Mình xem việc vận động để xoá bỏ hoàn toàn và vĩnh
viễn thực hành xét xử lưu động là một mục tiêu quan trọng trong sự nghiệp của bản
thân. Và mình sẽ không ngừng viết để lên án nó, vì cho dù có thể chưa thay đổi
được gì, chính sự nhận thức sẽ giúp chúng ta không xem đây là một thực hành
đáng hoan nghênh và chống lại những điều dã man mà nó đem lại. Cộng đồng đáng
được hưởng sự công bằng đàng hoàng hơn.
Đối với mình, xét xử lưu động là một thực hành dã
man, đi trái lại với luân thường (common sense), và là một sự sỉ nhục lên công
lý đàng hoàng mà nạn nhân và xã hội đáng được hưởng.
Không có quá nhiều tài liệu học thuật để tìm hiểu
nguyên do, tác động của xét xử lưu động. Điều này cũng trùng khớp với sự thiếu
vắng cơ sở pháp lý trầm trọng của thực hành này. Nhưng có lẽ việc tiến hành xét
xử lưu động nó xuất phát từ một quan điểm khá đơn sơ là việc đem một "kẻ
phạm tội" ra xét xử, ra kiểm điểm trước bàn dân thiên hạ nhằm mục đích răn
đe, trừng phạt. Trên thực tế thì việc xét xử lưu động từng xảy ra ở ngay cả các
nước Âu - Mỹ và thường đi kèm ngay sau đó là việc thi hành án công khai - thường
là chém đầu, treo cổ, hoặc trong trường hợp dị giáo thì là thiêu sống. Sự ghê rợn
của hình phạt, cộng với quá trình bị công chúng sỉ vả tạo nên nỗi nhục nhã ghê
gớm cho bị cáo, còn chính quyền thì tin rằng (một niềm tin khá mơ hồ) công
chúng sẽ khiếp sợ mà phục tùng. Dần dần xã hội phát triển, những phiên xử dị
giáo như vậy bị lên án là tàn nhẫn và bị loại bỏ.
Tuy nhiên, có lẽ Việt Nam là một trong số hiếm các
quốc gia (nếu không muốn nói là duy nhất?) còn duy trì hình thức xét xử lưu động
này (không thể tìm ra một thuật ngữ tiếng Anh tương xứng để cho thế giới hiểu
nên khi thực hiện UPR, mình dịch là outdoor trials). Rất may là hình thức trường
bắn công khai không còn tồn tại nữa. Nhưng xét xử lưu động thì tồn tại như một
thói quen vốn được cơ quan viện kiểm sát thúc đẩy và toà án chấp thuận như một
biện pháp để "giáo dục pháp luật" (từ mỹ hoá của răn đe, trừng phạt
công chúng). Cũng xin chớ nhầm lẫn "hiện tượng" xét xử lưu động này với
một hiện tượng khá giống với nó là "toà án di động" (mobile court) vốn
tồn tại ở một số quốc gia Châu Phi và Nam Á. "Toà án di động" vốn dĩ
không nhằm mục tiêu "răn đe, giáo dục, trừng phạt" mà là để đem công
lý đến cho những vùng, miền xa xôi, nơi không có toà án lưu trú (ví dụ, một huyện
miền núi, nơi cách xa toà án cả trăm km?). Đây là hình thức giúp tiếp cận công
lý tốt hơn trong bối cảnh bắt buộc và tuyệt đối không phải là "xét xử lưu
động" khi pháp đình chỉ cách nơi xét xử vài bước chân. Trên thực tế thì
ngay cả hình thức "toà án di động" cũng đang bị lên án vì thường vi
phạm quyền của các bên.
Quay trở lại, sự tàn bạo của xét xử lưu động nằm ở
chỗ nó xem việc xét xử như một bước của quá trình trừng phạt bị cáo. Trong rất
nhiều vụ việc, chính sự tuỳ tiện trong lựa chọn vụ án đem ra xét xử lưu động
(đa số vì mục tiêu chào mừng tháng cao điểm trấn áp cái này cái kia, hoặc trong
vụ án ở Điện Biên hay Bình Phước là để thoả mong dư luận quan tâm - tức là mục
tiêu chính trị), nhiều vụ án còn đem lại sự phiền hà cho toà (vụ án Bình Phước
phải kết thúc trong 1 ngày và toà tuyên án lúc 7h tối trong ánh đèn nhá nhem),
sự xấu hổ của gia đình bị cáo, và sự xấu hổ của cả gia đình nạn nhân (vì hành
vi tội ác bị đem ra kể lại trong đám đông chứng kiến có khi lên đến hàng vạn
người, chỉ trỏ, bàn tán). Hơn nữa, các vụ án xét xử lưu động thường đảm bảo một
điều là quyền suy đoán vô tội của bị cáo xem như không tồn tại. Đây là logic rất
thông thường vì nếu bị cáo có khả năng vô tội, người ta đã không đem ra xử lưu
động để "giáo dục" quần chúng. Phiên toà lúc này chỉ có xử mà không
có xét, và biện hộ của luật sư chỉ mang tính hình thức.
