20 tháng
5, 2022
https://saigonnhonews.com/van-hoa-van-nghe/hay-tra-gogol-lai-cho-ukraine/
Cuộc chiến tranh của Ukraine và Nga gợi trong
tôi nhiều suy nghĩ. Khi người Ukraine bị mất đảo Rắn vào tay Nga, tôi nghĩ đến
Trường Sa. Tôi lo sợ cho người Ukraine bị một nước láng giềng khổng lồ xâm lăng
như tôi lo sợ cho người Việt trước hiểm họa Trung Quốc.
Tìm hiểu
thêm về lịch sử Ukraine, biết họ bị cấm sử dụng ngôn ngữ Ukraine từ thời Nga
Hoàng, đưa tôi đến những liên tưởng khác. Cả triệu người Ukraine đi tị nạn ở
nhiều quốc gia trên thế giới. Tôi cảm thông với họ vì tôi cũng từng là người tị
nạn. Tôi xót xa cho họ bị tước đoạt ngôn ngữ vì tôi là người bị mất ngôn ngữ Việt
khi lưu lạc ở xứ người. Năm 1930 Ukraine có 260 nhà văn và nhà thơ đang hoạt động
văn chương. Tám năm sau, chỉ còn lại 36 nhà văn. Trong 224 người biến mất, có
17 người bị bắn, 8 người tự tử, 175 người bị bắt rồi chết, 16 người mất tích,
và chỉ có 7 người chết vì lý do bình thường.[1]
Đi ngược
dòng lịch sử xa hơn, tôi “tìm ra” Gogol là nhà văn Nga gốc Ukraine. Tôi dùng chữ
“tìm ra” là để nhấn mạnh sự thiếu sót “ai cũng biết chỉ có mình không biết” của
tôi. Nghe tên Gogol đã lâu, tôi biết ông là nhà văn Nga, nổi tiếng với Dead
Souls – Những Linh Hồn Chết và The Overcoat – Chiếc Áo
Khoác nhưng tôi chưa đọc và cũng không để ý đến nguồn gốc Ukraine của
ông.
Như thế
nào là người của một quốc gia nhưng có nguồn gốc của một nước khác? Tôi đã từng
nghe nói đến người Việt gốc Hoa. Tôi là một trong những người gốc Việt ở Hoa Kỳ.
Cuộc chiến tranh Ukraine và Nga giúp tôi biết rằng giờ đây có thêm những người
Ukraine gốc Việt. Định nghĩa của một người gốc Ukraine là gì? Nói, đọc, và viết
bằng tiếng Ukraine? Viết về người Ukraine? Ăn thức ăn, nghe nhạc, suy
nghĩ, nằm mơ, và cãi nhau bằng tiếng Ukraine?
Junot Diaz
là người Mỹ gốc Cộng Hòa Dominic viết về saga của người Dominic. Nguyễn Thanh
Việt và Ocean Vương là người Hoa Kỳ gốc Việt viết về saga của người Việt, bằng
tiếng Anh. Với những thắc mắc của riêng mình, tôi đọc một số tác phẩm của
Gogol. Tôi muốn biết một cách đơn giản, qua tác phẩm, Gogol là người Ukraine
hay người Nga? Điều gì giúp độc giả nhận biết nguồn gốc của những tác giả viết
bằng ngôn ngữ khác với “tiếng mẹ sinh từ lúc nằm nôi” của họ?
Bằng căn cước, lý lịch, quốc tịch, hay qua tâm hồn, mà tâm hồn lại có tính chất
vô hình?
https://saigonnhonews.com/wp-content/uploads/2022/05/img_72752.jpg
Nikolai Vasilyevich Gogol
Tiểu sử Nikolai Gogol
Nikolai
Vasilyevich Gogol sinh ngày 1 Tháng Tư 1809; mất ngày 4 Tháng Ba năm 1852.
Ông là nhà văn Nga gốc Ukraine. Tên của ông phiên âm kiểu Nga là Nikolay
Vasil’yevich Gogol, và Ukraine là Mykola Vasyl’ovych Hohol. Gogol
sinh ra ở Sorochyntsi, một thành phố nhỏ ở Trung phần của Ukraine, thuộc vùng tự
trị của Ukrainian Cossack. Cha mẹ ông là người Ukraine. Gia đình ông thông thạo
cả hai thứ tiếng. Họ nói và viết bằng ngôn ngữ Ukraine trong cuộc sống hằng
ngày, và dùng tiếng Nga trong văn thư hành chánh. Bố ông là kịch tác gia nghiệp
dư, qua đời khi ông 15 tuổi. Gia đình ông thuộc loại khá giả, ông là đứa con thứ
ba trong mười hai người con, nhưng được xem là con trưởng vì hai người con đầu
tiên chết từ lúc sơ sinh. Ông được cha mẹ, nhất là mẹ, tưng tiu, vì thuở
nhỏ ông đau yếu tưởng không sống nổi.
Từ năm
1820 đến 1828 (11-19 tuổi), Nikolai Gogol học ở trường Nezhin, cách Kyiv khoảng
116 km về hướng Đông Bắc, ngày nay là Đại học Nizhyn Gogol State University,
thuộc Ukraine. Ông bắt đầu viết văn trong thời gian ông đi học ở đây.
Năm 1828,
ông đến ở St. Petersburg, Nga. Năm 1831 Gogol xuất bản tập truyện ngắn Evenings
on a Farm Near Dikanka phần I – Buổi Chiều ở Nông Trại Gần
Dikanka phần I. Năm 1832, Buổi Chiều ở Nông Trại phần II.
Từ 1832 đến 1835, ông xuất bản thêm năm tập truyện khác rất nổi tiếng trong đó
có The Overcoat – Cái Áo Khoác và Dead Souls – Những
Linh Hồn Chết. Hai tập truyện ngắn Buổi Chiều ở Nông Trại Gần
Dikanka có bối cảnh Ukraine.
