trí tuệ chủ nghĩa), cùng với
một số gợi ý về chiến lược phát triển cho Việt Nam qua 12 khía cạnh này. Bài viết
chia làm hai phần, và phần thứ nhất này sẽ bàn về 6 khía cạnh đầu tiên: trí tuệ,
đầu tư, dữ liệu, giáo dục, sức khỏe và sáng tạo.
Trí tuệ
Mỗi chúng ta đều là trí tuệ, là một thành phần
của trí tuệ tổng thể của vũ trụ. Chúng ta hướng tới thông tuệ, bởi thông tuệ
thì hạnh phúc, mọi khổ đau đều do thiếu hiểu biết mà ra.
Cuộc cách mạng AI (Artificial Intelligence,
trí tuệ nhân tạo) sẽ tạo ra trí tuệ tăng cường (Augmented Intelligence), nói
cách khác là một người đồng hành đắc lực trong quá trình tư duy của con người,
giúp chúng ta hướng tới thông tuệ, phồn vinh.
Nhiều người trước kia từng rất bi quan và lo sợ
đối với các máy móc, với metro, máy bay, nhà cao tầng, v.v. khi chúng mới xuất
hiện, nhưng nếu giờ hỏi một người công nhân là anh ta thích làm mọi thứ bằng
tay hay bằng máy, ắt hẳn anh ta sẽ chọn máy, vì máy móc giúp anh ta tăng năng
suất lao động, có được thu nhập cao hơn, mà bớt mệt nhọc.
Ngày nay cũng vậy, có nhiều người bi quan và
lo sợ AI sẽ cướp đi việc của họ, theo dõi kiểm soát họ, biến họ thành nô lệ,
v.v. Nhưng AI cũng chỉ là một công cụ, một khi nó trở nên tiện lợi và quen thuộc,
người ta sẽ coi chúng như là hiển nhiên, tới mức khó hình dung khi còn trong một
cuộc sống thiếu AI trước kia.
Dĩ nhiên, đối với bất kì thể chế hay doanh nghiệp
nào, các cuộc cách mạng công nghệ mang đến cơ hội nhưng cũng hàm chứa những
thách thức lớn. Cơ hội sẽ đến với ai biết tận dụng AI giúp cho tổ chức của mình
thông minh hơn, hiệu quả hơn, có vai trò tích cực hơn trong xã hội. Còn với những
người bảo thủ, trì trệ, không tiếp nhận cái mới, thì sẽ bị đào thải tự nhiên
trong cuộc cách mạng AI này.
https://tiasang.com.vn/wp-content/uploads/2023/04/AI-strategy-anh-2.jpg
12 khía cạnh của nền kinh tế AI
Đầu tư cho AI
Người ta ước tính, đến năm 2030 sẽ có hơn 15
nghìn tỷ USD, tương đương với hơn 10% sản lượng kinh tế thế giới, là do AI tạo
ra hàng năm. Nhưng không phải đất nước nào, khu vực nào cũng được hưởng lợi như
nhau từ cuộc cách mạng AI này. Nước được hưởng lợi nhiều nhất sẽ là Trung Quốc,
nơi tập trung đến hơn 40% giá trị do AI mang lại (7 nghìn tỷ USD, 26% toàn bộ nền
kinh tế Trung Quốc vào năm 2030, theo một báo cáo của PcW). Đứng thứ hai là Mỹ
(14.5% nền kinh tế, 3.7 nghìn tỷ USD vào năm 2030 do AI đem lại). Các khu vực
kinh tế phát triển khác trên thế giới ở châu Âu, châu Á thì chỉ đạt mức 10% nền
kinh tế do AI, còn những khu vực lạc hậu hơn ở châu Á, châu Mỹ Latinh chỉ đạt mức
5-6%.
