Di
chúc của Hồ Chí Minh liệu có còn hợp thời?
THÚY HƯỜNG - Luật
Khoa
SEP 15, 2023
1:51 PM
https://www.luatkhoa.com/2023/09/di-chuc-cua-ho-chi-minh-lieu-co-con-hop-thoi/
Di sản của lãnh tụ có giúp củng cố và tăng sức ảnh hưởng của Đảng Cộng sản?
Vào ngày Quốc khánh hàng năm, các kênh truyền
thông của nhà nước Việt Nam đăng bài ca ngợi Hồ Chí Minh nhân ngày lập quốc, và
cũng là dịp tưởng niệm ngày mất của ông. Diễn ngôn trong các bài viết này thường
hướng tới việc củng cố, tăng cường sức ảnh hưởng của Đảng Cộng sản Việt Nam
thông qua hình tượng lý tưởng của Hồ Chí Minh. [1] [2] [3] [4] [5] Các cụm từ
quen thuộc và mơ hồ để nói về đạo đức, tư tưởng Hồ Chí Minh như là tài sản của
đảng, của dân tộc Việt được nhắc đến liên tục. Một số ít bài viết nói về tầm
nhìn của ông về phát triển kinh tế - xã hội sau chiến tranh để củng cố tính
chính danh của đảng. Hiện tượng này được các học giả gọi tên là “tín ngưỡng Hồ
Chí Minh”. [6] [7] [8]
Trong số các di sản của Hồ Chí Minh, bản “di
chúc” của ông thường được nhắc tới như nền tảng đạo đức cho việc phụng sự dân tộc.
Bài viết này nhìn lại quá trình xây dựng Đảng Cộng sản gắn với hình tượng Hồ
Chí Minh - đặc biệt là di chúc của ông - và các thủ thuật mà đảng đã sử dụng để
huy động sự ủng hộ của dân chúng. Từ đó, người viết tranh luận rằng việc bộ máy
tuyên truyền của đảng lặp lại các diễn ngôn về di chúc Hồ Chí Minh không những
không giúp mà còn có thể làm giảm tính chính danh của đảng trong hoàn cảnh hiện
nay. Hai lý do cơ bản cho tranh luận này là: (i) việc sử dụng diễn ngôn mơ hồ
gây khó khăn cho sự hiểu của công chúng; và (ii) diễn ngôn không có khả năng kết
nối với thế hệ sinh ra sau chiến tranh.
Quá trình xây dựng Đảng Cộng sản, biểu tượng Hồ Chí
Minh, và danh tính quốc gia
Sùng bái lãnh tụ thường không xuất phát từ ý
nguyện cá nhân hoặc thậm chí từ nhu cầu xã hội, mà do cấu trúc của hệ thống
chính trị (hoặc cách tổ chức quyền lực) quyết định. Cách tổ chức quyền lực của
Đảng Cộng sản đòi hỏi sự trung thành, và điều này được thực hiện qua sự ngưỡng
mộ của đám đông với hình ảnh Bác Hồ hoặc “cha già dân tộc” của ông.
Tại thời điểm năm 1945, Đảng Cộng sản Việt Nam
chỉ có 5.000 thành viên và phần lớn dân chúng không biết tới Hồ Chí Minh. [9]
Trong khoảng thời gian từ năm 1945 đến năm 1960, đảng và bản thân Hồ Chí Minh
đã chủ động tạo ra biểu tượng Hồ Chí Minh để gắn với danh tính của Đảng Cộng sản,
và chính quyền mới thành lập. Theo phân tích của các học giả, việc tạo dựng
hình ảnh Hồ Chí Minh là quan trọng cho tuyên truyền về chủ nghĩa xã hội. Trước
và sau Hiệp định Genève năm 1954, phần lớn dân chúng Việt Nam mù chữ, thất học.