Các tác phẩm
này xuất bản bằng tiếng Nga kết hợp với phương ngữ Ukraine. Các nhà xuất bản và
phê bình Nga lúc bấy giờ xem Gogol như một nhà văn tiêu biểu cho nền văn chương
Ukraine. Tác phẩm của ông được đưa ra làm thí dụ cách viết về những nhân vật đặc
biệt mang tính chất Ukraine. Chủ đề và văn phong của Gogol thể hiện rõ rệt
trong các tác phẩm đầu tiên. Kịch (và truyện) của Gogol đều có cùng phong cách
viết với các nhà văn Ukraine thuộc thế hệ trước và cùng thời với Gogol.
Gogol say
mê nghiên cứu lịch sử người Cossack của Ukraine. Ông muốn được bổ nhiệm vào ban
Lịch Sử của Saint Vladimir Imperial University of Kiev (Đại học Hoàng Gia
Saint Vladimir thành phố Kiev) nhưng bị từ chối vì thiếu trình độ. Năm 1834 ông
được giao dạy môn Lịch Sử Thời Trung Cổ ở Đại học St. Petersburg nhưng ông
không có đủ kinh nghiệm cũng như kiến thức. Một năm sau ông từ chức.
Năm 1835
ông viết quyển tiểu thuyết lịch sử, Taras Bulba nói về cuộc chiến tranh
với người Tartar và Ba Lan của Zaporozhian Cossacks. Từ năm 1832 đến 1836 ông
sáng tác hăng say, và là bạn thân của nhà thơ Pushkin. Hai phê bình gia nổi tiếng
của Nga, Stepan Shevyrev và Vissarion Belinsky đưa tên ông từ cấp bậc nhà văn
Ukraine thành cấp bậc nhà văn Nga.
Ngày 19
tháng Tư 1836 ông xuất bản vở hài kịch The Inspector General – Ngài Tổng
Thanh Tra chế nhạo kịch liệt giới quan liêu. Vở kịch bị cấm diễn, nhưng sau
đó được đưa lên sân khấu St. Petersburg sau khi có sự can thiệp của Nga Hoàng
Nicholas I. Vở kịch không đưa lại sự thành công như ông mong muốn. Giới phê
bình chỉ trích kịch liệt vì cho rằng ông nhạo báng Nga Hoàng.
Từ
1836-1848, Gogol sống ở nước ngoài, du hành từ Đức đến Thụy Sĩ. Mùa Đông
(1836-1837) Gogol ở Paris. Sau đó ông sống luôn ở Rome. Sau khi Pushkin chết
(1837), ông viết tác phẩm Những Linh Hồn Chết. Ông viết lại Taras
Bulba (1842) và The Portrait – Chân Dung, hoàn tất vở hài kịch thứ
nhì The Marriage – Cuộc Hôn Nhân, viết truyện ngắn Rome, và truyện
ngắn danh tiếng nhất của ông Chiếc Áo Khoác.
Năm 1841,
phần thứ nhất của Những Linh Hồn Chết đã xong, Gogol mang nó qua Nga để
in. Quyển truyện xuất hiện năm 1842 với tựa đề The Adventures of Chichikov –
Cuộc Phiêu Lưu Của Chichikov để tránh kiểm duyệt. Những Linh Hồn Chết
đã mang tên tuổi ông vào hàng nhà văn nổi tiếng trên thế giới.
Tháng Tư
năm 1848, Gogol trở lại Nga, đi nhiều nơi trong nước, và gặp lại nhiều bạn cũ
người Ukraine. Ông kết thân với Matvey Konstantinovsky, một vị trưởng lão tôn
giáo. Bị ảnh hưởng bởi quan điểm của Matvey Konstantinovsky, ông cho rằng các
tác phẩm của ông đều là sản phẩm của tội lỗi. Sau đó, ông rơi vào cơn trầm cảm
rất nặng. Tháng Hai năm 1852 ông đốt một số bản thảo trong đó có phần thứ nhì của
Những Linh Hồn Chết. Không mấy lâu sau đó ông nằm liệt trên giường, từ chối
thức ăn, và chín ngày sau ông qua đời.[2]
https://saigonnhonews.com/wp-content/uploads/2022/05/gogol-1-1280x720.png
Tâm hồn
Ukraine của Gogol
Bản sắc (hay căn cước) Ukraine của Gogol
Đã có rất
nhiều tranh luận giữa các học giả về bản sắc quốc gia của Nicolai Gogol. Có người
cho rằng ông đứng giữa lằn ranh biên giới Ukraine và Nga. Có người cho rằng
Gogol tuyệt đối là nhà văn Nga, vì ông nói, viết, và xuất bản bằng tiếng Nga.
Ukraine là trường hợp cá biệt. Nhà văn Askold Melnyczuk cho rằng, Ukraine là quốc
gia độc nhất trên thế giới không dựa vào ngôn ngữ để xác định bản sắc quốc gia
của nhà văn.[3]
Nhà văn
Andrei Kurkov, người gốc Ukraine nhưng nói và viết bằng tiếng Nga, cũng bảo rằng,
nói và viết bằng tiếng Nga không hẳn là nhà văn Nga. Có người chia tác phẩm
Gogol ra thành hai thời kỳ. Thời kỳ ông viết về người Ukraine, có bối cảnh và
văn hóa Ukraine và thời kỳ ông viết về người Nga, có bối cảnh và văn hóa Nga.
Yuliya Ilchuk, giáo sư kiêm học giả chuyên ngành văn chương Slavic, làm một cuộc
nghiên cứu dựa trên văn bản và thư từ Gogol đã viết để chứng minh ông có bản sắc
kết hợp (hybrid) giữa hai nền văn hóa Ukraine và Nga. Sự nghiên cứu này chú trọng
vào tác phẩm Buổi Chiều ở Nông Trại Gần Dikanka, Taras Bulba, và Những
Linh Hồn Chết. Kết quả cuộc nghiên cứu được công bố trong tác phẩm Nicolai
Gogol-Performing Hybrid Identity vừa mới xuất bản năm 2021. Mỗi quan điểm
nói trên đều không được sự nhất trí tán đồng từ cả hai cộng đồng Ukraine và
Nga.
