Chuyện Về Các Nhà Văn
Tinh Hoa Đất Việt Thời Mao-Ít Và Có Lẽ Ít Người Biết
5-7-2024
Mọi
người biết nhiều về các án văn chương nổi tiếng như Hữu Loan, Trần Dần, Phùng
Quán, Hoàng Cầm…
Nhưng
thời sau đó (sau Cải cách ruộng đất và Nhân văn Giai phẩm), vẫn còn khá nhiều
án văn chương khác nữa đã giết chết nhiều nhà văn tài hoa đất Việt.
Họ
đều là nạn nhân của 1 thứ – đó là chủ nghĩa maoit trong lãnh đạo và quản lý văn
hóa, tư tưởng 1 thời….
NHÂN NGÀY
NHÀ THƠ HÒANG CÁT TỪ TRẦN, TÔI SƯU TẦM 2 câu chuyện về 2 nhà văn tài hoa thời
chưa xa vắng lắm
*
I.
CHUYỆN VỀ CUỘC ĐỜI VÀ ÁN VĂN CHƯƠNG CỦA NHÀ THƠ THƯƠNG BINH HOÀNG CÁT:
https://diendantheky.net/wp-content/uploads/2024/07/Nha-van-Hoang-Cat.-Anh-tu-lieu.jpg
Nhà
thơ Hoàng Cát. Ảnh tư liệu.
Theo
các tài liệu tin cậy tôi sưu tầm được, nhà văn Hoàng Cát sinh ngày 1-1-1942, tại
xã Hùng Tiến, huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An. Sau khi học xong trường trung cấp Cơ
điện Hà Nội, ông về làm công nhân tại nhà máy cơ khí Trần Hưng Đạo (Hà Nội). Tại
đây, ông bắt đầu viết văn, làm thơ. Ông thường lui tới gặp nhà thơ Xuân Diệu để
học hỏi văn chương; về sau hai người kết nghĩa anh em. Giai thoại Hoàng Cát là
người tình trong mộng của Xuân Diệu không hẳn là giai thoại mà còn là thực tế u
buồn của mối tình ngang trái…
Năm
1965, Hoàng Cát nhập ngũ vào chiến trường Thừa Thiên Huế. Trên chiến trường,
cùng với đồng chí đồng đội Hoàng Cát dũng cảm chiến đấu. Ông lại được học một lớp
kỹ thuật quân giới rất bài bản. Hoàng Cát rất thành thạo việc tháo gỡ các loại
bom, mìn, đạn pháo của địch chưa nổ, giúp du kích các xã vùng sâu Thừa Thiên –
Huế có thuốc nổ để chế tạo vũ khí chống địch càn… Trong 1 trận bom B52 năm
1969, Hoàng Cát bị thương mất một chân rồi ra Bắc trở thành thương binh nặng…
Ông
về sống cùng vợ và con tại Hà Nội và tiếp tục viết văn, làm thơ. Tuy nhiên, ông
sống rất khổ sở, phần vì cuộc sống ở Hà Nội hồi đó rất vất vả, phụ cấp mất sức
của ông rất thấp, nhưng phần nhiều là do ông đã bị cái “án văn chương” làm ông
hết đường sống bằng năng lực văn, thơ của mình.
Số
là năm 1971 Hoàng Cát có viết một truyện ngắn nhan đề “Cây táo ông Lành” (xin
xem ở phần dưới), chuyện kể về một ông già chăm sóc cây táo với lũ trẻ với ý tưởng
và nội dung hết sức lành mạnh và vô hại. Nhưng thật không may cho Hoàng Cát,
tên truyện cũng như nhân vật chính ông Lành trong truyện lại trùng với tên cúng
cơm của một cán bộ cao cấp (Ông Tư Lành – tức Tố Hữu) lúc đó là lãnh đạo cao cấp
nhất về văn hóa văn nghệ tư tưởng, cốt truyện về cây táo cũng trùng với hình ảnh
thật về cây táo đầu hè của nhà ông Tố Hữu. Truyện thực ra không có gì đụng chạm
(về sau ông Tố Hữu cũng đã đọc kỹ truyện này và cho rằng nó vô hại). Tuy nhiên,
truyện đã bị một số người trong Hội nhà văn suy diễn, nhất là giới phê bình văn
học thời đó cơ hội và maoit cho là có tư tưởng xét lại, xúc phạm cán bộ cao cấp.
Vậy
là Hoàng Cát bị án không tên treo bút nhiều năm trời. Các bài ông viết gửi đi
nhưng không báo nào đăng.
Ông
phải về hưởng chế độ mất sức năm 1980 và sống rất vất vả, bán dạo vỉa hè kiếm sống
nuôi vợ con vì không có biên chế nhà nước, tiền trợ cấp mất sức và thương binh
không đáng kể, thơ văn không ai đăng…
Mãi
đến cuối thập niên 1980, án văn chương “Cây táo ông Lành” mới được xoá bỏ,
không còn treo lơ lửng trên đầu ông nữa. Hoàng Cát được kết nạp vào Hội Nhà văn
Việt Nam năm 1989 và được xuất bản sách. Tuy nhiên, cuộc sống của ông vẫn không
thoát khỏi nghèo túng do phụ cấp mất sức quá ít, chế độ thương tật bất công
(ông chỉ được hưởng phụ cấp thương tật loại thấp nhất 1 thời gian rất dài…).
Nhiều
bạn bè gần gũi biết được con đường binh nghiệp và những thăng trầm của Hoàng
Cát trong sự nghiệp văn chương đã nói vui rằng: Nhà thơ Hoàng Cát “đi treo bút…
về treo chân”. Nhà thơ Vương Trọng viết: “Mấy anh đồng hương xứ Nghệ làm câu đối:
” Thằng Cát viết điều hung / Ông Lành làm việc dữ”, nhưng sau sửa lại để thay
cho một lời đề nghị với cấp trên: “Thằng Cát không viết điều hung / Ông Lành đừng
làm việc dữ”.
