TIÊN HỌC LỄ,
HẬU HỌC VĂN : ĐẠO LÝ HAY TIÊU CỰC
https://www.facebook.com/TranKiemDoan/posts/2053427728143581
https://www.facebook.com/photo/?fbid=2053427584810262&set=pcb.2053427728143581
Hình minh họa
Mấy hôm nay đọc báo trên các mạng lưới trực
tuyến xã hội tiếng Việt, người Việt khắp nơi trong cũng như ngoài nước, được
nghe một nguồn dư luận mới xôn xao về việc nên giữ hay bỏ một câu khẩu hiệu đã
trở thành quá quen thuộc trong tất cả các hệ thống trường học Việt Nam từ xưa tới
nay. Đó là câu châm ngôn “tiên học lễ, hậu học văn” thường được dán ngay trên
tường trước mặt học sinh trong lớp học. Vì đã quá quen thuộc và mặc nhiên được
coi đây là một đạo lý đương nhiên kết hợp giữa tinh thần tôn sư trọng đạo và
rèn luyện nhân cách nên qua nhiều thế hệ, câu khẩu hiệu này đã trở thành một lời
nhắc nhở nhẹ nhàng mà nghiêm cẩn chuyên chở giá trị nhân văn đào tạo thế hệ trẻ.
Đây không phải là một câu khẩu hiệu thời trang để trang trí lớp học mà là một
châm ngôn rèn luyện nhân cách trong đời sống học trò. Bởi vậy, chẳng có thầy
giáo hay học sinh nào còn bận tâm đặt câu hỏi là nên hay không nên treo câu khẩu
hiệu mang nội dung “nguyên lý giáo dục” hay đạo lý trồng người nầy. (Chữ Lễ
trong bài này xin được viết hoa khi nhấn mạnh đó là tiêu đề của toàn bài và viết
thường khi hiểu theo nghĩa quy ước.)
Bối cảnh làm nền cho cuộc… đảo chánh khẩu hiệu
nầy được giới truyền thông đưa tin như sau:
Tại hội thảo Giáo dục Việt Nam chủ đề “Văn hóa
học đường trong bối cảnh đổi mới giáo dục đào tạo” do Ủy ban Văn hóa, giáo dục
của Quốc hội tổ chức ngày 21/11, GS Trần Ngọc Thêm trình bày quan điểm trên
trong tham luận: “Xây dựng Văn hóa học đường trong bối cảnh đổi mới giáo dục và
đào tạo”.
GS Trần Ngọc Thêm kiến
nghị: “Cần chấm dứt sử dụng khẩu hiệu “Tiên học lễ, hậu học văn” để khai mở
tư duy phản biện, giải phóng sức sáng tạo”.
“Chừng nào còn đề cao chữ Lễ để ràng buộc người học,
còn đề cao quá mức vai trò của người thầy, của đáp án thì tư duy phản biện sẽ
không thể phát triển, không thể có xã hội phát triển”, ông nhấn mạnh thêm.
– Trước đó, năm 2016, tại hội thảo “Xây dựng
môi trường văn hóa trường học” do Bộ GD-ĐT tổ chức, nhiều đại biểu cho rằng, hệ
thống khẩu hiệu trường học đã đáp ứng đúng tôn chỉ mục đích. Tuy nhiên, việc
treo khẩu hiệu còn bất cập, mỗi nơi làm một phách và chưa phù hợp nên kiến nghị
xem lại khẩu hiệu “Tiên học lễ, hậu học văn” ở trường tiểu học.(Tin Mới)
Là một thầy giáo xuất thân được đào tạo dạy
môn Việt Văn cấp 3 từ trường Văn Khoa và Sư Phạm Huế (1966-1970) nhưng vì hoàn
cảnh và thời thế tôi phải dạy học tại nhiều trường, phụ trách các môn học khác
nhau và phục vụ nhiều nơi với hoàn cảnh khác nhau như: Việt Nam trước và sau
1975, Phi Luật Tân, Mỹ. Mãi cho đến khi đứng trên bục giảng của nhà trường Mỹ,
nhìn sinh viên vừa vào lớp miệng vừa bỏm bẻm nhai kẹo cao su hay ngồi gác chân
lên ghế trong lớp, tôi mới nhận ra cái đạo lý lớp học phải như thế nào mới phải
“đạo” bởi tôi vốn đã coi cái trật tự truyền thừa “tiên học lễ, hâu học văn” là
nề nếp mặc nhiên trong văn hóa học đường Việt Nam.