Chấp nhận
sự khác biệt của những quan điểm đã có, tôi quan sát vài tác phẩm của Gogol với
quan điểm ông là nhà văn Ukraine. Làm thế nào để nhận biết bản sắc văn hóa của
một người, nhất là người đó là nhà văn? Ngôn ngữ đầu đời, nói đơn giản là tiếng
mẹ, góp phần rất quan trọng trong việc xác định bản sắc này. Gogol nói thông viết
thạo tiếng Ukraine. Ông dùng tiếng Ukraine từ khi mới ra đời cho đến, ít
nhất là, khi tốt nghiệp trường Nezhin. Ukraine bị sát nhập vào Nga từ thời Nga
Hoàng. Người Ukraine bị buộc phải dùng tiếng Nga làm ngôn ngữ chính.
Tuy vậy, ở
miền quê, hay các thành phố nhỏ thuộc miền Nam và Trung phần của Ukraine, người
dân vẫn dùng tiếng Ukraine trong nhà và cả trong giao tiếp hằng ngày. Tiếng Nga
lúc Gogol còn ở quê nhà là một ngôn ngữ địa phương, trộn lẫn tiếng Nga và tiếng
Ukraine. Ông phát âm tiếng Nga giọng Ukraine và dùng văn phạm của tiếng
Ukraine. Điều này được học giả Yuliya Ilchuk nói đến trong quyển Nikolai
Gogol-Performing Hybrid Identity. Nhà văn Turgenev cũng kêu lên là Gogol
nói rất nhiều nhưng vì ảnh hưởng giọng Ukraine quá nặng nên ông không hiểu gì cả.
Là người
Việt sống ở hải ngoại, những người bình thường không phải giới nghiên cứu như
tôi, nhận thấy rằng khi đã học xong trung học bằng tiếng mẹ rồi mới bắt đầu học
ngoại ngữ thì rất khó để thay đổi dấu giọng, đọc và viết cũng khó khăn hơn. Bản
sắc quốc gia xác định qua ngôn ngữ hình thành từ khi còn trong bụng mẹ, và càng
khó thay đổi hơn khi được tiếp xúc với ngôn ngữ mẹ lâu hơn. Bản sắc văn hóa qua
ngôn ngữ Ukraine của Gogol trải dài 18 năm, như thế đã thành hình rõ rệt. Ông đến
Nga năm 1828, sống ở Nga cho đến năm 1836.
Từ năm
1836 đến 1848 ông sống ở nước ngoài, Rome, Đức, Thụy Sĩ. Ông trở lại Nga
năm 1848 và ở đó cho đến khi ông qua đời thời gian khoảng bốn năm. Tính ra, số
thời gian ông sống ở Nga khoảng 12 năm, không liên tục. Ông có thể thay đổi một
phần nào, nói và viết tiếng Nga thuần thục hơn, nhưng bản sắc Ukraine vẫn không
vì thế mà nhạt phai. Người ta không thể nào thay đổi từ bản sắc văn hóa của dân
tộc này sang bản sắc dân tộc khác trong một sớm một chiều. Bản sắc văn hóa, có
lẽ như màu nhuộm, phai nhạt dần dần theo năm tháng.
Minh họa: clarisse-meyer-unsplash
Tâm hồn Ukraine của Gogol
Một trong
những cách xác định bản sắc quốc gia của một người, bên cạnh quốc tịch và ngôn
ngữ, đó là để người ấy tự nhận mình là người quốc gia nào. Gogol sinh ra là người
Ukraine, nổi tiếng là nhà văn Nga, nhưng nhiều lần tự nhận mình là người
Ukraine. Tiếng Nga đối với ông là tiếng ngoại quốc. Trong lá thư gửi cho mẹ ông
ngày 24 Tháng Bảy năm 1829, ông viết:
“Nếu
tác phẩm của con được xuất bản, nó sẽ bằng ngôn ngữ ngoại quốc; và con cần phải
viết cho đúng hơn để không làm biến đổi danh từ của quốc gia với những cách đặt
tên sai.”[4]
Năm 1839, trên
đường từ Rome đến Vienna, Gogol dừng chân ở Trieste, một thành phố cảng ở miền
Đông Bắc nước Ý có nhiều người di dân xứ Slovenia. Trong lá thư đề ngày 26
Tháng Chín năm 1839 gửi cho mẹ, Gogol tìm cách diễn tả ngôn ngữ Slovenia. Ông
nhấn mạnh là nó nghe giống như tiếng Nga, nhưng giống tiếng Ukraine nhiều hơn.
Điều quan trọng là ông nói với mẹ, tiếng Ukraine là ngôn ngữ “của chúng ta.”
“Trieste
là một thành phố thương mại náo nhiệt, phân nửa của nó do người Ý cư ngụ, phân
nửa kia là chỗ ở của người Slavic. Ngôn ngữ của họ gần giống như tiếng Nga –
nhưng so với ngôn ngữ Ukraine của chúng ta nó lại càng giống nhiều hơn.”
Suốt đời,
Gogol luôn nói tiếng Ukraine. Những lá thư Gogol viết từ năm 1818 đến 1852 cho
thấy ông luôn có người giúp việc là người Ukraine. Ông cũng dùng tiếng Ukraine
thật nhuần nhuyễn khi viết những lá thư trao đổi với nhà thơ nổi tiếng Jósef
Bogdan Zaleski, người Ba Lan gốc Ukraine, vào năm 1837. Lá thư Gogol viết gần
mười năm sau khi ông rời khỏi quê nhà Ukraine, cho thấy khả năng sử dụng ngôn
ngữ Ukraine của ông thật hoàn hảo, ngay cả trong việc dùng thành ngữ:
“Thật là một
điều đáng buồn là tôi đã không gặp được bạn ở nhà, người đồng hương của
tôi. Tôi nghe nói bạn đang bị một chứng bệnh gì đó tấn công, hình như sonyashnytsia
hay zaviinytsia (hãy để cho cả hai nhìn thấy con quỷ trọc đầu trong giấc
mơ của tụi nó), nhưng bây giờ, cảm ơn Thượng Đế, theo như tôi nghe được, bạn có
vẻ đã khỏe lại rồi. Tôi cầu xin Thượng Đế bạn sẽ có thể đá văng tất cả các loại
bệnh và những điều khổ ải, vì sự vinh quang của quốc gia Cossack. Xin đừng quên
chúng tôi và nhớ gửi thư về địa chỉ ở Rome. Nếu có ngày nào bạn đích thân đến
chơi thì thật là hân hạnh quá. Người đồng hương thân thiết của bạn, thật ra
trong trái tim tôi bạn còn gần gũi hơn cả quê hương của chúng ta.” Sau đó ông
ký tên bằng chữ Ukraine. Mykola Hohol.[5]
Gogol cũng
chế nhạo đồng bào Ukraine của ông mỗi khi nhìn thấy họ cố gắng bôi xóa dấu giọng
(accent) Ukraine, đổi tên Ukraine thành tên Nga, hay tập tành cách ăn mặc và
cách sống của người Nga.[6] Sách của Gogol được nhiều người dịch.