Nhưng
có lẽ cấp trên không thấu nên “việc dữ” vẫn cứ đến với Hoàng Cát, mà cái đòn đầu
tiên là nhà máy cho về mất sức”. Chưa hết, sau đó Hoàng Cát bị treo bút, đời sống
rất khó khăn… Ông là lính trận ở chiến trường, bỏ lại một cái chân ở Mặt trận
Quảng Đà, là thương binh nặng, cụt chân trái phải lắp chân giả, tay cũng bị
thương, nhưng chả hiểu sao chỉ được xếp hạng nhẹ nhất trong thứ bậc thương
binh, cho nên nỗi nhọc nhằn nhân lên gấp đôi, gấp ba…
Theo
facebooker Trần Nhương bạn của ông có viết trên trang Trannhuong.com, mãi đến
năm 2012 ông đã bị bệnh ung thư hạch cổ, nhưng hàng tháng ông chỉ được trợ cấp
mất sức hơn 1 triệu đồng…
Nay
ông đã về với cõi vĩnh hằng xin thắp nén nhang tưởng nhớ ông – một nạn nhân của
chủ nghĩa maoit thịnh hành ở Việt Nam các thập niên trước…
Xin
giới thiệu truyện Cây táo ông Lành đã làm đời nhà văn mang án nhiều năm rất khổ
sở:
*
CÂY
TÁO ÔNG LÀNH
Truyện
ngắn của Hoàng Cát.
“Tên
thật ông là gì, nhiều người không biết. Đã từ lâu, người ta vẫn quen gọi ông là
ông Lành. Vì tính ông hiền lành và rất yêu lũ trẻ trong làng. Lâu dần, nó thành
ra tên của ông.
Vườn
nhà ông khá rộng, có nhiều cây ăn quả như chuối, mãng cầu, vú sữa, táo… Ông
Lành thú nhất là cây táo lai. Nó đứng ở góc vườn, trùm cái tán khum khum lên một
vạt đất chừng dăm tấm chiếu. Cạnh cây táo quý ấy, ông đã cất lên một căn nhà ba
gian, hai chái; chung quanh tường xây gạch, mái còn tạm lợp tranh. Ấy là căn
nhà ông làm chuẩn bị cho cậu con trai duy nhất của ông lấy vợ, ở riêng. Nhưng
nhà vừa làm xong thì thằng Sửu lại xung phong vô bộ đội đợt đầu tiên, kể từ sau
khi có lệnh hoà bình của Chánh phủ cách mạng lâm thời. Thế là ngôi nhà đành tạm
để không. Và nó được mang mãi cái tên “Nhà mới”. Mặc dù cho đến nay, mái tranh
của nó đã có đôi chỗ dột vì chuột bọ, vì thiếu hơi người ở.
Cây
táo quý đứng ngay góc sân ngôi nhà mới ấy. Cây táo càng đẹp thêm, và ngôi nhà
cũng đẹp thêm.
Mé
dậu vườn là con đường ống chạy xuyên qua làng. Sáng sáng, lũ trẻ học trò lớp Một
đi tắt qua đấy để đến trường. Bao giờ chúng cũng đi thật sớm, tíu tít như một
đàn chim, vồ lượm những quả táo rụng.
Vốn
là một ông già yêu trẻ, ông Lành lấy thế làm niềm vui. Nhiều khi đứng trong cửa
sổ nhìn ra, ông thấy lũ trẻ lấy gạch ngói, đất đá hoặc que khăng ném cho táo rụng
xuống để lượm được nhiều. Ông cũng chẳng la mắng chúng nó làm chi. Ông hiểu, lũ
trẻ thích ăn táo lắm. Chỉ những đứa trẻ nào nghịch quá, ném vung đất đá vào sân
hay làm rơi hỏng mái tranh ngôi nhà mới của ông, thì ông mới nhẹ nhàng bảo
chúng đừng ném nữa. Lũ trẻ cũng biết nể ông, ông chỉ cần nhắc một lần là chúng
ngoan ngoãn rủ nhau kéo đi. Chúng vừa đi, vừa ăn táo, và “nhồm nhoàm” trêu chọc
lẫn nhau. Rồi chúng đuổi nhau chạy. Rồi chúng cười. Rồi chúng hát nghêu ngao…
Những
lúc thảnh thơi, ông Lành nhìn lũ trẻ hò nhau nhặt táo rụng mà càng thêm ao ước
một ngày gần đây thằng Sửu về cưới vợ; rồi ông sẽ có những đứa cháu cũng líu lo
như thế. Ước mơ ấy luôn cho ông niềm vui ngầm trong bụng.
Bà
vợ ông đã chết vì bom toạ độ Mỹ từ mùa gặt năm 1967, đúng vào kỳ cây táo sai quả
nhất. Thằng Sửu của ông cũng đã đi thoát ly, vào quân chủ lực. Chỉ còn lại mình
ông. Nỗi thèm khát có đứa cháu bên cạnh cho ấm áp tuổi già, càng lúc càng âm ỉ
trong lòng ông Lành. Những đêm sương nặng hạt, nằm không ngủ được, lắng nghe tiếng
táo rụng lộp bộp ngoài vườn lẫn với tiếng sương rơi, ông Lành chỉ mong chóng
sáng để được thấy lũ học trò đi qua nhặt táo…
Nhưng
một buổi sáng ông đang ngồi hí húi vót lạt mây để buộc cái nạng, chống cho cây
táo đỡ ngả xuống vườn vì nặng quá, thì bỗng “bịch rộp!” – một hòn đất rơi trúng
đầu ông, tung toé cả lên vai, lên gáy! May mà hòn đất bở, không to lắm, chứ
không thì có lẽ ông đã té xỉu xuống rồi. Thế mà cũng choáng váng mất một lúc. Vừa
ngẩng lên, ông Lành thấy thằng Thìn đang trân trân nhìn ông, vẻ hối hận lắm. Nó
lắp bắp:
–
Cháu…cháu lỡ!… Ông tha…
Đang
cơn bực mình, ông Lành ném cây rựa xuống sân đánh “phựt”, đứng phắt lên:
–
Ông, ông cái con khỉ!…Hoảng quá, thằng Thìn co giò bỏ chạy.
Cũng
vừa lúc ấy, nó gặp lũ bạn ngoài ngã ba cây bông điệp. Nó cản các bạn lại, làm
ra vẻ bí mật:
–
Nè, chúng bay à! Tao đi qua cây táo ông Lành vừa nãy, mà sợ quá, phải chạy lui
đó nghe!
–
Sao?- Gì thế? Cái gì thế?
Lũ
bạn nhao nhao lên hỏi, đầy vẻ băn khoăn và sợ hãi.