Làm sao để Việt Nam thoát khỏi danh sách những
nước “tụt hậu”, vươn lên ít ra bằng mức châu Âu hay châu Á phát triển? Câu trả
lời khá hiển nhiên: muốn hưởng lợi nhiều từ AI thì phải đầu tư thật mạnh vào hệ
sinh thái AI. Điều này chúng ta đã thấy qua mấy thập kỷ qua, những nước đầu tư
mạnh nhất vào khoa học công nghệ như là Trung Quốc, Hàn Quốc cũng chính là những
nước đạt tăng trưởng kinh tế cao nhất.
Hệ sinh thái AI bao gồm nhiều yếu tố lĩnh vực
khác nhau, trong đó phần cứng và phần mềm máy tính, điện toán đám mây, dữ liệu,
thuật toán học máy, ứng dụng AI, thị trường người sử dụng, hệ thống luật lệ,
v.v. Lĩnh vực nào cũng cần thiết và cũng có nhiều cơ hội, nhưng từng cá nhân, tổ
chức, quốc gia cần chọn lựa những lĩnh vực nào mà mình có lợi thế, ít rào cản,
dễ tạo ra giá trị thặng dư nhất, và củng cố các lĩnh vực còn yếu qua học hỏi, hợp
tác, nhập khẩu công nghệ.
Việc theo dõi nắm bắt các công cụ và ứng dụng
AI hiện đại, điều chỉnh chúng để đưa vào sử dụng cho các vấn đề thực tế, sẽ
giúp tăng năng suất lao động cho phần lớn mọi người. Một ví dụ là nền tảng AI xử
lý ngôn ngữ tự nhiên kiểu GPT, đã xuất hiện rất nhiều ứng dụng chuyên môn hóa dựa
trên nền tảng này, cho đủ thứ việc khác nhau, từ dịch thuật cho đến kê đơn thuốc,
lập trình, sáng tác nghệ thuật, v.v.
Dữ liệu
https://tiasang.com.vn/wp-content/uploads/2023/04/AI-strategy-anh-3.jpg
Dữ liệu là nền tảng của AI hiện đại. AI để
thông minh lên thì cần được học, cũng như con người cần được học. Cũng tương tự
như người, mạng thần kinh nhân tạo của AI học qua ví dụ, bằng cách tập phân
tích dữ liệu (đầu vào là dữ liệu, đầu ra là kết quả nào đó, rồi đánh giá xem kết
quả như vậy tốt chưa, thay đổi các tham số của thuật toán theo hướng nào thì kết
quả sẽ tốt lên, v.v.).
AI có thể học trên rất nhiều dữ liệu. thậm chí
đến hàng tỷ đơn vị dữ liệu, càng nhiều dữ liệu cho nó tập phân tích thì nó sẽ
càng giỏi. Bởi vậy mới xuất hiện khái niệm dữ liệu lớn (big data), là một thứ
“thức ăn tinh thần” không thể thiếu trong việc đào tạo phần lớn các AI hiện đại.
Cũng bởi vậy ngành công nghiệp dữ liệu đóng vai trò thiết yếu trong việc phát
triển AI.
Công nghiệp dữ liệu bao gồm rất nhiều khâu,
như là sản sinh dữ liệu, thu thập dữ liệu, bảo quản dữ liệu, dán nhãn dữ liệu,
xử lý thô dữ liệu, làm sạch dữ liệu, thống kê mô tả dữ liệu, chứng thực dữ liệu,
tăng cường dữ liệu, tạo dữ liệu synthetic, v.v. Ta có thể hình dung nôm na các
đống dữ liệu thô như là những “mỏ vàng”, cần có các “mỏ” này rồi có các công cụ
để “sàng lọc vàng”, tạo ra các dữ liệu đã qua sàng lọc, tiện lợi cho AI sử dụng
để học.