Học giả Leonard J. Kent bảo rằng ông giữ nguyên hầu hết các bản dịch của
Constance Garnett từ tiếng Nga sang tiếng Anh, vì lời văn của bà gần với âm điệu
và văn phong của Gogol. Tuy nhiên, khi so sánh một vài bản dịch của bà Garnett
với bản dịch của giáo sư Yuliya Ilchuk, tôi thấy bà Garnett đã loại bỏ một số
phát âm và lỗi chính tả, cố tình viết sai của Gogol, dùng để nhấn mạnh nét đặc
trưng của người ở nông thôn, và để chế nhạo thói học làm sang của một số người
Ukraine cố bắt chước cho giống Nga (Yuliya Ilchuk, 73). Bản dịch của bà Ilchuk
vì vậy rất quan trọng trong việc xác định bản sắc Ukraine của Gogol.
Nghe nói rằng
“Người ta có thể bứng một người ra khỏi quê hương, nhưng không bao giờ có thể bứng
được quê hương ra khỏi tâm hồn người xa xứ.”
Có lẽ Gogol
là người Ukraine hay là người Nga không phải là điều tối quan trọng. Cái quan
trọng là ông để lại cho đời những tác phẩm giá trị. Trong những ngày Nga xâm
chiếm và đánh phá Ukraine, tôi tự hỏi không biết nếu còn sống Gogol sẽ làm gì,
sẽ phản ứng như thế nào. Khi còn sống, có người hỏi và Gogol trả lời ông sẽ
không bao giờ xem quốc gia nào quan trọng hơn nếu phải so sánh giữa Ukraine và
Nga. Đây cũng là một câu trả lời mà người bị hỏi, hay được hỏi, khó có thể hoàn
toàn thành thật một cách công khai. Câu trả lời sẽ được tùy theo hoàn cảnh
chính trị và xã hội mà cường độ của sự chọn lựa sẽ tăng hay giảm ở một mức nào
đó.
Sự chọn lựa
ngôn ngữ để diễn tả ý nghĩ rất quan trọng đối với những người làm công việc văn
chương. Mất ngôn ngữ là mất bản sắc dân tộc. Không biết Gogol sẽ nghĩ gì nếu
ông được tự do xuất bản bằng tiếng Ukraine? Nhà văn Nabokov trong khi nghiên cứu
công trình viết văn của Gogol đã nói rằng, ông rất mừng là Gogol viết bằng tiếng
Nga. Mỗi lần ông muốn gặp ác mộng ông cứ tưởng tượng rằng Gogol viết tất cả những
tác phẩm của ông ấy bằng tiếng Ukraine. Tôi cho rằng Gogol sẽ bảo cho Nabokov
biết rằng chính vì sự đàn áp ngôn ngữ Ukraine mà dẫn đến cái chết của biết bao
nhiêu người viết văn, làm thơ, thậm chí cả những nghệ sĩ mù sử dụng đàn
bandura. Dùng tiếng Nga tác phẩm của Gogol được đến với số lượng độc giả rộng lớn
hơn, nhưng nói tiếng Ukraine cho đến hết cuộc đời Gogol sẽ không bao giờ thôi
làm người Ukraine.
Bên cạnh
Tolstoy, và Dostoevsky, ngôi sao Gogol tuy không lu mờ nhưng nếu đặt lên bầu trời
Ukraine, ngôi sao sẽ tỏa sáng hơn. Sống trong một quốc gia nổi tiếng với chế độ
dân chủ tự do, tôi tin rằng mỗi quốc gia dầu nhỏ bé đến cỡ nào đi nữa sự tự do
độc lập của mỗi quốc gia đều cần được tôn trọng và bảo vệ. Nước Nga đã cướp đi
ngôn ngữ Ukraine từ hơn một thế kỷ trước đây và đang xâm chiếm đất đai của
Ukraine. Đến lúc Nga phải trả lại cho Ukraine những gì của Ukraine.
https://saigonnhonews.com/wp-content/uploads/2022/05/GettyImages-905607854.jpg
Chân dung Nikolai Gogol trong một viện
bảo tàng (ảnh: Fine Art Images/Heritage Images/Getty Images)
Nguồn gốc Cossack của người Ukraine trong tác
phẩm của Gogol
Tất cả năm
truyện ở phần phụ lục bên dưới đều có một điểm chung, truyện nào cũng có nhân vật
là người Cossack. Gogol cũng như tất cả người Ukraine luôn tự hào với truyền thống
Cossack của họ. Ngay trong bài quốc ca của Ukraine chúng ta cũng thấy nhắc đến
dòng giống oai hùng này.
Linh hồn
và thể xác của chúng ta
sẽ ngã xuống cho tự do
Chúng ta là huynh đệ
cùng giống nòi Cossack
Này anh em thân mến
Hãy tiếp tục tham gia chiến trận
Đã đến giờ đứng lên
dành lấy tự do[7]
Nhiều phê
bình gia đã chỉ trích rằng Gogol viết Taras Bulba không đúng với những
chi tiết trong lịch sử. Leonard J. Kent (1930-)[8] trong chú
thích về Taras Bulba đã nhấn mạnh rằng đây chỉ là quyển tiểu thuyết theo trường
phái lãng mạn chứ không phải là lịch sử. Gogol dùng một vài tên trong lịch sử
và một vài tình huống đã xảy ra nhưng ở thời kỳ khác để viết thành truyện này.