Vì thế, Đảng Cộng sản dễ kết nối với dân chúng hơn thông qua một con người cụ
thể là Hồ Chí Minh, mang những phẩm chất đạo đức gần gũi với các gia đình Việt
Nam. Trong khi chống lại thực dân Pháp là nhu cầu nội tại và rõ ràng của Việt
Nam tại thời điểm đó, thì nhu cầu về một xã hội mới theo mô hình chủ nghĩa xã hội
là không rõ ràng. Việc tạo ra “tín ngưỡng Hồ Chí Minh” là lựa chọn chiến lược của
Đảng Cộng sản Việt Nam và Hồ Chí Minh để hướng tới mục đích này. [10]
Tạo ra danh tính Hồ Chí Minh là một quá trình.
Trong khi giới nghiên cứu trong nước vẫn đang thận trọng truy tìm nguồn gốc các
văn bản liên quan tới hoạt động chính trị của Hồ Chí Minh, nghiên cứu học thuật
quốc tế cho thấy Hồ Chí Minh chủ động tham gia quá trình này thông qua việc tạo
ra các bút danh, và viết hồi ký về chính mình. [11] Sau năm 1960, Hồ Chí Minh mất
dần quyền lực vào tay Lê Duẩn, nhưng ông vẫn tiếp tục làm “nhân viên” trong bộ
máy của đảng với vai trò gương mặt đại diện cho tới khi chết. Nói cách khác,
nuôi dưỡng tín ngưỡng Hồ Chí Minh gắn với nhu cầu tồn tại của Đảng Cộng sản.
“Di chúc” của Hồ Chí Minh
Các tư liệu được công bố cho thấy việc tạo ra
“di chúc” của Hồ Chí Minh là một phần của tiến trình chính trị ở Việt Nam và được
kiểm soát chặt chẽ bởi Đảng Cộng sản Việt Nam.
Cụ thể, bản thảo năm 1965 của Hồ Chí Minh có
chữ ký “chứng kiến” của Tổng Bí thư Lê Duẩn. [12] Điều này cho thấy những nội
dung Hồ Chí Minh viết ra không đơn thuần là nguyện vọng cá nhân, mà còn cần tới
sự phê duyệt của đảng. Đảng cũng kiểm soát quá trình công bố văn bản này sau
cái chết của ông. Nhiều năm sau khi Hồ Chí Minh qua đời, đảng mới công bố các bản
thảo của di chúc. Đặt trong biến thiên của dòng thời gian, sự kiểm soát của Đảng
Cộng sản góp phần tạo nên tính mơ hồ của hình tượng Hồ Chí Minh cũng như các
giá trị đạo đức của ông.
Việc tạo ra diễn ngôn không chính xác của bộ
máy tuyên truyền Đảng Cộng sản Việt Nam cũng ảnh hưởng tới quá trình xây dựng
nhà nước pháp quyền. Bản thân Hồ Chí Minh khuyến khích việc dùng từ thuần Việt
thay vì Hán-Việt (ví dụ: “đốt đi” thay vì “hoả thiêu”). Ông không đặt tên cho
văn bản mình soạn thảo, mà coi đó là “thư” hoặc “mấy lời để lại”. Bộ máy tuyên
truyền của đảng sau đó dùng từ “di chúc” (hoặc đôi khi là “di huấn”). Khó có thể
kết luận việc dùng từ “di chúc” là do vô tình, nhầm lẫn, hay có chủ ý. Tuy
nhiên, việc dùng từ không chính xác đã xóa nhòa ranh giới giữa diễn ngôn chính
trị và diễn ngôn pháp lý. Trong mọi hình thái xã hội hiện đại, “di chúc” luôn
được hiểu là sự thể hiện ý chí của một cá nhân nhằm chuyển giao tài sản của
mình cho người khác sau khi chết. Khái niệm này đã được đưa vào Bộ luật Dân sự
Việt Nam.
Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng việc lẫn lộn
ranh giới giữa diễn ngôn chính trị và diễn ngôn pháp lý ảnh hưởng tới việc tạo
lập trật tự xã hội cũng như hiệu quả quản trị nhà nước bằng pháp luật. [13] Việc
sử dụng cùng một thuật ngữ nhưng mang ý nghĩa khác nhau trong các lĩnh vực khác
nhau gây sự nhầm lẫn trong xã hội và dân chúng. [14] Trong bối cảnh thiếu vắng
sở hữu tư nhân ở Việt Nam, việc truyền thông di sản chính trị của một lãnh tụ
đã chết gắn với di sản vật chất của cá nhân công dân dẫn tới sai lệch thông
tin. [15] Sự sai lệch thông tin, tới lượt nó, ảnh hưởng đến tâm lý xã hội. [16]
Sự tiến hóa của diễn ngôn về di chúc Hồ Chí
Minh?