Truyền thống văn hóa và giáo dục Việt Nam chịu
ảnh hưởng sâu đậm và lâu đời về khái niệm chữ Lễ của văn hóa Trung Quốc. Trong
Ngũ Kinh có Lễ Kinh và vai trò của Lễ được đức Khổng Tử xác định: “Không học Lễ
thì không biết cách đi đứng ứng xử ở đời.” Và năm đức tính căn bản làm người là
Nhân, Nghĩa, Lễ, Trí, Tín thì Lễ đứng giữa để làm trung gian, bởi vì nhân không
trí là tốt mã, thương hại; nghĩa không tín là tuỳ hứng, giang hồ. Cho nên khái
niệm cổ điển về Lễ là sự phân định vai trò và cương lĩnh rõ ràng: Hai nước giữ
lễ là không xâm hại nhau, hai nhà giữ lễ là không gây phiền oán cho nhau, hai
người giữ lễ là tôn trọng lẫn nhau và thầy trò giữ lễ là làm tốt vị trí của
mình. Lễ tự nguyên nghĩa là luân thường đạo lý, là trật tự xã hội, là tôn trọng
lẫn nhau. Ý nghĩa của chữ Lễ trong quá trình truyền thừa và ứng dụng vào văn
hóa giáo dục Việt Nam là tôn sư trọng đạo, học trò xem thầy như cha và thầy xem
trò như đứa con tinh thần kế thừa và phát huy tâm nguyện cùng lý tưởng giúp đời
và giữ đạo làm người nghiêm cẩn của mình để sống, ứng xử hay có khi chỉ trong
mơ ước. Với một khái niệm về Lễ như thế thì bất cứ một nền giáo dục hay một xã
hội nào đều ứng hợp với vai trò giáo dục là nhằm đào tạo thế hệ tương lai tài
năng và đạo hạnh.
Tuy nhiên, xã hội Việt Nam từ xưa đến nay đã
vô tình hay cố ý diễn dịch ý nghĩa của nội hàm chữ Lễ một cách cực đoan và phiến
diện trong nhiều trường hợp giáo dục bị biến thành phương tiện đầy khắt khe, áp
bức để phục vụ cho tinh thần bảo thủ, quyền lực tôn giáo, giai cấp thống trị đè
đầu cỡi cổ dân lành, hay thủ đoạn chính trị... Do đó, đã có nhiều trường hợp
cái “Lễ” đã bị lạm dụng khi các thầy đồ, thầy giáo, cô giáo, cơ sở giáo dục… sử
dụng hình thức “lễ trị” bằng roi vọt, bạo lực, uy quyền… để đánh đập, mạ lỵ, trừng
phạt, vùi dập học sinh một cách thô bạo và… vô lễ! Và hệ quả đương nhiên, với
phản ứng tâm lý và thể lý phản hồi có điều kiện, học sinh bị tha hóa vì sợ hãi,
căm tức hay chán ngán môi trường học tập với thầy giáo đã hành hạ mình dẫn đến
tình trạng cũng đành, thụ động và “thủ tiêu phản biện” như ý kiến của GS.TSKH
Trần Ngọc Thêm. Tuy nhiên, đây không phải là trường hợp phổ biến mà chỉ là khía
cạnh cực đoan trong truyền thống giáo dục Việt Nam. Riêng về mặt tâm lý tương
tác với xã hội, một học sinh hay sinh viên thiếu khả năng phản biện không phải
vì “giữ lễ” hay bị ép lễ mà thường là do thiếu thông tin, thiếu kiến thức và
thiếu không khí hay môi trường thích hợp.
Thật ra, câu “Tiên học lễ, hậu học văn” tuy là
một câu văn Hán Việt nhưng thường được xem như đã trở thành thuần Việt vì văn
phong nhẹ nhàng, ngữ điệu cân đối và nội dung rất dễ hiểu về tinh thần đạo lý
và trật tự xã hội rất dễ ứng dụng cho mọi người thuộc mọi trình độ, kể cả hai
thế hệ thầy và trò. Đã nhiều lần tôi vừa nhớ, vừa trân trọng cái câu khẩu hiệu
đơn giản và nhỏ nhắn nhưng đầy ý nghĩa nầy khi bước vào dạy lớp học Mỹ chẳng thấy
ai đứng dậy hay biểu hiện cử chỉ chào kính nào hoặc nhìn thái độ có vẻ thiếu
cung kính khi hỏi hay phát biểu với thầy giáo. “Tiên không học lễ rồi chăng?”