Bulba có thể
hiện diện vào thế kỷ thứ 15 nhưng Gogol cho hai nhân vật Ostap và Andrei là môn
sinh ở tu viện thuộc Kyiv trở về nhà sau khi học, một sự việc chỉ có thể xảy ra
vào thế kỷ thứ 17. Tuy thời gian không trùng khớp, nhưng ông Kent nhấn mạnh rằng
những chi tiết miêu tả người Cossack và cuộc đời của họ rất chính xác và sống động.
Có một cộng đồng người Cossack được thiết lập ở địa danh Gogol đã nhắc đến
trong truyện vào khoảng nửa phần đầu của thể kỷ thứ 15, trong cuộc chiến tranh
với Tartar để bảo vệ Ukraine, và sau năm 1659 để chống lại sự xâm lăng Ukraine
của người Ba Lan.
Theo sự
miêu tả của Gogol trong truyện Taras Bulba, người Cossack rất thiện chiến
và can đảm. Họ sẵn sàng hy sinh tính mạng cho tổ quốc để bảo vệ độc lập và tự
do. Họ thà chết vinh hơn sống nhục. Họ đặt nợ nước trước tình nhà. Họ theo chế
độ dân chủ nhưng khi ra chiến trận người thủ lĩnh có quyền hạn tuyệt đối.
Trong lúc
bao vây thành Dubno, Bulba nhận được tin làng của ông bị quân đội Tartar tấn
công, kẻ địch cướp vũ khí và lương thực mang đi. Quân đội Cossack của Taras
phân vân không biết nên rút lui để rượt theo Tartar lấy lại vũ khí và lương thực
hay tiếp tục tấn công thành Dubno. Bulba cho trưng cầu ý kiến. Ai muốn đi cướp
lại lương thực và vũ khí thì đứng sang một bên. Ai muốn tiếp tục tấn công thành
Dubno thì đứng tại chỗ. Tiểu đội nào có số đông đi sang hàng bên kia thì tiểu đội
trưởng phải đi theo. Số người còn lại sẽ bầu tiểu đội trưởng khác và thay đổi tổ
chức trong nội bộ.
Xong Taras
hỏi mọi người có đồng ý với sự chia quân này không. Khi mọi người đều nhất trí
thì việc chia quân trở thành quyết định. Đây là một quyết định rất quan trọng
vì quân của thành Dubno được tăng viện nên đông hơn, còn quân của Taras bị chia
đôi nên ít hơn. Cũng trong lần tấn công thành Dubno lần này Ostap bị bắt sống.
Khi nhìn
thấy tận mắt Andrei con trai của mình trong quân phục Ba Lan, Bulba ra lệnh cho
tùy tùng dụ Andrei ra hướng cánh rừng, và ông mai phục sẵn ở đó để bắt Andrei.
Ông bảo đứa con trai rằng “Ta sinh ra mi và ta sẽ lấy đi mạng sống của mi!”
Bulba bắn chết Andrei vì là kẻ phản quốc. Quân pháp bất vị thân!
Sau đây là
lời Taras vận động tinh thần quân nhân trước giờ xuất quân.
“Tôi muốn
nói với các quân nhân, các bạn, tình chiến hữu của chúng ta quan trọng như thế
nào. Các bạn đã từng nghe từ ông cha của chúng ta rằng danh dự của quê hương phải
được tất cả mọi người giữ gìn. Quốc mẫu[9] của chúng ta đã cho người Hy Lạp biết Bà
là người thế nào và khả năng của Bà. Bà đã nhận được lời khen ngợi và tri ân từ
Constantinople. Các thành phố của Bà rất giàu có. Nhà thờ của Bà, và các vị
hoàng tử con của Bà đều là con dân quốc gia.[10] Các vị hoàng
tử là của riêng Bà và không phải là bọn phản giáo.
Tất cả những
thứ kể trên đều bị bọn phản giáo bắt đi. Tất cả đều bị mất. Chúng ta bị bỏ rơi
đến mức suy tàn, như những người góa phụ khi người chồng trụ cột trong gia đình
đã chết, quốc gia của chúng ta cũng bị bỏ rơi cho tàn rụi như chúng ta! Trong
những ngày như thế, chúng ta, những người cùng chung chí hướng, hãy nắm tay
nhau và trở thành anh em! Trên tinh thần huynh đệ, tình chiến hữu của chúng ta
vững bền! Không có gì thánh thiện hơn là tình yêu thương dành cho chiến hữu.
Người cha
yêu đứa con của người cha, người mẹ yêu đứa con của người mẹ, đứa trẻ yêu cha mẹ
của nó; nhưng tình cảm này rất khác biệt, hỡi các anh em, loài thú hoang cũng
biết yêu con của nó, nhưng chỉ có loài người mới có thể nối kết tâm hồn với
nhau, cho dù không cùng chung huyết thống. Ở những quốc gia khác họ cũng có những
người đồng đội nhưng tình chiến hữu như ở quê hương chúng ta thì họ chưa hề có.
Không ít người trong số các anh em đã từng sống ở nước ngoài, anh em thấy ở nơi
đó cũng có loài người! Họ cũng là sản phẩm của Thượng Đế và các bạn nói chuyện
với họ cũng như các bạn của mình; nhưng khi phải thố lộ những chuyện thầm kín
trong tâm hồn thì – Không!
Các bạn thấy
đó, họ là những người rất khôn khéo, nhưng họ không giống như chúng ta; họ cũng
là đàn ông nhưng không giống như chúng ta! Không, các anh em! Yêu thương
như tâm hồn người Tiểu Nga[11] có thể yêu thương – yêu thương không chỉ
với khối óc hay với bất cứ cái gì khác, mà với tất cả những gì Thượng Đế đã ban
cho chúng ta, với tất cả chất chứa trong tâm hồn.”
Taras nói,
ông khoác tay, lắc lư mái tóc bạc và bộ ria mép của ông rung rinh. “Không!” Ông
nói. Không ai có thể yêu thương như thế! Tôi biết những trò man rợ đã tràn đến
đất nước của chúng ta; giờ đây người ta chỉ biết đến tích trữ lúa gạo, gom thu
gia súc, trữ rượu dưới hầm. Quỷ dữ biết họ tiếp nhận thói xấu của tà giáo ra
làm sao; họ khinh thường ngôn ngữ của quốc gia, họ không quan tâm đến việc trò
chuyện với người dân của họ; họ bán đứng dân tộc của họ cũng giống như bán một
con vật không có linh hồn ngoài chợ.