Thằng
Thìn, cậu bé lên tám, mắt tròn ấy, bấy giờ mới một tay kéo quần, một tay vừa ôm
vở, vừa vung lên làm hiệu và nói như thật:
–
Tao đi qua cây táo ông Lành, tưởng như mọi khi, tao vô lượm trái rụng. Bất chợt
có tiếng “ư hừm!” rõ to! Mà giọng nó ồ ồ kỳ lắm! Tao tưởng là ông Lành đùa. Nào
ngờ, nhìn khắp mà chẳng có ai hết. Tao lại nghe “ư hừm” thiệt to và kéo dài lượt
nữa; chừng như có người nào ngồi trên cây táo. Tao mới nhìn lên, thì eo ôi! Một
cái sọ dừa đen ngòm trên ấy nó trêu tao! Tao sợ hết hồn, co cẳng vùng chạy một
mạch tới đây. Hú vía!
Thìn
kể say sưa và hồi hộp thật. Các bạn nó ngơ ngác nhìn nhau, giọng se sẽ thì
thào; có đứa tái mét cả mặt:
–
Vậy làm sao mà tới lớp bây giờ? Thìn liền láu lỉnh:
–
Đây có phải là đường chính của chúng mình tới trường đâu. Đường chính là đường
to, vòng quanh làng chứ. Đường qua vườn ông Lành là đường tắt cho nhanh!
Lâu
nay lũ trẻ quen đi đường tắt này, vừa nhanh lại vừa được lượm táo. Bây giờ,
nghe Thìn nói vậy, cả lũ réo lên:
–
Thôi! Bỏ đường cây táo ông Lành!
–
Bỏ thôi!- Bỏ! Bỏ!
Vậy
là lũ trẻ quay ùa ra đường cái, vòng quanh làng.
Riêng
có thằng Tỵ và thằng Ngọ chưa tin hẳn lời thằng Thìn, bèn rủ nhau bò tới rình
xem. Chỉ một lát sau, hai đứa vội vàng co giò chạy trở lại; càng làm cho lũ trẻ
tin chuyện cái sọ dừa đen trên cây táo là có thật.
Từ
đó, đường qua vườn ông Lành vắng hẳn.
Những
quả táo chín, rơi vàng cả một góc sân ngôi nhà mới, rơi cả ra đường…
Ông
Lành nhìn táo rụng vàng ối, mà chẳng có trẻ nhặt, lòng dạ không đành.
Đêm
nằm nghe tiếng táo rụng với tiếng sương rơi lộp bộp ngoài vườn, ông thắc thỏm
đoán ngày mai thế nào lũ trẻ cũng đến lượm, hò reo, hí hửng với những túi táo đầy.
Nhưng đã hết năm ngày, năm đêm rồi mà vẫn không nghe tiếng chân lũ trẻ đi qua
nhà ông để đến trường nữa, chứ đừng nói là chúng vào lượm táo.
Ông
Lành ân hận. Hay là thằng nhóc ấy đã nói với lũ bạn nó thế nào, để tất cả lũ
chúng giận ông? Mà ông đã làm gì nó kia chứ! Một cục đất rơi thẳng vào đầu, chứ
có phải chuyện chơi đâu.
Chưa
biết căn nguyên vì sao lũ học trò lớp Một trong làng lại không đi qua nhặt táo
rụng nữa, nhưng ông Lành cũng mang cái rổ ra lượm tất cả táo trên sân, trên vườn,
rửa sạch sẽ. Thế nào rồi cũng có lúc chúng nhớ mà đi qua chứ.
Ông
vừa làm xong việc đó được một lúc, thì chợt thấy thằng Mùi hớt hơ hớt hải cắp
sách chạy qua. Nhưng nó không đoái hoài đến cây táo. Ông Lành liền gọi giật nó
lại:
–
Nè con!
Thằng
Mùi ngoái đầu, “dạ” một tiếng rõ to, rồi định quay đi chạy thẳng. Nhưng ông
Lành đã kịp bưng rổ táo chín múp chạy tới, giữ nó lại. Thằng Mùi tròn mắt,
không dám lấy:
–
Táo có ma đầu-lâu-đen, cháu không ăn đâu ông ạ! Ông Lành ngạc nhiên:
–
Ai bảo mày thế?
–
Thằng Thìn! Hôm kia nó đi sớm, vào lượm táo một mình, bị ma đầu-lâu-đen doạ “ưm
hừm” đấy!
–
Ở đâu? – Ông Lành càng ngạc nhiên.
–
Nó bảo có đầu-lâu-đen trên cây táo của ông! – Thằng Mùi vừa thở vừa nói, rồi
quay mặt đi chỗ khác, đưa tay chỉ lên cây táo. Ông Lành mới vỡ lẽ! Ông chửi yêu
thằng Mùi, chửi yêu cả lũ bạn nó:
–
Cha mẹ chúng bay nghe! Chỉ bày trò dại mà doạ nhau thôi. Tổ kiến đen đấy cháu ạ!
Ông nuôi tổ kiến trên ấy cho nó ăn sâu đi, để táo khỏi bị sâu ăn chứ.
Rồi
ông Lành ngồi vậy, ôm hẳn thằng Mùi đứng vào giữa hai đùi ông:
–
Cháu đến lớp nói với các bạn là không có ma nào hết nghe! Đây nè, để ông đi chọc
tổ kiến cho cháu xem.
Rồi
ông Lành cười thoả thuê, dắt tay thằng Mùi đến bên cây táo, lấy sào nứa đâm vào
tổ kiến. Lập tức đàn kiến bò ra, bu đen cả đầu sào. Thằng Mùi vỗ tay reo lên,
cười khanh khách. Rồi nó quay vội sang, nói với ông Lành:
–
Bữa nay vì cháu ngủ quên, sợ đến trễ, cô giáo la, nên mới liều chạy tắt qua đường
này đó ông ạ! Bây giờ cháu phải đến lớp kẻo trễ, nghe ông!
–
Ờ! Mà cháu phải mang chỗ táo ông nhặt đây cho cả lớp ăn với chứ.
Trước
đây, cô giáo Hà đến xin ông Lành cho mượn căn nhà mới để làm trường cho học
sinh lớp Một. Suy đi tính lại, rồi ông không cho. Lắm lúc, ông cũng thấy có cái
gì đó không đành. Hoá ra, như thế mình không nghĩ đến tình làng nước nữa sao?