Ngành dữ liệu trên thế giới đang tạo ra dữ liệu
mới với một tốc độ chóng mặt: ước tính vào năm 2023 có thêm hơn 20 zettabyte dữ
liệu được tạo ra (1 zettabyte = 1 nghìn tỷ gigabyte), hay là hơn 2 terabyte
trên mỗi đầu người trên Trái đất, và con số dữ liệu sản sinh ra này lớn hơn
toàn bộ dữ liệu thu thập được trên Trái đất cho đến năm 2016. Giá trị của khối
dữ liệu khổng lồ này được tính ở mức hàng nghìn tỷ USD. Một số công ty khởi
nghiệp trong lĩnh vực dán nhãn dữ liệu trên thế giới cũng đã được định giá đến
hàng tỷ USD.
Việt Nam có thể có nhiều thế mạnh trong ngành
công nghệ dữ liệu, đặc biệt khi mà công suất thu thập và dán nhãn dữ liệu của
nhân viên có thể không thua kém gì nơi khác, trong khi giá thành lao động rẻ
hơn. Ngay ở các công ty dữ liệu tỷ USD thì công cụ và phương pháp dán nhãn của
họ hiện tại cũng chưa phải đã hoàn thiện, công ty khác đầu tư vào cũng có thể
làm tốt hơn.
Giáo dục
Theo một báo cáo của Accenture1, một công ty
tư vấn hàng đầu trong ngành dịch vụ công nghệ thông tin, ngành giáo dục chính
là ngành sẽ thay đổi nhanh nhất, hưởng lợi nhiều nhất từ cuộc cách mạng AI
trong tất cả các lĩnh vực kinh tế xã hội khác nhau. Người ta dự tính đến năm
2035, 84% giá trị thặng dư mới trong ngành giáo dục là do AI mang lại (còn những
phát triển khác chỉ chiếm 16%). EdTech, ngành công nghệ giáo dục hiện đang trở
thành một trong những ngành được quan tâm nhất trên thế giới. So với 10 năm trước,
tổng số vốn đầu tư mạo hiểm rót vào ngành EdTech hiện nay đã gấp 40 lần với sự
tập trung vào các sản phẩm “cá nhân hóa” dành cho người học được trợ lực bởi
AI.
AI sẽ làm thay đổi hoàn toàn cách học và cách
thi cử của thế hệ trẻ em ngày nay, cũng như của người lớn, trên toàn thế giới.
Khó hình dung về sự thay đổi đó trong 10 – 20 năm tới, nhưng nó đã và đang diễn
ra nhanh chóng. Ví dụ, các bài học có thể được cá nhân hóa cho từng người, mỗi
người được học theo nhịp của mình, theo thiên hướng của mình, tiếp cận được với
những kiến thức văn hóa và khoa học hiện đại nhất, luôn có trợ lý AI bên cạnh để
hướng dẫn và giải thích, v.v. Tốc độ học và hiểu kiến thức trung bình có thể sẽ
tăng lên mấy lần so với hiện nay. Một nghiên cứu của Viện Nghiên cứu về Đổi mới
sáng tạo trong Học tập2 cho thấy, cách học online được cá nhân hóa có tác dụng
vượt trội so với cách học online truyền thống.
Nếu như ngày xưa, con thợ rèn lại làm thợ rèn,
con nông dân lại đi cày, mỗi người hay thậm chí mỗi dòng họ chỉ làm chủ yếu có
một nghề, một loại việc, thì trong thời đại AI một người trung bình sẽ linh hoạt
hơn trong công việc, chuyển việc, chuyển nghề dễ dàng hơn, và điều đó cũng ứng
với chuyện là họ học nhiều hơn, hiểu biết nhiều hơn xưa.
Việc học sẽ trở thành nhu cầu, niềm vui suốt đời,
hoạt động hằng ngày của mọi người, chứ không chỉ dành riêng cho giới trẻ. Phần
lớn thời gian mà chúng ta gọi là để làm việc cũng sẽ chính là để học những cái
mới, cần thiết cho công việc của chúng ta ngày càng đòi hỏi trí tuệ, sáng tạo
và linh hoạt, còn những công việc mà chúng ta phải làm lặp đi lặp lại hằng ngày
đến nhàm chán đã có máy móc tự động cùng với AI thay thế.