Những quà
cáp dành cho vua nước ngoài, thật ra kẻ ấy không phải là vua, mà chỉ là một tên
quí tộc Ba Lan, kẻ sẵn sàng đá vào mặt họ bằng đôi ủng sang trọng của hắn, đối
với họ lại quan trọng hơn tình đồng đội. Nhưng dẫu cho hắn là một kẻ hạ cấp nhất
trên đời, một ngày nào đó hắn sẽ tỉnh ngộ và nhận ra những hành động nhục nhã của
hắn. Hãy cho bọn chúng biết về tình anh em, tình chiến hữu có nghĩa lý như thế
nào trên quê hương chúng ta! Nếu phải đến lúc chết, không một kẻ nào trong bọn
họ sẽ được chết một cách hào hùng như chúng ta! Không một kẻ nào cả! Loài chuột
nhắt như bọn chúng sẽ không thể nào trồi lên được.”
Tính chất
độc đáo trong văn Gogol là sự nhạo báng những quyền lực đã được thiết lập, cho
dù đó là văn hóa, lịch sử, hay trật tự trong xã hội. Tuy rất tự hào về giống
nòi Cossack, Gogol cũng chế nhạo thói hư tật xấu của người Cossack. Đa số họ là
người tốt, dòng giống anh hùng, nhưng cũng có những kẻ say sưa, lừa dối, thiếu
đạo đức, không lương thiện. Trong truyện Đêm Tháng Năm có người cha
Cossack vì vợ mới mà bỏ rơi con. Trong truyện Lá Thư Bị Đánh Mất có anh
Cossack bán linh hồn cho quỷ. Trong Đêm Giáng Sinh có những người
Cossack chức sắc trong làng, có gia đình nhưng vẫn tìm cách dan díu với đàn bà
goá.
Đọc Taras
Bulba, người đọc sẽ thấy người Cossack không hề biết sợ hãi là gì. Và nhờ
thế, đọc Viy người đọc sẽ nhận thấy sự chế nhạo rất tinh tế cái khuôn mẫu
can đảm của người Cossack. Những người bạn của Khoma Brut đã nói rằng anh ta chết
chỉ vì để cơn sợ hãi trấn áp mình. Nếu không, anh ta chỉ cần làm dấu thánh giá
và cầu kinh là ma quỷ sẽ sợ mà tránh xa anh.
https://saigonnhonews.com/wp-content/uploads/2022/05/peace-gc04a577eb_1920-1280x721.jpg
Minh họa:
Pixabay
Phụ lục – Vài tác phẩm của Gogol
Những tác
phẩm đầu tiên của Gogol như Buổi Chiều ở Nông Trại Gần Dikanka phần I và II
cho dù in bằng tiếng Nga, nhưng rất đậm chất Ukraine. Bối cảnh là làng quê
Ukraine, những chàng trai Cossack ôm cây đàn bandura khảy từng tưng để tán tỉnh
các nàng trinh nữ, họ nói, ngâm thơ và hát bằng tiếng Ukraine. Trong những buổi
tiệc họ nhảy múa những điệu vũ của Ukraine. Gogol rất tự hào nguồn gốc Cossack
của người Ukraine. Yêu Ukraine rất nhiều, nên những năm tháng lạnh giá sống ở
St. Peterburg càng khiến ông nhớ miền quê Ukraine vào những đêm Tháng Năm, mùa
Xuân đã về và trăng rất sáng. Ông buột miệng hỏi độc giả rằng:
“Bạn có
biết đêm Ukraine như thế nào không? Không, bạn không biết đêm Ukraine! Hãy nhìn
đi: Mặt trăng ló ra giữa bầu trời; vòm trời đã bao la còn căng rộng thêm ra.
Không thể nào tưởng tượng được nó bao la đến dường nào; nó ngời sáng và nó thở
phập phồng; toàn trái đất tắm đẫm trong làn ánh sáng trắng bạc; bầu không khí
trong trẻo một cách độc đáo, vừa ấm áp dễ chịu lại vừa lười biếng dịu dàng, và
vây quanh là một biển hương thơm đang khuấy động. Đêm thiên đàng! Đêm nhiệm mầu!”[12]
Kết thúc
truyện ngắn Đêm Tháng Năm Gogol đã viết như sau:
“Chỉ
trong vòng vài phút nữa thôi cả làng sẽ chìm vào giấc ngủ; chỉ có Mặt trăng
trôi nổi trên bầu trời, chiếu sáng tuyệt đẹp giữa không gian bất tận trên bầu
trời Ukraine vinh quang. Dưới mặt đất cũng có sự vinh quang rạng ngời như
vậy, và trời đêm, đêm thánh thần, ngời sáng thật tuyệt diệu. Mặt đất đầy vẻ yêu
kiều trong làn ánh sáng bạc, nhưng không còn ai thức để bị mê hoặc nữa; tất cả
đều chìm trong giấc ngủ. Thỉnh thoảng sự im lặng bị phá vỡ tạm thời vì tiếng
chó sủa, và khá lâu, gã say Kalenik vẫn còn loạng choạng đi trên những con đường
ngái ngủ cố gắng tìm về căn nhà tồi tàn của gã.”[13]
Gogol được
cả thế giới biết tiếng là nhà văn của nước Nga nhưng giới văn chương Nga phát
hiện văn tài của ông là từ bản sắc văn hóa cá biệt Ukraine. Không ít người bảo
rằng ông là nhà văn Nga có “tâm hồn” Ukraine. Tôi nhấn mạnh chữ tâm hồn
vì muốn hướng độc giả đến Dead Souls hay Những Linh Hồn Chết. Tôi
xin mời độc giả cùng với tôi quan sát tâm hồn Ukraine của Gogol được thể hiện
qua vài truyện ngắn như: A May Night, The Lost Letter, Christmas
Eve, Viy, và Taras Bulba.[14] Ngoại
trừ Taras Bulba theo khuynh hướng hiện thực và lấy bối cảnh lịch sử, tất
cả những truyện còn lại mang đậm tính chất huyền thoại dân gian, trai xinh gái
đẹp thuộc dòng giống Cossack, quỷ Sa Tăng và các mụ phù thủy xuất hiện thường
xuyên làm tăng thêm phần thú vị, và truyện thường có tính chất khuyên răn loài
người sống theo đạo đức.