Nhưng mà, ái chà chà! Cái lũ trẻ ấy cũng nghịch quá lắm! Nếu để cho chúng nó học
ở đấy, rồi đến tường nhà cũng lở lói hoặc bị bôi vẽ bẩn thỉu những gà mẹ, gà
con, lợn nái, mèo hoa lên thôi, Và tất nhiên là cây táo quý hoá của ông cũng sẽ
trụi thụi lụi cả quả lẫn cành mất.
Nhưng
chỉ mấy ngày vắng bặt tiếng trẻ hò reo lượm táo, vắng bặt tiếng rậm rịch bước
chân của lũ chúng qua trước nhà ông để đến lớp học, ông Lành mới thấy hết thế
nào là hạnh phúc của một người ông. Ông nhớ lũ trẻ hơn hớn kia quá. Và ông càng
đâm ra nghĩ ngợi, nhớ lây sang thắng Sửu nhà ông, với niềm hy vọng một ngày gần
đây ông sẽ có cháu nội. Rồi chúng cũng đi học lớp Một, cũng nhặt táo rụng trên
vườn kia…
Thế
là ông Lành quyết định đến lớp gặp cô giáo Hà. Và tất nhiên, ông sẽ được gặp tất
cả lũ trẻ nữa. Thứ nhất, ông sẽ nói để cô giáo biết chuyện thằng Thìn bịa ra
trên cây táo quý của ông có cái đầu lâu đen, làm cho lũ trẻ khiếp vía, sợ lây cả
ông. Thứ hai, ông sẽ bảo cô giáo chuyển cho lũ nhỏ về ngôi nhà mới của ông mà học.
Chả là ông đã nghe phong thanh, đâu cái chỗ lớp học hiện giờ chật chội quá, cô
giáo Hà định dời lớp sáng một làng khác.
Ông
Lành đến lớp học của lũ trẻ lớp Một. Vừa thấy ông từ xa, lũ trẻ đã cầm mỗi đứa
một vài quả táo trên tay, chạy ùa ra hò reo đón ông.
Riêng
có thằng Thìn vội ngồi sụp xuống dưới chân bàn, mồm đang ngậm một quả táo, mỉm
cười tinh nghịch. Nó đỏ dừ hai tai…
Mùa
táo chín 1973”.
(Truyện
được đăng trên Tuần báo Văn nghệ năm 1974).
***
II.
CHUYỆN VỀ NHÀ VĂN PHÙ THĂNG (DO TRẦN ĐĂNG KHOA VIẾT ĐĂNG TRÊN “CHÂN DUNG VÀ ĐỐI
THOẠI”)
https://diendantheky.net/wp-content/uploads/2024/07/nhavanphuthang_-.jpg
Nhà
văn Phù Thăng. Ảnh: Báo Hải Dương
1.GIỚI
THIỆU:
Hồi
còn học cấp 2, cấp 3, tôi ở huyện Ninh Giang cạnh huyện Tứ Kỳ có nghe đôi lần về
nhà văn Phù Thăng ở xã Cộng Hòa. Ở quê không ai gọi ông là nhà văn cả vì nó cao
sang quá, cũng không ai gọi ông là Phù Thăng cả vì đó hình như là bút hiệu của
ông. Chỉ đơn giản gọi ông là ông già đi cày giỏi văn mà chẳng có ai, kể cả các
phóng viên báo chí, có thể đối đáp được về văn chương với ông mỗi khi ông nghỉ
giải lao trên gốc cây đầu ruộng…
Có
lẽ những câu chuyện nghe kể về ông với tài năng xuất chúng và sự vất vả khổ sở
của ông khi đi cày ruộng ám ảnh tôi mãi hồi tuổi thơ đã làm tôi hình thành nên
tâm lý ghét học văn, nỗi sợ hãi trở thành người giỏi văn… Và suốt cuộc đời đi học
phổ thông của tôi đã đúng như vậy: nếu như các môn toán, lý hóa tôi luôn đạt điểm
10 và là học sinh giỏi cấp tỉnh thì môn văn tôi chỉ lẹt đẹt tầm trung bình của
lớp, mấy lần nhận điểm 2…
Về
sau, tôi đọc Trần Đăng Khoa trong “Chân dung và đối thoại” mới biết ông có danh
xưng Phù Thăng và là nhà văn rất giỏi từ thời kháng chiến.
2.Xin
giới thiệu bài viết của Trần Đăng Khoa về Phù Thăng:
PHÙ
THĂNG
Trần
Đăng Khoa
“Lần
đầu tiên, tôi được biết Phù Thăng. Ấy là khi ngồi chuyện phiếm với Xuân Thiều
Lâu rồi. Dễ đã hai chục năm có lẻ. Chiều ấy, không biết Xuân Thiều tới tìm ai
đó, rồi tình cờ, tạt qua phòng tôi. Thế rồi, bên chén trà đã nhạt, có ai đó bàn
đến truyện mini, một dạng truyện độc đáọ. Độc đáo bởi nó ngắn. Cực ngắn. Có
truyện chỉ vài trăm chữ, thậm chí vài chục chữ, mà vẫn chuyển tải được tới bạn
đọc một vấn đề lớn. Chỉ một dúm chữ, nhưng truyện vẫn có hồn, có cốt, có cả
nhân vật. Nói tóm lại, nó vẫn là cái truyện nghiêm chỉnh, chứ không phải một dạng
tiểu phẩm, có tráng qua chút văn chương. Nghĩa là đọc nó, người ta vẫn thấy tự
nhiên, thoải mái, không có cái cảm giác bức bối, ngột ngạt như bị vo nén lại, rồi
nhét vào trong một cái ống xe điếu!
Rồi
để chứng minh cho cái lý luận mini ấy, Xuân Thiều rủ rỉ kể cho tôi nghe một
truyện của Phù Thăng. Cái truyện có tên là Hạt thóc. Cứ theo lời
Xuân Thiều thì truyện ngắn lắm, chỉ vẻn vẹn có một vốc chữ, đem tải ra cũng
không kín một trang vở học trò. Chuyện kể về một gã tâm thần. Gã từng là nhà
văn, từng làu làu tiếng Pháp. Thế rồi chẳng biết do ngộ chữ thế nào đó, gã đâm
ra lẩn thẩn. Gã cứ nghĩ mình là hạt thóc bé bỏng tội nghiệp. Và vì thế, cứ
trông thấy gà qué ở đâu là gã co cẳng chạy.
