Giáo sư của tôi nói ông không có quyền phê
bình hay chê bai cách viết của sinh viên, một phong cách ngày hôm nay có thể bị
coi là rẻ tiền hay tầm thường ngày mai có thể chính là thành tựu của người viết.
Ông giải thích khi một bạn trong lớp hỏi về phong cách viết.
Tôi để ý cách làm việc của ông trong một năm
theo học. Ông không chê bai bài viết dù có những bài chính tôi viết một năm sau
đọc lại tôi không thể chịu nổi mình. Tôi tự hỏi vì sao ông không chê? Vậy có phải
ông khen cho mày chết không? Hay có phải như người ta nói là để phòng tránh sự
wokeness thiên hạ giờ ai cũng ăn nói kiểu an toàn.
Hôm qua buổi học cuối ông giải thích về chọn lựa
đó. Thay vì chê bạn viết dở, tôi có thể đặt câu hỏi là mình có thể thử cách này
không? Hay bạn có có nghĩ tính từ dùng ở đây chưa đặc tả hết nội dung không?
Hay em có nghĩ nếu em viết thêm ở chỗ này thì sao? - Đặt câu hỏi khiến người viết
suy nghĩ về chọn lựa cũ của họ và có bức tranh đối chiếu để nhìn thấy khả thể
khác. Họ có thể làm thử hay không thì tùy. Nhưng chắc chắn là sau một buổi học,
người viết đó không cảm thấy nhục nhã ê chề. Họ thấy hợp hoặc chưa hợp. Nên thử
hoặc không thử.
Chúng tôi học viết văn như vậy. Tuần nào bài
viết cũng đem ra cho cả lớp mổ xẻ. 15 cái miệng sẽ nói về bài viết của bạn. 15
người sẽ đọc xong gạch bỏ các chỗ họ chưa hài lòng. Nhưng thay vì chê, họ nói:
"Cậu giải thích thêm cho người đọc chỗ này đi, tớ thấy chỗ này chưa rõ vì
bị gãy đoạn." - Craft - gia công - hay sáng tạo - với chúng tôi có nghĩa
là như vậy.
Một lần, bạn lớp tôi viết một câu chuyện về
nhân vật lịch sử. Trong đời thật nhân vật ấy đi vào rừng rồi mất tích không ai
tìm được. Trong truyện, bạn viết nhân vật nhảy vào một tấm gương và tìm thấy bản
thân ở phần bên kia. Không có ai trong lớp đứng lên bảo mày viết sai sự thật. Tụi
tôi học viết tiểu thuyết và thơ. Hôm đó không phải môn nonfiction. Chỉ có trong
môn nonfiction giáo sư mới hỏi chi tiết đó thật như thế nào. Đó là sự rạch ròi
trong không gian sáng tạo.
Nhưng ngay cả sự rạch ròi đó cũng có thể thỏa
hiệp. Ví dụ, một bạn trong lớp tôi bị một chứng thần kinh mà bạn nói bạn rất
hay tưởng tượng ra bị đe dọa, có khi sẽ bị hoảng loạn. Khi bạn viết về hội chứng
này, bạn hỏi thầy làm sao để chính bạn và người đọc dám tin rằng chuyện này có
thật hay không [vì bạn cũng không tin vào bạn]. Thầy bảo, thầy đồng ý, nhưng có
phải vào khoảnh khắc mà bài viết bạn đang tường diễn đoạn đó, với người viết
thì cảm giác bị theo chân rồi sắp bị tấn công là thật đúng không? Bạn gật đầu.
Thầy bảo, vậy đó là sự thật của bạn, bạn có thẩm quyền với nó. Đó là cách khán
giả và nghệ sĩ ứng xử với khái niệm "sự thật", tùy vào thể loại tác
phẩm, có khi nó là thông tin, nhưng có khi sự thật là cảm giác. Tác phẩm của bạn
cùng lớp bên trên là diễn trình cảm giác của bạn: nó là sự thật của bạn mà
chúng tôi không có thẩm quyền can dự.
Thầy giáo đối với sự sáng tạo của mỗi sinh
viên theo cách khác nhau. Một đứa cùng lớp kể ông bắt nó viết mỗi ngày một bài
thơ cho ông, coi như chơi game tập luyện. Với tôi ông bắt mỗi khi viết tính từ
hãy nghĩ đến động từ và thay diễn đạt đó thành động từ. Với một đứa khác, ông hỏi
nó hãy hỏi xem da, mũi, mắt, tai nó cảm thấy gì rồi viết thêm một dòng vô thứ
nó đang viết như vậy. Không có mẫu số chung cho sáng tạo, không có một khuôn để
nhào ra người viết.