Đêm
Tháng Năm[15]
Levko,
chàng trẻ tuổi người Cossack, con của thị trưởng làng,[16] yêu một cô
gái xinh đẹp tên là Galya[17] nhưng không
được cha chấp thuận. Levko kể cho Galya câu chuyện ngày xưa trong làng có cô
gái bị người mẹ kế vốn là phù thủy hãm hại khiến cô khốn khổ quá phải tự trầm
mình. Hồn trinh nữ thường hiện về trong những ngày trăng sáng. Một đêm Tháng Năm
có một anh nát rượu tên là Kalenik đi lang thang tìm đường về nhà và bị một
nhóm thanh niên kéo đi trêu ghẹo Galya. Đêm trăng ở làng quê ma quỷ lộng hành
khiến Levko nhìn Kalenik lại tưởng đó là cha của mình đang tán tỉnh Galya.
Ở nhà của
thị trưởng có một người lái buôn đang xin giấy phép để lập nhà nấu rượu. Anh ta
kể chuyện con quỉ tham ăn có thể nuốt cả nồi dumpling. Quỉ xui khiến nên khi
người ta tưởng rằng đang bắt giam Kalenik thì thật ra đang giam người em vợ của
thị trưởng. Theo lời người trong làng thì người tiếng là em vợ này thật ra là
tình nhân của thị trưởng. Levko dùng một trò chơi dụ bắt được mụ phù thủy, mẹ kế
của nàng trinh nữ chết đuối, do đó giúp nàng trả được mối thù. Để trả ơn, nàng
trinh nữ viết một lá thư giả danh Bộ trưởng Bộ Giáo Dục ra lệnh cho ông thị trưởng
phải đồng ý cho Levko kết hôn với Galya.
Lá Thư
Bị Đánh Mất[18]
Câu chuyện
được Foma Grigorievich, ông từ của nhà thờ N…, kể lại: Ông nội của Foma là một
người Cossack khá nổi tiếng trong làng đã từng đi tới địa ngục và quay trở lại.
Ông được lệnh mang một lá thư đến tận tay nữ hoàng Nga, có lẽ là Nữ hoàng
Elizabeth. Ông đã may lá thư vào trong cái mũ Cossack để tránh bị đánh mất.
Trên đường ông gặp một người Zaporozhian Cossack, người này thú nhận đã lỡ bán
linh hồn cho quỷ, nên nhờ ông nội của Foma canh chừng cho anh ta ngủ. Ông nhận
lời nhưng lại ngủ quên và lá thư trong cái mũ Cossack của ông theo người
Zaporozhian Cossack biến mất.
Trên đường
đi tìm lại lá thư, ông đã gặp rất nhiều ma quỷ. Lá thư rơi vào tay bầy quỷ có mặt
heo và mặt chó. Để lấy lại lá thư ông đồng ý đánh ba ván bài với loài quỷ, hễ
thua ông sẽ bị mất lá thư vĩnh viễn. Bầy quỷ gian lận nên ông bị thua ván đầu.
Sau đó ông làm dấu thánh giá và đọc kinh cầu nguyện nên lấy lại được lá thư và
chạy thoát khỏi đám quỷ bằng con ngựa của họ. Con ngựa quỷ chạy như giông bão
đưa ông qua những vùng đất kỳ lạ nhưng nhờ đức tin ông cũng giao được lá thư đến
nữ hoàng. Từ đó ông rất nổi tiếng và được quí trọng. Tuy nhiên, vợ của ông cứ đến
ngày kỷ niệm ông gặp bầy quỷ, bà lại mắc chứng múa hát như lên đồng không cách
gì ngăn cản được.
Đêm Trước
Lễ Giáng Sinh[19]
Câu chuyện
được Rudy Panko, người nuôi ong trong làng Dikanka, kể lại. Đêm trước lễ Giáng
Sinh lại là một đêm trăng thì cảnh đẹp một cách huyền hoặc và ma quỷ rất lộng
hành. Ông Chub, người Cossack, có cô con gái đẹp nhất làng tên Oksana. Cô
được một người thợ rèn tên Vakula yêu nhưng cô kiêu ngạo lắm vì được nhiều người
chìu chuộng nên không ưng. Mẹ của Vakula là một bà phù thủy ở góa, tên là
Solokha, không đẹp cũng không xấu, nhưng rất thu hút nên được đàn ông trong
làng ưa chuộng đến độ thay vì đi nhà thờ trong đêm Giáng sinh hay ở nhà dự tiệc
với gia đình, từng người một, họ tự viện ra đủ thứ lý do để đến nhà của Solokha
lúc bà đang tiếp một gã quỷ.
Bà đem giấu
gã quỷ vào một cái bao, sau đó lần lượt đến ông thị trưởng, ông từ giữ nhà thờ,
và cả Chub nữa đều bị nhét vào bao. Thiếu bao, Solokha nhét hai người vào một
bao. Oksana từ chối tình yêu của Vakula, bảo rằng chỉ lấy anh làm chồng khi nào
anh tặng nàng đôi hài Nữ hoàng Catherine dùng trong phòng ngủ. Vakula tình cờ
tưởng lầm cái bao có tên quỷ sứ là bao than nên vác bao mang về lò rèn. Trong
khi Vakula nhờ một người Zaporozhian Cossack trong làng giúp chàng tìm một gã
quỷ sứ, để hắn giúp chàng lấy trộm đôi hài của nữ hoàng. Vakula được con quỷ nằm
trong bao giúp, và trải qua bao gian nan cuối cùng được nữ hoàng tặng đôi hài.
Oksana nghe nhiều người xầm xì Vakula tự tử vì bị nàng từ chối tình yêu. Nàng
suy nghĩ và trở nên yêu Vakula trước khi biết là Vakula đã có được đôi hài của
nữ hoàng.