Trải qua các giai đoạn lịch sử khác nhau, Đảng
Cộng sản đã có những thay đổi nhất định để phù hợp với thời cuộc. Tuy nhiên,
nhiều nghiên cứu chia sẻ một kết luận rằng sự thay đổi của Đảng Cộng sản là để
giữ vị trí độc tôn quyền lực thông qua hệ thống giáo dục và các kênh truyền
thông. Kiểm soát ký ức cộng đồng là một trong những kỹ thuật để thực hiện mục
đích này. [17]
Việc lặp lại các diễn ngôn về di chúc của Hồ
Chí Minh có thể coi là một phần chiến lược của đảng nhằm duy trì biểu tượng đạo
đức Hồ Chí Minh trong ký ức cộng đồng. Di chúc Hồ Chí Minh được coi là đại diện
của các giá trị trừu tượng như tinh thần nhân văn, đạo đức cách mạng. Tuy
nhiên, tác giả cho rằng kỹ thuật này không giúp cho việc xây dựng hoặc tăng cường
tính chính danh của Đảng Cộng sản trong hoàn cảnh hiện nay. Xét từ góc độ xây dựng
đảng, diễn ngôn không được thể chế hóa thành các quy tắc xử sự cụ thể, hoặc
giúp hướng dẫn hành vi của đảng viên. Xét từ mối quan hệ giữa Đảng Cộng sản với
dân chúng, diễn ngôn không được sáng tạo để kết nối với thế hệ sinh ra sau chiến
tranh.
Các nguyên tắc đạo đức mà Hồ Chí Minh đặt ra
trong quá trình xây dựng thể chế của nhà nước mới thường rõ ràng, đơn giản, và
được phổ biến rộng rãi tới công chúng. [18] Các quy tắc nội bộ với đảng viên được
định tính để dễ thực hiện. [19] So với thời điểm đó, quy định hiện nay về ứng xử
của đảng viên kém rõ ràng hơn. [20] Nếu đem so sánh với mô hình mà Đảng Cộng sản
Việt Nam bị ảnh hưởng rất nhiều là Đảng Cộng sản Trung Quốc thì các nghiên cứu
chỉ ra rằng sự không rõ ràng có thể nhằm mục đích duy trì sự tồn tại của đảng.
[21] Những luật lệ ngầm hiểu (hay các quy định không chính thống) vẫn có quyền
lực điều chỉnh hành vi hơn các quy tắc được thể chế hóa. Tuy nhiên, xét cả về
quy mô kinh tế và dân số thì Việt Nam không có sức mạnh của Trung Quốc. Nếu di
chúc Hồ Chí Minh thực sự đại diện cho tinh thần yêu nước/ tinh thần dân tộc, diễn
ngôn về nó phải thay đổi để phù hợp với tình hình mới. Điều này không chỉ ảnh
hưởng tới tính chính danh của Đảng Cộng sản với dân chúng trong nước mà còn chi
phối quan hệ đối ngoại giữa Việt Nam và các cường quốc khác. [22]
Cho tới hiện tại, bộ máy tuyên truyền của đảng
chủ yếu trình bày di chúc của Hồ Chí Minh qua chữ viết. Khác với một số công cụ
tuyên truyền khác có ứng dụng nghệ thuật (ví dụ âm nhạc) và mang tính sáng tạo,
khả năng “thẩm thấu” của di chúc trong cộng đồng kém hơn. Ví dụ, Nhà tù Hỏa Lò
có chiến lược truyền thông sáng tạo nhằm thu hút giới trẻ đến tham quan, Bảo
tàng Hồ Chí Minh không thành công trong việc tạo ra không gian mới để ngôn từ
có thể tương tác với công chúng một cách hấp dẫn hơn.