Thật
tội nghiệp cho gã! Thà gã cứ nghĩ mình là một cục cứt để rồi mà sợ chó, thì đời
gã chẳng đến nỗi khổ như vậy. Chó đang thưa vắng dần. ở làng quê bây giờ, có
bói cũng chẳng tìm thấy bóng dáng một chú chó nhỏ. Để phòng bệnh dại, người ta
đã triệt chó. Trên vùng núi cao, ở những bản xa mù, thỉnh thoảng lắm mới có tiếng
chó sủa eo óc, nghe như tiếng ếch kêụ. Mà cũng chẳng biết có phải đấy là tiếng
chó sủa thật không, hay chỉ là chút ký ức vẩn lên trong tâm trí người bộ hành mệt
mỏi, thấp thỏm bước trên những con đường rừng khuya khoắt, mong có chỗ dừng
chân, muốn gặp một bản làng, mà rồi nghĩ ra vậỵ. Chỉ ở Hà Nội mới có chó. Rất
nhiều chó. Chó ngào ngạt suốt một rẻo đê Nhật Tân. Nhưng đó lại là những con
chó hoà bình, chẳng có gì phải sợ. Khốn nỗi gã lại là hạt thóc. Một hạt thóc bé
nhỏ nên mới sợ gà. Mà gà thì ở đâu chẳng có. Chúng sinh sôi nảy nở đàn đàn lũ
lũ ở các nông trường, các trại gà công nghiệp, các làng quê xóm bản. Đến cả những
phố phường sầm uất, sang trọng, ồn ào người xa gần cũng có thể bất thần nghe thấy
tiếng gà gáy te te ngay trên ban-công, ở những biệt thự cao tầng chìm lấp sau
những giàn hoa giấy khuê các. Bởi vậy tính mạng gã luôn bị đe dọa.
May
sao, có một người hiểu được nỗi bất hạnh ấy của gã. Đó là ông bác sĩ tâm thần.
Ông niềm nở đón gã vào viện. Bệnh viện của ông cũng lạ. Nó chẳng giống những bệnh
viện tâm thần mà ta thường thấỵ. Nhìn khắp bốn phía chẳng có tường ngăn, rào chắn.
Ngày đêm cửa mở thông thống. Bệnh nhân không ai bị trói giữ, giam nhốt. Đến nỗi
chính gã cũng chẳng biết mình mang bệnh và đang ở trong một bệnh viện tâm thần.
Gã hoàn toàn tự do, có thể tha thẩn đi hái thuốc cùng mấy cô y tá trẻ đẹp, có
thể suốt ngày ngồi đàm đạo văn chương với mấy ông bác sĩ. Đôi lúc cao hứng, gã
còn mang những bài thơ gã viết bằng tiếng Pháp đọc cho bác sĩ nghẹ. Rồi ông bác
sĩ cũng lại mang những bài thơ viết từ thời đang còn là sinh viên trường Y ra đọc,
nhờ gã góp ý, sửa chữạ. Nói gì thì nói, chứ cái khoản văn chương thơ phú này,
em cứ phải tôn ông anh là bậc đại sư phụ. Thế thì ai dám bảo gã là hạt thóc. Chỉ
được cái bố láo!
Cứ
thế, gã được kính trọng, được cư xử thân ái như cư xử với một con ngườị. Và bằng
tấm lòng nhân ái ấy, ông bác sĩ tài ba đã cứu được gã, đă đưa gã từ cõi mộng mị
hoang tưởng về nơi xứ ngườị. Ông anh làm nghề gì? Tớ là nhà văn. Cóc phải! Người
ta bảo ông anh là hạt thóc! Bậy! Tớ là con ngườị. Cậu nói gì mà lạ thế? Tớ là
người!
Gã
tròn mắt kinh ngạc thật sự. Còn bác sĩ thì tủm tỉm cười, gương mặt thật rạng rỡ.
Sau đó ít ngày, gã ra viện. Cuộc chia tay thật bịn rịn. Rồi gã thung thăng ra về.
Nhưng thật oái oăm, chính lúc ấy, cái lúc gã đang ung dung bước như một con người
ấy, thì ở xóm ven đê, lại vút lên tiếng gà gáy. Thế là gã lại co cẳng chạy. Gã
chạy tất tưởi, chạy cuống quýt, lao bừa vào bụi rậm, vào các xó xỉnh khuất lấp
để lẩn trốn. Bác sĩ há mồm kinh ngạc. Ông không hiểu sao căn bệnh tái phát
nhanh đến thế. Khó nhọc lắm, bác sĩ mới lôi được gã lẩy bẩy từ sau bồ thóc rạ.
Ông anh làm sao thế hả? Con gà… con gà… gã líu lưỡi lại. Ông anh có phải là hạt
thóc không? Bậy! Tôi không phải là hạt thóc. Tôi là người. Là con người! Thế
sao thấy gà anh lại chạy. Khổ! Cậu thấy đấy. Tôi không phải hạt thóc. Nhưng con
gà, vâng, chính là con gà ấy, nó vẫn cứ tưởng tôi là hạt thóc thì sao.
II
Truyện
vẻn vẹn có thế, lại qua lời kể bỗm bãm khói thuốc của Xuân Thiều, chưa phải
nguyên bản, vậy mà nó vẫn ám ảnh tôi suốt một thời gian dài. Cái truyện này,
nghe nói Phù Thăng viết khi ông đã rời bỏ Hà Nội trở về quê, làm một thợ cày.
Trước đó, ông từng là tác giả kịch bản của nhiều bộ phim truyện nổi tiếng: Nguyễn
Văn Trỗi, Quê nhà, Biển lửa, Tiếng gọi phía trước… Có phim từng đoạt giải vàng,
giải bạc của liên hoan phim quốc tế, tổ chức tại Matxcơva. Tất nhiên, đây là
phim truyện Việt Nam những năm sáu mươi, bảy mươi. Giá trị nghệ thuật của nó đến
đâu, bây giờ ta cũng có thể xác định được rồi. Trước khi đến với điện ảnh, Phù
Thăng đã là nhà văn. Truyện Con những người du kích đã đưa ông
đến vị trí của một ngòi bút được bạn đọc yêu mến, tin cậy. So vớI nhiều nhà văn
cùng lứa, Phù Thăng được tạo hóa ưu ái ban cho một văn tài. Văn tài ấy bộc lộ ở
những con chữ tài hoa, hàm chứa những hiểu biết sâu sắc.
Sau
tập truyện vừa Trận địa mới, truyện Phá vây ra đời.