Từ quan điểm chính sách công, hiện đại hóa nền
giáo dục để bắt nhịp với thời đại AI là một việc vô cùng cần thiết. Ngoài việc ứng
dụng AI trong giảng dạy, quan trọng hơn là phải loại bỏ cách dạy mang tính học
thuộc, mà hướng tới việc dạy các em hiểu bản chất, nguyên lý của vấn đề.
https://tiasang.com.vn/wp-content/uploads/2023/04/ai-strategy-anh-4-1.jpg
Sức khỏe
Tiếp theo ngành giáo dục, có thể kể đến ngành
y tế là ngành đang và sẽ hưởng lợi lớn từ cuộc cách mạng AI. Người ta ước tính
tốc độ tăng trưởng của thị trường ứng dụng AI trong y tế hiện ở vào mức 40-50%
mỗi năm, thuộc loại cao nhất trong các ngành3. Giá trị mà AI sẽ đem lại cho y tế
và sức khỏe có thể tính ra đến hàng nghìn USD trên mỗi đầu người trong một năm,
tương đương với hàng nghìn tỉ USD mỗi năm trên toàn thế giới.
Nhờ có AI, mọi người sẽ được kiểm tra sức khỏe
thường xuyên hơn và đầy đủ hơn, phát hiện bệnh sớm hơn, chẩn đoán bệnh nhanh và
chính xác hơn, chăm sóc chữa bệnh tốt hơn, v.v., nhờ đó sẽ sống lâu sống khỏe
hơn. Thậm chí có những nhà tiên phong còn dự đoán AI sẽ kéo dài tuổi thọ con
người ít ra gấp đôi hiện nay hoặc nhiều hơn nữa.
Ở những vùng nghèo, vùng sâu vùng xa khi mà điều
kiện về y tế thiếu thốn, vai trò của AI trong việc giúp chẩn đoán phát hiện bệnh
kịp thời, kết nối kịp thời bệnh nhân với bác sĩ trong trường hợp cần thiết, lại
càng quan trọng.
Dù là bệnh hô hấp, hay tim mạch, hay bệnh da,
bệnh truyền nhiễm, ung thư, xương cốt, v.v. AI đều có khả năng học nhận đoán bệnh
ở mức tương đương với chuyên gia hoặc tốt hơn. Tác giả bài viết này có liên
quan trực tiếp tới một số vấn đề AI trong y tế, nên có thể lấy một ví dụ nhỏ từ
thực tế ở đây, về các bệnh da.
Da là một bộ phận phức tạp của cơ thể, với hơn
6000 bệnh da khác nhau đã được liệt kê, và có lẽ hàng chục nghìn bệnh chưa được
liệt kê. Nhưng làm sao một bác sĩ có thể học hết được từng đó bệnh da?! Một bác
sĩ đa khoa thường chỉ biết một vài chục bệnh da phổ biến nhất, bác sĩ chuyên
gia da liễu trung bình biết được vài trăm bệnh, và có rất nhiều trường hợp bệnh
nhân đi khám nhiều nơi mà vẫn không ai nói được đó là bệnh gì.
AI về da do tác giả tham gia xây dựng, hiện đã
được một số bệnh viện ở Mỹ và một số nơi khác trên thế giới dùng, cũng đã biết
được đến hàng nghìn bệnh da khác nhau qua hình ảnh, giúp cho bác sĩ chẩn đoán
được cả nhiều ca hiếm, ca khó, những ca mà nhiều bác sĩ cũng chưa từng chứng kiến.