Chúng tôi tìm thấy mạch máu của mình: trong những
buổi đọc trước công chúng, đọc văn, đọc thơ mình tự viết, vài giảng viên ghé
qua nghe với chúng tôi. Có người tiếp cận bạn nào đó đang làm chủ đề gần giống
và hỏi có muốn hợp tác không. Có thầy giới thiệu một chuyên đề triết học cho đứa
đang khai thác đề tài liên quan đọc. Có lần, một bạn học khóa sau email cho tôi
sau hai tuần đọc và nói là bạn từng đọc một tác giả khai thác theo hướng đó rất
thông minh và có lẽ hợp với nội dung tôi viết, sau đó bạn gửi sách cho tôi. Đó
là hệ sinh thái viết. Chúng tôi không chỉ tới chỗ đọc để tán dương nhau hay để
vỗ về cái tôi của mình. Thầy muốn chúng tôi tìm ra phong cách, tìm độc giả, đối
thoại với họ, tìm tri thức, tìm tiếng phản hồi, thậm chí, tìm cả sự thất vọng ở
độc giả để biết phải làm gì trong lần đọc kế tiếp.
Không có sáng tạo rực rỡ ngay lần đầu: một số
người viết sẽ không tin điều này, nhưng dân làm điêu khắc sẽ tin, đó là không
có tác phẩm nào ngon ăn ngay từ bản nháp đầu tiên. Một cô giáo nói với chúng
tôi, hãy ứng xử với giai đoạn biên tập như 60% của sáng tạo. Nếu như ở bản nháp
đầu, bạn cầm một cục đất nặn nó thành con trâu có cái đầu bốn chân và bụng bự,
thì ở bản nháp thứ hai, bạn sẽ nặn ra ánh mắt tròn xoe, vẽ thêm nét xoáy hay cố
làm ra móng guốc. Vẻ đẹp của bài viết cũng vậy. Nó tỏa rạng qua từng từ vựng bạn
chọn, qua hình ảnh bạn chạm khắc, qua không gian bạn thổi vào sức sống. Một nhà
thơ nổi tiếng đến thăm lớp tôi và cô nói bài thơ đoạt giải của cô, cô đã viết lại
nó 32 lần.
Từ những buổi học đó, tôi học cách ghê tởm những
bình phẩm ác độc với tác phẩm của nghệ sĩ, ví dụ: thằng đó ba que, hay con đó
đúng điếm lác. Những bình phẩm ngu dốt nhắm vào cơ thể, tâm hồn và phẩm giá của
người sáng tạo thay vì tìm hiểu tác phẩm của họ, cố gắng nhìn thấy nỗ lực của họ
và thậm chí lý giải sự thất bại của họ bằng thái độ hiểu rằng họ đang cố góp
cho đời sống sức lao động sáng tạo.
Nếu bạn làm nông dân, có kẻ đến bên ruộng lúa
nhà bạn và bảo lúa nhà mày như cứt, hay bạn làm nhân viên văn phòng và sếp chửi
bạn em là đồ vô dụng soạn có mấy trăm trang giấy tờ cũng không xong, bạn cảm thấy
thế nào? - Nghệ sĩ cũng giống như nông dân hay nhân viên văn phòng, lao động của
họ là hình hài tác phẩm. Có thể bạn không ăn gạo anh nông dân đó trồng ra,
nhưng đừng ví nó như cứt. Có thể bạn không hài lòng với bức tranh, nhưng đừng
chửi anh họa sĩ ba que hay điếm lác. Hôm qua tôi thậm chí còn được biết thêm có
cả thằng nhà thơ nào đó viết hẳn bài thơ chửi bức tranh. Cũng có người sử dụng
ngôn từ như lúc bị tiêu chảy vại.
Nếu chúng ta muốn có không gian sống thật xinh
đẹp và rạng rỡ, ta có thể học trân trọng những tác phẩm tốt và phê bình thẳng
thớm gọn gàng tác phẩm mà ta không ưng. Rồi ta sẽ được thấy những tác phẩm mới,
đầy sáng tạo và mạnh mẽ, vì nghệ sĩ không bị tàn hại và vẫn còn niềm vui được
sáng tác tiếp. Còn chế nhạo, giễu cợt, bôi bác hay phỉ nhổ, chỉ làm thối mồm ta
thôi .
Khải Đơn
.
No comments:
Post a Comment