Tôi tự hỏi. Nhưng càng đi sâu vào khái niệm của “cái Lễ” tôi càng nhận thấy rõ
ràng rằng, nội dung của Lễ nếu được hiểu theo một nghĩa tích cực hơn thì học
trò, sinh viên Mỹ còn trọng Lễ hơn cả Việt Nam vì trong quá trình học tập rất
ít nói dối, hiếm khi gian lận hay ích kỷ và thủ lợi như sinh viên của nhiều nước
châu Á xem Lễ như một chiêu thức đóng kịch giả vờ làm vui lòng thầy giáo, miễn
sao có lợi cho cá nhân mình.
“Cần chấm dứt sử dụng khẩu hiệu ‘Tiên học lễ,
hậu học văn’ để khai mở tư duy phản biện, giải phóng sức sáng tạo”! Đọc câu nầy
của GS. Trần Ngọc Thêm, tôi thật tình chưa hiểu hết tôn ý của GS. Cái gọi là
“tư duy phản biện” sao lại bị cột trói vào một trật tự tinh thần và phẩm chất đạo
lý của một con đường khiêm cung, quang minh chính đạo như Lễ (lễ độ, lễ phép, lễ
nghi, lễ giáo, lễ bái…). Muốn khai mở tư duy phản biện thì chỉ cần ba yếu tố
chính là kiến thức vững vàng, phương pháp luận chặt chẽ và khung cảnh thích hợp.
Cả một nền triết lý Đông phương, kiến thức khoa học kỹ thuật và phương tiện
truyền thông hiện đại là cốt lõi của tư duy phản biện. Lễ không đóng vai trò
chướng ngại hay tiêu cực nào cho mọi hình thức phản biện. Không có một thầy
giáo nghiêm túc nào lại cấm đoán học sinh mình nêu ý kiến phản biện; nếu không
muốn nói là còn hài lòng, ngầm sung sướng vì sự thông minh, lập luận rạch ròi của
học sinh mình trong phản biện cả. Thêm nữa, khi nói đến cụm từ “giải phóng sức
sáng tạo” thì phải tìm tới những trở ngại kìm hãm sức sáng tạo. Đó là do sự thiếu
khả năng, thiếu nhân tài, thiếu điều kiện, thiếu hoàn cảnh… chứ hoàn toàn không do một hình thức “Lễ” nào tác động để
làm mất đi khả năng sáng tạo cả. Muốn “giải phóng sức sáng tạo” thì phải cần quy tụ nhân
tài, tôn trọng tự do, đánh giá công minh và đãi ngộ xứng đáng là bốn “tiêu chuẩn
vàng” của tinh thần phát huy sáng tạo Đông cũng như Tây. “Lễ” chẳng đóng
một vai trò nào mang tính quyết định chung cuộc trong sáng tạo nghệ thuật, khoa
học và nhân văn cả. Do vậy, kiến nghị của GS về việc cần chấm dứt việc sử dụng
một câu TÂM NGÔN hay ho như thế thì rất mong GS định tâm suy nghĩ và cân nhắc
cẩn trọng hơn; cũng như cần
uốn lưỡi nhiều lần trước khi phát biểu.
Nhà trường Mỹ cũng có các câu khẩu hiệu được sử
dụng luân lưu trong hệ thống trường học cả nước nhưng hẩu hiệu trong nhà trường
Mỹ thường không nhắc nhở về phương thức và thái độ học tập mà nói về ý nghĩa và
mục đích của quá trình học tập. Sau đây là một dẫn chứng về 200 câu khẩu hiệu
trong nhà trường Mỹ đủ các cấp học (https://sloganshub.org/school-slogans/). Có thể nói là gần
như không có một câu nói lên một nhân vật thần thánh nào khác hơn là chính bản
thân người học trò phải chủ động và chịu trách nhiệm cho hướng đi và mục đích
mình vươn tới. Nếu có chăng một vài câu nói về “lễ” thì cũng đề ra phong cách ứng
xử do chính bản thân người học trò chủ động như “Hãy kính trọng người khác để
được người khác kính trọng” (Respect others and they’ll respect you). Trong lúc
đó thì cách thủ lễ của Việt Nam ta là cần phải làm theo lời khuyên và đương
nhiên chấp nhận giá trị của các bậc cao nhân tiền bối.