Nhưng cái quan trọng hơn cả, các phiên xét xử lưu động
biến một trong những sự kiện quan trọng nhất của xã hội loài người để tiệm cận
công lý trở thành một show diễn vì mục đích chính trị như kể trên. Điều kỳ lạ ở
chỗ, vì mục đích "giáo dục", "răn đe" rất mơ hồ, võ đoán,
và thiếu căn cứ, người ta sẵn sàng cho phép tụ tập một đám đông có khi là cả vạn
người để cùng uất hận theo từng lời buộc tội đanh thép của công tố viên, như thể
tâm lý đám đông sẽ không bao giờ tồn tại (điều này rất khác với những lo ngại
kích động của vài trăm người biểu tình ôn hoà). Chẳng phải ngẫu nhiên mà không
gian toà án lại quan trọng như vậy, nơi hiện thân của công lý và sự uy nghiêm
như kiểu một chánh điện giúp con người ta khiêm nhường. Những hành vi làm ồn
hay phá rối trong toà án thường đi kèm với án phạt rất nặng vì đó là hành vi cản
trở tiến trình tiếp cận công lý được thực thi. Làm thế nào để ngăn cho đám đông
lố nhố trên các sân vận động có được sự tôn trọng như tại một phiên toà tại
pháp đình?
Với những người tham dự, thật không thể hình dung được
họ sẽ học được gì, sẽ cảm hoá được gì, sẽ hướng thiện ra sao sau mỗi phiên xử
lưu động như vậy. Cái gọi là công lý mà đám đông đó chứng kiến trong phiên xử
lưu động rốt cuộc là một thứ công lý của đám đông, của sự thù hận, của doạ nạt,
hăm doạ. Đám đông không được chứng kiến công lý đích thực với quyền của bị cáo
được tôn trọng đầy đủ (mà tôn trọng không có nghĩa là mềm yếu, trái lại là sự
cao thượng). Đám đông hiểu rằng chính số lượng, chính sức ép, chính sự nhục mạ,
sự sỉ vả như trong các phiên xét xử lưu động sẽ đem lại "công lý".
Những phiên xét xử lưu động do đó đã nuôi nấng và
làm thoả mãn cái nhu cầu thù hận hay nhiều chuyện thấp hèn nhất của quần chúng.
Phiên xử do đó trở thành một môn thể thao và do vậy, không quá ngạc nhiên khi
người ta tiến hành các phiên xử lưu động tại nhà văn hoá (nơi vốn để trình diễn),
tại nhà hát (nơi để đóng kịch), tại bãi đất trống (nơi các đoàn lô tô diễn),
hay tại sân vận động (nơi thi đấu thể thao). Suy cho cùng, đó là sự sỉ vả vào
chính quyền được chứng kiến, trải nghiệm công lý đàng hoàng của người dân. Những
tấm gương sáng của công lý không bao giờ viện tới đám đông hay kêu gọi lòng thù
hận, mà chỉ bằng lẽ công bằng để khiến bị cáo tâm phục khẩu phục. Đó mới là luần
thường đạo lý nếu như thực sự nó tồn tại.
Và khi xã hội không được hưởng công lý đích thực thì
cũng là sự sỉ nhục quyền có công lý đích thực của nạn nhân.
Vì thế, xin đừng nói về những mặt lợi của xét xử lưu
động, hay những mục đích chính trị vô danh, võ đoán, vô căn cứ mà nó có thể
(nhưng chưa bao giờ được chứng minh) sẽ đem lại. Một khi nó đã sai thì có lợi
hay không không quan trọng. Sự tồn tại của xét xử lưu động chỉ là một thói quen
ấu trĩ, đáng lên án và cần loại bỏ. Nó là sự phỉ báng công lý của xã hội (vì nó
biến phiên toà thành một môn thể thao và người đi xem như khán giả chứng kiến
giác đấu), là sự coi thường đạo đức (vì tự cho bản thân quyền tàn bạo với người
khác), là bất hợp pháp (vì không theo một quy trình, tiêu chuẩn luật định nào cả),
là phản nhân quyền (vì quyền xét xử công bằng và suy đoán vô tội không bao giờ
được bảo đảm), và do đó là sự khinh xuất với công bằng đàng hoàng mà nạn nhân
đáng được hưởng.
No comments:
Post a Comment