Viy
Khoma Brut,
thuộc dòng dõi Cossack, là học sinh năm thứ ba ở tu viện Bratsky (Kyiv). Vào dịp
nghỉ hè, trên đường về làng, Khoma xin tá túc ở một nông trại. Nửa đêm bà lão
chủ nông trại đến ôm và cưỡi lên lưng chàng. Sau khi bay trên làng mạc khá xa
và rất lâu, Khoma nhận ra bà lão là phù thủy và nhờ khỏe mạnh Khoma trở ngược vị
trí. Khoma cưỡi trên lưng bà phù thủy, sau đó dùng một khúc cây đập chết bà ta.
Xác chết biến thành một cô gái xinh đẹp có lông mi vừa nhọn vừa dài.
Sau đó
không lâu, tu viện Bratsky cho người đón Khoma đi đọc kinh cầu nguyện cho cô
con gái của lãnh tụ Cossack. Cô gái bị đánh đến gần chết cố gắng lết về nhà. Cô
gái đòi phải được Khoma đọc kinh cầu nguyện cho cô đúng ba đêm sau khi cô chết.
Khoma bị trưởng tu viện bắt buộc phải tuân theo. Mỗi đêm, cô gái bước ra khỏi
quan tài để tìm bắt nhưng cô gái không thấy Khoma đứng sau cái vòng tròn được vẽ
bằng phấn và ếm bằng dấu thánh giá. Bao nhiêu quỷ sứ hiện ra trong đêm
làm nhiều điều ghê rợn để đòi mạng Khoma. Tự hào mình thuộc dòng dõi Cossack vốn
là những người không hề biết sợ hãi. Khoma ở cho đến đêm thứ ba, cô gái cho vời
Viy vốn là loại quỷ có đôi mắt nhìn thấy tất cả mọi thứ. Và trong đêm ấy cô gái
và đám ma quỷ tìm thấy Khoma. Truyện này được làm thành phim nói tiếng Nga, phụ
đề Anh ngữ, phát hành năm 1967.
Taras
Bulba
Đây là một
quyển truyện có tính chất lịch sử nói về những người Zaporozhian Cossack.
Bulba cùng với hai người con trai Ostap và Andrei tiến đánh Ba Lan lúc ấy đang
chiếm giữ bờ phía Tây sông Dnieper của Ukraine. Họ bao vây thành Dubno và dân
cư trong thành đã cạn lương thực sắp chết đói. Nửa đêm Andrei bị một người đàn
bà đánh thức và chàng nhận ra đó là bà nhũ mẫu người Tatar của cô gái rất đẹp
chàng đem lòng thầm yêu khi còn là học sinh ở tu viện Orthodox, Kyiv.
Cô gái ấy
là con của vị Thống đốc đang bị bao vây trong thành. Cô gái nhìn thấy Andrei
trong đoàn quân bao vây thành nên bảo bà nhũ mẫu đến gặp Andrei xin bánh mì để
cứu bà mẹ sắp chết đói và mời chàng đến gặp nàng. Andrei được bà nhủ mẫu đưa
vào lâu đài bằng lối đi bí mật. Andrei vì yêu cô gái nên ở lại và chiến đấu cho
kẻ địch. Thành Dubno được tiếp viện nên đánh trả lại. Bulba chặn bắt Andrei và
xử tội người con trai phản quốc. Ostap bị bắt làm tù binh và bị xử tử. Bulba vượt
thoát và về sau mang 120 ngàn quân đến tấn công lần thứ nhì. Vị Hetman[20] mới, ký hòa
ước với Ba Lan. Bulba không đồng ý với Hetman, cho rằng người Ba Lan sẽ phản bội
hòa ước này, vì thế ông tách riêng ra và tiếp tục chiến đấu cho đến khi thở hơi
cuối cùng. Truyện này được làm thành phim nói tiếng Nga, phụ đề Anh ngữ, tựa đề
là “The Conqueror.”
_____________
[1] The
Russian War on Ukraine Has Always Been a War on Its Language ‹ Literary Hub
(lithub.com)
[2] Theo Nikolai Gogol – Wikipedia
[3] The
Russian War on Ukraine Has Always Been a War on Its Language ‹ Literary Hub
(lithub.com)
[4] Yuliya Ilchuk. Nicolai Gogol –
Performing Hybrid Identity. p. 72
[5] Yuliya Ilchuk. Nicolai Gogol –
Performing Hybrid Identity. p. 72
[6] The Complete Tales ò Nikolai Gogol
edited by Leonard J. Kent. Volume 2. Page 3.
[7] Shche
ne vmerla Ukrainy i slava, i volia – Wikipedia Nguyễn Thị Hải Hà tạm dịch từ
bản tiếng Anh
[8] Giáo sư, học giả, dịch giả, người
biên tập The Complete Tales of Nicolai Gogol Volume I & II.
[9] Người Ukraine dùng biểu tượng bà mẹ để
chỉ quốc gia Ukraine.
[10] Ukraine vì lệ thuộc vào triều đại Nga
Hoàng nên bị xem là người Nga.
[11] Gogol ám chỉ Ukraine, lúc bấy giờ được
gọi là Tiểu Nga, Little Russian.
[12] Nikolai Gogol. The May Night or The
Drowned Maiden trích trong tuyển tập The Complete Tales of Nicolai Gogol,
Constance Garnett dịch, Leonard J. Kent biên tập, Volume I. Chicago. 1985. p.
55
[13] Nikolai Gogol. The May Night or The
Drowned Maiden. p. 76
[14] The Complete Tales of Nikolai Gogol
biên tập bởi Leonard J. Kent Volumes 1 và 2.
[15] Nguyên tựa đề là A May Night or
The Drown Maiden. Dịch là Đêm Tháng Năm hay Nàng Trinh Nữ Chết Đuối. Tôi
xin rút gọn nên chỉ dùng tựa đề Đêm Tháng Năm
[16] Thị trưởng làng do các vị trưởng lão
người Cossack bổ nhiệm.
[17] Người Ukraine có một hệ thống đặt tên
khá phức tạp, khó nhớ. Galya còn được gọi là Ganna, hay Galina.
[18] Nguyên tựa đề là The Lost Letter: A
Tale Told by the Sexton of the N… Church.
[19] Nguyên tựa đề là Christmas Eve.
[20] Chức vụ cao nhất trong quân đội
Cossack
No comments:
Post a Comment