Thử khách quan để đưa ra một vài nét so sánh về
khái niệm, nội dung và tác dụng của cái “đức” và “lễ” theo hai khuynh hướng:
- Việt Nam: Thầy giáo và xã hội chủ động dạy dỗ
học trò và con em phải làm những điều hay lẽ phải đã được quy định.
- Mỹ: Thầy giáo và xã hội chỉ đóng vai trò
trình bày, giới thiệu hệ thống giá trị đạo lý để cho học trò và con em tự quyết
định có nên áp dụng những nguyên tắc và giá trị đó cho mình hay không.
Như thế, dẫu là trong bối cảnh văn hóa của Mỹ,
Việt Nam hay bất cứ quốc gia, xã hội nào thì đức hạnh vẫn được bảo vệ và tôn trọng.
Tiêu chí của hệ thống giá trị và đức hạnh tuy không giống nhau nhưng vẫn có điểm
chung, đó là trật tự xã hội và cung cách đối tác hay ứng xử với nhau. Đó chính
là cái Lễ đã trở thành cái biết, cái học đầu tiên cần phải có. Hình thức và
phương tiện ứng dụng cái Lễ trong môi trường giáo dục cần phải có sự mềm dẽo,
thích ứng tùy theo thời đại, văn hóa xã hội và đáp ứng được nhu cầu cụ thể.
Kẻ đang viết những dòng nầy rất chia sẻ thiện
ý và công tâm của GS. Trần Ngọc Thêm cũng như lời phản biện rất thuyết phục của
PGS.TS Trần Xuân Nhĩ, nguyên Thứ trưởng Bộ GD-ĐT khi ông cho rằng: “… với mỗi một
con người, ‘đức’ là cái gốc cơ bản . Ở đây có thể hiểu “lễ” tức là đức hạnh.
Trong cuộc sống hay ở gia đình , cơ quan, nhà trường… đức rất quan trọng.”
Nay giữa hai khuynh hướng trái chiều là nên bỏ
hay nên giữ câu châm ngôn “Tiên học lễ, hậu học văn” trong môi trường giáo dục,
tuy mới nghe qua thì đây chỉ mới là một hoặc vài ba ý kiến chống hay thuận theo
quan điểm cá nhân; nhưng đứng trên bình diện giáo dục và luân lý đạo đức của một
xã hội, một quốc gia thì đây cũng có thể coi như một bước đột phá của những nhà
giáo, trí thức dân tộc trước những thách thức của thời đại mới. Sự xét lại để
điều chỉnh cập nhật những giá trị tinh thần và đạo đức “xưa bày nay làm” trong
nhiều lĩnh vực mà đặc biệt trong môi trường và nhu cầu cải cách giáo dục là những
đóng góp cần thiết trước muôn vàn chướng ngại đang diễn ra trước mắt. Tuy nhiên, việc kiến nghị hủy bỏ
câu “Tiên học lễ, hậu học văn” thì hoàn toàn không nên thực hiện vì nó vừa thiếu
cơ sở về đạo đức cũng như lý luận; vừa không thuyết phục trên căn bản nguyên lý
giáo dục và đạo lý dân tộc.
Trong mọi công cuộc cải cách và đổi mới cần
xác định một cách khách quan và khoa học rằng, không hề có một nguyên nhân đơn
lẻ nào có đủ tầm vóc quyết định huống hồ đây chỉ là một câu nói mang tính tục
ngữ, châm ngôn lâu đời chứ không phải là khẩu hiệu nhất thời. Học lễ trước để
chuẩn bị những điều kiện sẵn sàng cho bước học văn tiếp theo là một trình tự diễn
tiến rất “lôgich” không bao giờ lỗi thời hay phai cũ.
Sacramento Thanksgiving 2021
Trần Kiêm Đoàn, Ph.D., MSW.
.
No comments:
Post a Comment