Vì sao AI có thể chẩn đoán được thứ mà cả bác
sĩ không chẩn đoán được? Đơn giản là vì, AI thu thập và học kiến thức, không phải
từ một bác sĩ, mà là từ hàng trăm hàng nghìn bác sĩ khác nhau, từ nhiều nước
khác nhau trên thế giới. Nếu nói về bất cứ một bệnh cụ thể nào đó, thì ắt hẳn sẽ
có bác sĩ chuyên gia nghiên cứu về bệnh đó giỏi hơn AI, và AI có thể học lại được
từ bác sĩ đó, và trở nên có khả năng nhận đoán bệnh đó tốt hơn so với các bác
sĩ khác không có thời gian học về nó.
Ví dụ trên không có nghĩa là AI sẽ thay thế
bác sĩ. Nghề bác sĩ, cũng như phần lớn các nghề khác, vẫn không thể thiếu trong
xã hội. Trách nhiệm đưa ra chẩn đoán bệnh và phương pháp điều trị vẫn thuộc về
bác sĩ, AI chỉ đóng ai trò trợ lý đắc lực. Trong những năm trước đây, nhiều bác
sĩ tỏ ra rất ngần ngại hay nghi ngờ AI, nhưng điều này đang thay đổi nhanh, và
xu hướng tất yếu sẽ là các bác sĩ sẽ có AI hỗ trợ trong công việc hằng ngày để
khám chữa bệnh hiệu quả hơn cho bệnh nhân.
Các hãng dược phẩm cũng đang sử dụng AI, những
phương pháp học máy (machine learning) với các cấu trúc hệ thần kinh nhân tạo mới,
để đẩy nhanh quá trình nghiên cứu tìm thuốc chữa bệnh, với tốc độc nhanh gấp
hàng chục hàng trăm lần so với khi chưa có AI. Kể cả những bệnh mà người ta vẫn
bó tay trong suốt mấy chục năm nay như Alzheimer, AI cho chúng ta niềm hy vọng
tìm ra thuốc chữa hiệu nghiệm trong những năm tới.
Có vô số các công ty lớn nhỏ khác nhau trên thế
giới đang lao vào thị trường khổng lồ về AI trong y tế. Vì tính tương đối mới mẻ
của AI, nên những “Goliath” to mà già cỗi chưa chắc đã có lợi thế gì nhiều so với
những “David” trẻ mà nhanh nhẹn trong thị trường này. Cũng đã có những công ty
tin học và trí tuệ nhân tạo của Việt Nam tham dự thị trường AI cho y tế. Nếu có
đầu tư tốt, chiến lược tốt, đội ngũ kỹ thuật tốt, phối hợp được tốt với các tổ
chức y tế, bảo hiểm sức khỏe và cơ quan làm chính sách, thì họ hoàn toàn có thể
thành công lớn trong AI cho y tế, ở thị trường Việt Nam cũng như quốc tế.
Sáng tạo
Ngày xưa, con người phải làm việc khổ cực, chủ
yếu bằng cơ bắp, nên mới có chữ “lao” trong từ lao động. Dần dần, máy móc đã giải
phóng con người khỏi phần lớn các công việc cơ bắp lao lực. Ngày nay, AI và tự
động hóa (robotics) lại đang dần giải phóng con người khỏi phần lớn các việc
tuy dùng đến đầu óc nhưng thuộc loại nhàm chán, ví dụ như sổ sách kế toán, lái
xe, điều khiển máy cày, v.v.
Máy móc và AI sẽ ngày càng có khả năng tạo ra
sản phẩm và dịch vụ dồi dào đến mức thậm chí con người không cần làm việc vẫn sống
được. Đến khi đó, khái niệm về công việc sẽ thay đổi rất nhiều, sẽ không còn có
phân biệt rõ ràng giữa công việc và các hoạt động khác. ‘Công việc” cũng sẽ là
một thứ hoạt động, thú vị đối với chúng ta, kích thích chúng ta phát triển, đến
mức chúng ta háo hức làm nó, làm vì thích làm chứ không phải vì kiếm ăn.
Những công việc thú vị nhất chính là những
công việc có tính sáng tạo cao nhất. Những người làm những nghề có tính sáng tạo
cao, như là văn nghệ sĩ, cầu thủ bóng đá, nhà khoa học, nhà sáng chế, nhà lãnh
đạo, v.v. cũng thường là những người yêu nghề nhất.