Đó là cuốn tiểu thuyết dày 500 trang viết trực tiếp về cuộc chiến tranh ở vùng
đồng bằng Bắc Bộ thời kỳ đầu kháng Pháp. Một tiểu đoàn trinh sát mở một trận
đánh nghi binh, thu hút lực lượng địch về phía mình, giải vây cho đồng đội. Và
rồi, bằng trí tuệ và lòng dũng cảm của mình, những người lính của tiểu đoàn
trinh sát đã phá được vòng vây, không phải chỉ vòng vây địch, mà cả những vòng
vây vô hình nhưng không kém phần nguy hiểm, đang giăng mắc ở ngay trong ta, ấy
là những định kiến, những quan niệm hẹp hòi, ấu trĩ, trói buộc con người, cản
trở sự tiến triển của cách mạng, của văn hoá và văn minh. đây là cuốn sách ca
ngợi chủ nghĩa anh hùng cách mạng. Một chủ đề phổ biến trong văn học ta những
năm sáu mươi. Tập sách sẽ là con thuyền êm chèo mát mái, nếu không có vài dòng
Phù Thăng luận về chiến tranh. Trong ý nghĩ của ông lúc bấy giờ, chiến tranh dù
nhìn ở góc độ nào cũng không phải là điều tốt đẹp. Bởi nó cuốn theo bao nhiêu
xưong máu của những người dân vô tội. Đây là một vấn đề lớn có tính thời đại
sâu sắc mà ông lại trình bày một cách giản đơn như thế và ở thời điểm ấy, nó đã
hóa sóng gió đánh vào đời ông. Trận sóng này còn phủ lên cả những trang văn
bình dị khác, như cái đoạn ông khắc họa vị tiểu đoàn trưởng tiểu đoàn trinh
sát. Anh đi kiểm tra trận địa nghi binh về, thấy lính ngả nghiêng nằm ngủ dưới
trăng. Ngày mai là trận đánh lớn. Những người lính này sẽ tự nguyện làm mồi nhử
địch, thu hút hỏa lực địch. Cậu lính nào cũng trẻ đẹp và khoẻ mạnh. Những sức
trai như thế kia vào trận mà chết thì uổng quá. Trước mắt anh, họ đều là thợ càỵ.
Nếu không có chiến tranh, những sức vóc ấy mà cho đi phạt bờ, cuốc góc thì sướng
biết mấy!
Những
ý tưởng đó bây giờ cho là hết sức bình thường, nhưng ở thời điểm ra đời của nó
lại khó được chấp nhận. Điều đó cũng dễ hiểụ Phù Thăng giải trình với bạn bè:
Thực tâm tôi nghĩ thế thì tôi viết ra một cách trung thực thế. Nếu các anh cảm
thấy không được thì thôi, không in nữạ. Nếu trót in rồi thì không phát hành nữa,
chứ bây giờ bảo tôi chữa khác đi, thì thú thực, tôi chẳng biết chữa thế nào. Trận
sóng Phá vây ấy, đã hất tung Phù Thăng về với đồng ruộng, quê
nhà. Phù Thăng lại thấy có cái gì đó vui vuị. Ông tâm sự với một nhà văn trẻ:
Mình thế là rất được ưu ái đấỵ Các anh ấy còn thương, cho làm quan tại giạ.
Lương tháng vẫn nhận đều đều ở xưởng phim, chẳng bị chiết khấu đồng nàọ. Bây giờ
thì bình thường, chứ cứ như ngày trước, được làm quan tại gia là sướng và oai lắm
đấy! Và rồi từ đó ông quan tại gia cứ sáng sáng vắt vẻo cái que tre buộc toòng
teng mấy rảnh lá chuối khô, lùa vịt ra đồng. Dưới cái gậy chỉ huy của ông, hàng
trăm tên lính xung kích sẵn sàng xông trận. Chỉ khẽ vẫy tay là cái đạo quân ấy
rùng rùng chuyển động, nom tếu như một cái chăn khổng lồ bị giời xé. Khi đoàn
quân ấy đã chiếm lĩnh trận địa rồi, ông mới lụi cụi phạt bờ cuốc góc. Trông chẳng
ai biết đấy là một ông quan. Rồi cứ vài ba tháng một lần, ông lại về Hà Nội nhận
lương, cho đến khi ông trao chìa khoá, trao căn phòng mình ở Hà Nội cho anh em
trong cơ quan, rồi nhận sổ hưu, về làng hẳn. Từ đó đến nay, ông không trở lại
Hà Nội nữạ. Cũng không thấy ông tiếp xúc giao du với giới văn chương. Và làng Tất
Lại, xã Cộng Lạc, quê ông, từ đó có thêm một ông thợ cày cần mẫn. Ngày nào ông
cũng đánh trâu ra đồng, kể cả những hôm giá ngắt, nước ruộng trong leo lẻo, cá
mại cờ chết rét, nổi phềnh lên, dạt cả vào vệ cỏ, ông vẫn cày quần quật từ sáng
đến tối mịt. Có hôm bị huyết áp, ông ngã vật xuống ruộng càỵ. Lũ trẻ chăn trâu
đã khiêng ông về nhà.
Cứ
tưởng lần ấy, ông đi hẳn. Ai ngờ ba ngày sau đã thấy ông vắt, diệc trên cánh đồng
rồị. Một mình ông nhận đến bảy sào ruộng khoán.
–
Sao bác nhận lắm ruộng thế? Có phải mướn người làm không? – Một phóng viên báo
tỉnh hỏi ông.
–
Việc gì phải mướn. – Ông cười móm mém. – Mình vốn là thợ cày mà. Phải làm thôị
Mướn người biết lấy gì ra mà trả cho họ. Mấy chục đồng lương thiếu uý hưu của
mình, ông tính sống sao nổi ở thời kinh tế thị trường nàỵ Mình còn kéo theo ba
cái rờ moóc nữạ. Tháng trước, cô con gái út làm ở đài truyền thanh huyện lại về
xin bố tiền. Ở quê, nhiều thứ phải chi tiêu lắm. Tất cả chỉ còn biết trông vào
hạt thóc thôi.