Tóm lại, người viết cho rằng việc đổi mới diễn
ngôn về di chúc Hồ Chí Minh theo hướng xây dựng các quy tắc ứng xử rõ ràng cho
đảng viên, và minh bạch hóa “tín ngưỡng Hồ Chí Minh” là rất cần thiết cho sự tồn
tại của Đảng Cộng sản và phát triển của Việt Nam trong thời gian tới.
-------------
Chú thích
1. Hà An- Nguyễn Thăng - Minh Nhật. (2023,
September 5). Bản Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh - văn kiện lịch sử quý báu,
là tài sản vô giá của Đảng, của dân tộc Việt Nam - Báo Đại biểu Nhân dân. Báo
Đại Biểu Nhân Dân. https://daibieunhandan.vn/video-dien-dan/ban-di-chuc-cua-chu-tich-ho-chi-minh-van-kien-lich-su-quy-bau-la-tai-san-vo-gia-cua-dang-cua-dan-toc-viet-nam-i341789/
2. TTXVN. (2023, September 1). Xây dựng Đảng
trong Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Báo Tin Tức. https://baotintuc.vn/infographics/xay-dung-dang-trong-di-chuc-cua-chu-tich-ho-chi-minh-20230901064323352.htm
3. Hồ Chí Minh - phút cuối của Người và ngọn lửa
đầu tiên của đời. (2023, September 2). Báo Quân Đội Nhân Dân. https://www.qdnd.vn/chinh-tri/cac-van-de/ho-chi-minh-phut-cuoi-cua-nguoi-va-ngon-lua-dau-tien-cua-doi-741135
4. Bảo tàng Hồ Chí Minh - Ho Chi Minh Museum.
(2023, September 2). Bản tin Bảo tàng Hồ Chí Minh số 21 [Video].
YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=pVOw2i9g5uo
5. VNEWS - TRUYỀN HÌNH THÔNG TẤN. (2023,
September 2). Gần 33.000 lượt khách vào Lăng viếng Bác trong ngày 2/9 -
VNEWS [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=_V3ogbi33j8
6. Olga Dror. (n.d.). Sự hình thành tín ngưỡng
Hồ Chí Minh: truyền thống Việt Nam và các biến tướng (Phần 1). https://usvietnam.uoregon.edu/su-hinh-thanh-tin-nguong-ho-chi-minh-truyen-thong-viet-nam-va-cac-bien-tuong-phan-1/
7. Olga Dror. (n.d.). Sự hình thành tín ngưỡng
Hồ Chí Minh: truyền thống Việt Nam và các biến tướng (Phần 2). https://usvietnam.uoregon.edu/su-hinh-thanh-tin-nguong-ho-chi-minh-truyen-thong-viet-nam-va-cac-bien-tuong-phan-2/
8. Olga Dror. (2016). Establishing Hồ Chí
Minh’s cult: Vietnamese traditions and their transformations. The Journal of
Asian Studies, 75(2), 433–466. https://doi.org/10.1017/s0021911815002041
9. Người viết đã trò chuyện với một người
quen, 94 tuổi, về “Cách mạng tháng Tám”. Ông còn minh mẫn dù đã cao tuổi. Dù
trí nhớ không phải là sự kiện thực tế/ bằng chứng, người viết cho rằng ký ức của
ông về sự kiện lịch sử này đã ghi hằn trong não bộ. Ông sinh ra trong gia đình
nông dân nghèo tại Quảng Ngãi và sớm mồ côi cha, thường theo mẹ đi gặt lúa thuê
để kiếm sống. Theo lời ông kể, tại thời điểm “cách mạng” có những người chạy
vào làng và hô hào mọi người đi cướp kho thóc của Nhật. Rất nhiều người chạy
theo, và ông cũng chạy theo họ.