Càng ngày, con người sẽ càng có nhiều thời
gian cho các hoạt động sáng tạo. Con người của thời đại AI không những là con
người trí tuệ, mà còn là con người sáng tạo. Bất kể nghề nào thì cũng sẽ có những
yếu tố sáng tạo trong đó, do con người tạo ra, còn những thứ “đã thành lặp đi lặp
lại” thì để AI và robot phụ trách. Và sẽ luôn có nhiều hoạt động, nhiều ngành
nghề mới, do con người tạo ra, với sự hỗ trợ của AI.
Tất nhiên, để có khả năng sáng tạo tốt, thì
cũng cần có nền tảng hiểu biết tốt về thứ mà ta muốn sáng tạo. Đặc biệt giới trẻ
nên được khuyến khích sáng tạo, nhưng để sáng tạo được, để sáng tạo giống như một
“liều thuốc kích thích” cho họ tiến về phía trước, quan tâm học hỏi tìm hiểu
sâu hơn các kiến thức, thì cần phải có một nền tảng chuyên môn vững chắc.
Bản thân AI ngày nay, và AI trong tương lai,
là thành quả của sự sáng tạo của hàng triệu con người làm trong các lĩnh vực
khác nhau. Và AI đã và sẽ được học để tạo ra nhiều thứ, từ tranh ảnh đến thơ
văn âm nhạc, đến các phương trình vi phân, v.v. Điều đó không có nghĩa là AI sẽ
“hất cẳng” con người, mà chỉ có nghĩa là AI sẽ trở thành trợ thủ đắc lực cho
con người trong hoạt động sáng tạo, giúp chúng ta sáng chế được những thứ mà
trước kia khó lòng làm ra được.
Trong lĩnh vực nghệ thuật, chuyện những bức
tranh do AI vẽ, hay bức chụp hình giả tạo do AI chế ra, thắng giải một số cuộc
thi gần đây, không khỏi làm nhiều nghệ sĩ giật mình, lo lắng sợ bị AI chiếm việc.
Nhưng cũng như trong tất cả các ngành khác, mà AI sẽ đem lại thay đổi lớn,
chúng ta nên mừng hơn là nên lo. Ngày xưa người ta cũng từng lo là khi có TV
chiếu bóng đá hay ca nhạc thì sân bóng và nhà hát sẽ bị ế, nhưng thực tế xảy ra
ngược lại. Phương tiện kỹ thuật, trong đó có AI, giúp đem nghệ thuật tới con
người nhiều hơn thì cũng sẽ kích thích người ta mê nghệ thuật hơn, sẵn sàng chi
phí cho nó hơn.
Những tác phẩm nghệ thuật “nguyên bản” vẫn
luôn có giá hơn là “hàng nhái” kể cả khi hàng nhái có giống hệt hàng thật. AI sẽ
giúp cho nghệ sĩ tạo ra các tác phẩm mới, các biểu diễn mới, các loại hình nghệ
thuật mới độc đáo, phong phú, hấp dẫn hơn trước. Còn tất nhiên nếu chỉ dừng ở mức
“thợ vẽ” lặp đi lặp lại một số thao tác quen tay thì những việc như vậy, dù là
trong nghệ thuật hay trong ngành nào khác, cũng khó đem lại nhiều giá trị gia
tăng.□ (Hết phần I)
2 https://www.entrepreneur.com/leadership/why-investors-are-bullish-on-edtech-in-2023/442589
3 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7325854/
.
Xem thêm:
Những cộng đồng tưởng
tượng: Một số suy nghĩ về nguồn gốc và sự lan truyền của chủ nghĩa dân tộc
Tìm thấy những lỗ đen mới
trong dải Ngân hà
Con người đã ưa chuộng
thực phẩm lên men từ rất lâu
No comments:
Post a Comment