Phù
Thăng làm quần quật như một nông dân. Chẳng ai biết ông là một nhà văn hào hoa,
phong nhã một thờị. Bà bán nước chè xanh ở quán nước đầu xã Cộng Lạc, vốn là một
giáo viên văn nghỉ hưu tỏ ra rất am tường: Các bác muốn tìm ông Thăng mà hỏi
nhà văn Phù Thăng thì chẳng ai biết đâụ. Cứ hỏi ông Thăng có con trâu sứt tai,
hoặc gọi tắt là ông Thăng Sứt thì cả làng này, từ già tới trẻ, ai cũng biết. Mà
kể cũng lạ. – Bà chép miệng, – Ông lão người cứ quắt như gốc sắn khô, mà trị được
con trâu to vật. Con trâu ấy dữ lắm, trẻ con đứa nào cũng hãị. Chúng còn gọi là
con điên hay con điên sứt. Con điên sứt ấy đã cho mấy ông thợ cày thủng bụng rồi
đấỵ. Vậy mà nó lại chịu ông Thăng. Ở làng này chỉ có ông Thăng mới cày được nó,
cũng chỉ có ông Thăng mới cưỡi được nó.
Vậy
đó. Con điên. Con điên sứt. Những biệt hiệu đầu gấu sặc mùi đao búa của con
trâu ương ngạnh, ai ngờ lại là đặc điểm, là chứng chỉ để người ta nhận diện một
nhà văn hào hoa, phong nhã. Người ta còn gắn cả cái tai sứt của con trâu cho
ông, đủ biết ông là một lực điền như thế nào rồị. Thực tình Phù Thăng đâu đã bỏ
văn, để rồi phải núp sau cái tai sứt của con trâu điên khùng. Ông vẫn viết cần
mẫn. Ngày cày ruộng quần quật, đêm lại chong ngọn đèn dầu, cặm cụi cày trên
cánh đồng giấy trắng rợn, trắng đến sờn cả da gà. Bà vợ hơn ông hai tuổi lại
rên rẩm: Thôi! Tôi lạy ông! Đừng viết nữa. Khổ thế này còn chưa đủ sao. Nhất nhỡ
lại sa sẩy nữa thì sống sao nổi. Ông già rồi.
Nhưng
Phù Thăng làm sao bỏ viết được. Cái nghiệp văn chương nó thế. Không phải ông chọn
văn chương mà chính văn chương đã chọn ông để đày đọa để hành hạ ông trong cõi
người nàỵ. Bây giờ thì nó đã thành máu thịt của ông, đã thành số phận của ông rồị.
Bỏ cây bút, ông còn biết tựa vào đâu. Ông biết lấy sức lực nào để cày hết bảy
sào ruộng khoán? Sức mạnh bí hiểm ấy, bà không thể biết được. Đối với một nhà
văn, khi không còn sức sáng tạo nữa thì nhà văn ấy thực sự đã chết rồị. Chính
niềm vui của sự sáng tạo văn chương đã giúp Phù Thăng vượt qua cái chết trên đồng
làng và cả trên bàn mổ. Phù Thăng đã ba lần bước lên bàn mổ với các vết thương
từ thời kháng Pháp. Ông vốn là thương binh. Chính các bác sĩ cũng không hiểu tại
sao một ông lão gày guộc, dường như chỉ có đôi mắt là còn sức sống, lại có sức
lực dẻo dai đến thế. Và rồi đêm đêm những trang văn vẫn ra đời. Chồng bản thảo
mỗi ngày một đầy thêm. Phù Thăng gói bản thảo thành từng bó, quấn giấy xi-măng,
rồi cho vào chum ủ lá xoan tươị. Đấy là cách phòng chống mối mọt của những nông
dân nghèo thời trung cổ. Trong căn buồng ẩm thấp, tối sẫm, lúc nào cũng vo ve
tiếng muỗi, ngoài chum thóc, chum sắn, còn có cả một chum văn nữạ. Vậy mà cho đến
nay, Phù Thăng vẫn đứng bên ngoài dòng văn học. Cả một đời cặm cụi viết, lầm
lũi đi, đến lúc tuổi đã già, dụi mắt nhìn lại, thấy con đường văn ngổn ngang những
cột mốc với những tên tuổi khác. Lục khắp cũng chẳng bói đâu ra một chút dấu ấn
của đời mình.
III
Có
lẽ vì thế, người đọc bây giờ, nhất là các bạn trẻ, không biết Phù Thăng, thiết
tưởng cũng dễ hiểu. Trong số hơn sáu trăm hội viên Hội nhà văn, nhiều người được
kết nạp đã lâu mà đến nay, tên tuổi vẫn lạ hoắc, đến nỗi ngay cả những người
trong nghề cũng thấy lù mù, chẳng biết họ viết văn hay làm thơ, hay là nhà phê
bình lý luận. Trong màn sương mù ấy cũng chẳng thấy cái bóng mờ mờ nhân ảnh của
Phù Thăng. Còn trên quầy sách thì thật rôm rả. Ríu rít bao màu sắc. Mới có, cũ
cũng có. Vẫn chẳng thấy dáng dấp Phù Thăng. Những năm gần đây, sách ra rất rộng
rãi. Nhiều tác giả Nhân văn Giai phẩm xưa từng có lúc thiệt thòi, giờ cũng được
bù lại. Tuy nhiên, sự ưu ái ấy cũng vẫn chưa phải đã là một may mắn. Bởi nhiều
hình bóng chỉ có sức sống mãnh liệt ở xứ sương mù. Sương tan thì bóng hình cũng
theo sương mà tan nốt. Nói một cách văn vẻ như một nhà thơ trẻ, thì đấy là những
con rồng trong mây, lúc ẩn, lúc hiện, khi phô khúc đen, khi xoè khúc trắng, nom
thật ngoạn mục, thật kỳ vĩ. Nhưng đến lúc bày ra giấy rồi mới hay nó chỉ là những
con chạch chấu gầy gò teo tóp. Giá không được may mắn ấy, có khi lại may mắn
hơn, bởi trong tâm trí người đọc, biết đâu người ta vẫn nghĩ anh là một con rồng,
có khi còn hơn cả con rồng. Phù Thăng cũng lại nằm ngoài sự may rủi ấy. Biết
đâu, đấy lại chẳng là một điều hay cho ông. Mãi gần đây, tôi mới có dịp được gặp
ông.