10. Xem [6], [7], [8].
11. Quốc Phong. (2020, September 6). Trần Dân
Tiên là ai? viettimes.vn. https://viettimes.vn/nhan-ngay-bac-mat-thu-giai-ma-tac-gia-cuon-nhung-mau-chuyen-ve-doi-hoat-dong-cua-ho-chu-tich-post137850.html
12. Tâm Trang. (n.d.). Di chúc của Chủ tịch
Hồ Chí Minh qua các năm. https://www.bqllang.gov.vn/chu-tich-ho-chi-minh/tac-pham/8930-di-chuc-cua-chu-tich-ho-chi-minh-qua-cac-nam.html
13. Ví dụ, xem http://classic.austlii.edu.au/au/journals/SCULawRw/2007/2.pdf
14. Scoville, C., & Fligstein, N. (2020).
The promise of field theory for the study of political institutions. In Cambridge
University Press eBooks (pp. 79–101). https://doi.org/10.1017/9781108147828.004
15. Sự thiếu vắng sở hữu tư nhân là nguyên
nhân gốc rễ của những tranh cãi bất tận về Luật Đất đai và quyền đất đai. Ví dụ,
xem
16. Ecker, U. K. H., Lewandowsky, S., Cook,
J., Schmid, P., Fazio, L. K., Brashier, N. M., Kendeou, P., Vraga, E. K., &
Amazeen, M. A. (2022). The psychological drivers of misinformation belief and
its resistance to correction. Nature Reviews Psychology, 1(1),
13–29. https://doi.org/10.1038/s44159-021-00006-y
17. London, J. D. (2022). The Communist Party
of Vietnam. In Routledge eBooks (pp. 21–47). https://doi.org/10.4324/9781315762302-3
18. Ví dụ: 6 điều Bác Hồ dạy công an nhân dânhttps://congan.binhdinh.gov.vn/vi/news/xay-dung-phong-cach-nguoi-cong-an/6-dieu-bac-ho-day-cong-an-nhan-dan-y-nghia-giao-duc-sau-sac-rong-lon-va-ben-vung-1505.html
19. Rất tiếc người viết gặp khó khăn trong việc
tìm tài liệu gốc liên quan tới vấn đề này. Cục Lưu trữ văn phòng Trung ương Đảng
không mở cửa cho công chúng (https://tuoitre.vn/giai-ma-tai-lieu-trung-uong-dang-tiep-can-kho-luu-tru-652096.htm).
Trung tâm lưu trữ quốc gia không lưu trữ tài liệu về hoạt động của đảng. Tuy
nhiên, phỏng vấn một vài đảng viên lão thành cho thấy họ có thể làm việc “tuyên
truyền chính sách” và tạo lập uy tín của Đảng Cộng sản với người dân cấp cơ sở
do có quy định rõ ràng. Ví dụ: Cựu thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao cho biết
bà được hưởng phụ cấp tiền lương khi đi vận động nhân dân tại địa phương. Nếu
được người dân mời ăn cơm tại nhà bà sẽ phải dùng tiền công tác phí này trả cho
họ (có mức cụ thể cho từng ngày). Các quy định này minh bạch (được phổ biến tới
người dân) nên bà và các đồng chí tuân thủ nghiêm.
20. 19 điều Đảng viên không được làm theo
Quy định 37-QĐ/TW. (n.d.). thuvienphapluat.vn/banan. https://thuvienphapluat.vn/banan/tin-tuc/19-dieu-dang-vien-khong-duoc-lam-theo-quy-dinh-37qdtw-8164
21. Ewan Smith. (n.d.). On the Informal
Rules of the Chinese Communist Party. Center for the Study of Contemporary
China Perelman Center for Political Science & Economics. https://cscc.sas.upenn.edu/sites/default/files/events/Smith%2C%20informal-rules-of-the-chinese-communist-party.pdf
22. Giáo sư George Kahin tranh luận rằng trước
và sau năm 1945, Mỹ ủng hộ Việt Nam cho tới khi nước Cộng hòa Nhân dân Trung
Hoa được thành lập vào năm 1949.
====================================
LIÊN QUAN
Hồ
Chí Minh – từ tượng đài chính trị đến thần thánh của những nguyện cầu – Kỳ 1
Tôn giáo mang tên
Luật
Khoa tạp chí | Võ Văn Quản
Học
tập tấm gương Hồ Chí Minh của năm… 1919. Tại sao không?
Hồ Chí Minh từng có thời thuần túy là một người tranh đấu cho các quyền
tự do, dân chủ. Năm 2019, Học viện…
================
TÁC GIẢ
No comments:
Post a Comment