Đó
là dạo Quân khu Ba kỷ niệm lần thứ 50 ngày sinh của mình. Cục chính trị cho mời
toàn thể anh em văn nghệ sĩ của Quân khu về Hải Phòng gặp mặt. Chúng tôi vừa tới
Cục chính trị thì cô tiếp viên nhà khách đã đon đả: Các bác lên đi. Trên đó nhiều
phòng lắm… Anh em đến đủ chưa? Lê Lựu hỏi lập bập. Trên đó chỉ có một bác Thăng
ở Hải Dương thôi. Có phải bác Phù Thăng không? Cháu không rõ. Chỉ biết bác ấy
tên là Thăng. Hình như bác La Thăng gì đó. Bác ấy vẫn làm bài hát mà. ở đây
toàn các bác múa hát thôi. Các bác ấy đàn sáo suốt đêm qua. Vui lắm.
Tôi
bổ lên nhà khách. Đèn sáng choang, nhưng chẳng có ai cả. Trên cọc màn treo lủng
lẳng một cái áo trấn thủ thủng lỗ chỗ như những vết đạn bắn. Có lẽ Phù Thăng thật.
Mà đúng là Phù Thăng. Khi chúng tôi đang ngồi uống trà, thì Phù Thăng tất tả bước
vào. Ông mặc tấm áo may-ô vàng ố, cái quần kaki đã bạc, ống thấp, ống cao. Phù
Thăng như từ thửa ruộng cày bước thẳng vào phòng khách. Thấy chúng tôi, ông sững
lại, rồi reo òa lên như một đứa trẻ:
–
Ối giời, các ông! – Và rồi, thật bất ngờ, Phù Thăng sụp xuống.- Tôi lạy ông Khải,
tôi lạy ông Lựu, tôi lạy ông Khoa!
Ô
hay, sao lại thế này? Lê Lựu há hốc mồm kinh ngạc. Nguyễn Khải đứng dậy, luống
cuống. Xưa nay người ta thường chỉ lễ người chết, chứ có mấy ai lễ người sống
bao giờ. Thương nhau, biết nhau cả, mà rồi đằng đẵng mấy mươi năm chẳng gặp được
nhau, thì dẫu có sống cũng coi như người đã khuất núi rồi. Bởi thế mà Phù Thăng
mới lạy chúng tôi, nước mắt lã chã. Cả ba chúng tôi đều cuống lên, chẳng biết
làm sao, cũng sụp xuống, xá lại. Hai bên lụp cụp lạy nhau. Các cô phục vụ nhà
khách kéo đến, tưởng các bác diễn tuồng.
–
Trời! Tôi không thể nghĩ mình còn có dịp được trông thấy các ông nữa!
Phù
Thăng nói bằng giọng mếu máo. Ông ngồi lọt thỏm trong ghế sa-lông. Một ông già
nhỏ thó, đen đúa. Hàm răng đã rụng hết. Trông ông teo tóp như một hạt thóc lép.
Chỉ có đôi mắt là long lanh sáng. Hình như toàn bộ sức sống của cả con người
ông, đều gom lại trong đôi mắt ấy. Trời, tôi không ngờ, không ngờ… Phù Thăng vẫn
thều thào. Quả cũng bất ngờ thật. Nguyễn Khải ở Thành phố Hồ Chí Minh. Lê Lựu ở
Hà Nội, Phù Thăng ở làng Tất Lại, Hải Dương. Ba ngọn núi kỳ dị của đồng bằng Bắc
Bộ ấy, ai ngờ lại có dịp ngồi ngắm nhau. Bởi thế, Phù Thăng vẫn chưa hết bàng
hoàng của một người trong cõi mộng.
–
Không biết sau lần này, chúng mình liệu còn có dịp nào được gặp lại nhau nữa
không nhỉ? Chắc là không… không đâu…
–
Gặp chứ! Gặp chứ!
Lê
Lựu nói lắp bắp, rồi đưa tay vỗ tóp tép vào cái đùi tong teo của Phù Thăng, rồi
lại nắm cái đầu gối củ lạc của ông mà lắc lắc. Đoạn, anh ghé tai Phù Thăng, hỏi
một câu gì đó, chắc là về tình ái. Thế là Phù Thăng cười toá lên, mặt rúm ró.
Chuyện
vã một lúc, Lê Lựu rủ mấy anh em xuống thăm các anh chị văn công đang om xòm tề
tựu ở khu nhà dưới kia. Đi đi, ngồi ru rú ở đây làm quái gì. Mấy khi có dịp thế
này. Đêm nay ta ra đồi, nhảy Va-xi-lô với mấy mẹ xanh đỏ, bác Thăng nhé!
Phù
Thăng lại phều phào cười. Chúng tôi bước lững thững trên con đường mới rải nhựa,
bảng lảng sương khói. Xa kia, sau đồi Cò, mảnh trăng non cong vắt như cái khoẳm
trâu mà một gã thợ cày nào đó vừa quăng lên bầu trời. Phù Thăng bước bẫng lẫng.
Ông bảo tôi:
–
Lúc nào Khoa cố gắng bớt chút thì giờ ghé về nhà mình chơi. Mình muốn nhờ ông đọc
giúp mấy cái truyện. Đọc để biết thôi. Chứ in thì chắc khó lắm. Thời kinh tế thị
trường bây giờ, để in một cuốn sách, phải bán đến dăm sáu tấn thóc thì mình chịu.
Kiếm đâu ra nổi số thóc lớn như thế.
Đối
với Phù Thăng bây giờ, quả là mọi thứ chỉ còn biết trông vào hạt thóc. Và câu
chuyện mini của ông xưa, lại ám ảnh tôi, chợt làm tôi ớn lạnh. Bất giác, tôi nắm
chặt bàn tay gầy guộc của Phù Thăng, lòng mơ hồ rờn rợn. Chỉ sợ ở một xó xỉnh
nào đó, sau lùm cây tối sẫm kia, lại bất ngờ cất lên một tiếng gà gáy…”
Trần
Đăng Khoa
Rút
từ Chân dung & Đối thoại, 1998.
III.
KẾT
Mỗi
lần đọc lại những truyện này, nước mắt tôi cứ chực rơi…
Tôi
khóc cho các nhà văn nạn nhân của chủ nghĩa maoit, khóc cho đất nước, cho dân tộc
đáng thương Việt Nam đã nhẫn tâm đày đọa những tinh hoa đất Việt một thời…
Và
bây giờ có khi tôi còn khóc cho đất nước khi các thế hệ trẻ chúng rất giàu có
và sống sung sướng mà không hề biết đất nước này đã từng có những Hữu Loan, Trần
Dần, Nguyễn Hữu Đang, Phùng Quán, Phù Thăng, Hoàng Cát…
Và
vẫn còn những án văn chương đây đó…
Kim
Văn Chính
No comments:
Post a Comment