Triển
vọng giai đoạn tiếp theo của Sáng kiến Vành đai và Con đường
Hơn một tuần trước, Chủ tịch Tập Cận Bình đã tập
hợp các nhà lãnh đạo thế giới tại một hội nghị thượng đỉnh ở Bắc Kinh để khởi đầu
giai đoạn tiếp theo của Sáng kiến Vành đai và Con đường (Belt and Road
Initiative, BRI) – một trong những chính sách chủ chốt của chính quyền Tập.
Nhưng trong nội dung bài phát biểu khai mạc đầy tham vọng của Tập Cận Bình và
các diễn biến của hội nghị, những trở ngại đối với chương trình chính sách đối
ngoại sâu rộng này đã trở nên rõ ràng.
Đầu tiên, bức ảnh “gia đình” của các nguyên thủ
quốc gia và chính phủ tham dự năm nay vắng hơn – chỉ có 23 nhà lãnh đạo quốc
gia tham dự, so với 37 người tại hội nghị thượng đỉnh lần trước vào năm 2019 –
phản ánh một thế giới chia rẽ hơn. Tổng thống Nga Vladimir Putin, một nhân vật
đang bị cô lập và thù ghét bởi phương Tây – là khách mời danh dự của ông Tập tại
Diễn đàn, trong khi phái đoàn Liên minh Châu Âu chỉ có Thủ tướng Hungary Viktor
Orban – một nhà lãnh đạo gây tranh cãi không kém gì Putin tại Châu Âu. Các thủ
lĩnh Taliban cũng tham dự hội nghị thượng đỉnh và chính thức bày tỏ mong muốn
Afghanistan tham gia Sáng kiến này, sau khi mọi viện trợ từ phương Tây bị cắt đứt
khi chính quyền Cộng hoà Hồi giáo sụp đổ vào cuối năm 2021.
Trong bài phát biểu của Chủ tịch Tập, ông đã
ám chỉ đến bối cảnh ngày càng rạn nứt trong chính trị quốc tế. Ông nói, “Đối đầu
về ý thức hệ, cạnh tranh địa chính trị, và chính trị khối không phải là sự lựa
chọn của chúng tôi (Trung Quốc).” “Những gì chúng tôi phản đối là các biện pháp
trừng phạt đơn phương, ép buộc và tách rời kinh tế, cũng như sự gián đoạn chuỗi
cung ứng”.
Nhưng bất chấp những căng thẳng này, ảnh hưởng
lâu dài của đại dịch COVID-19, sự tàn phá liên tục của cuộc khủng hoảng nợ toàn
cầu, và những vấn đề kinh tế trong nước, ông Tập đã gửi một tín hiệu mạnh mẽ rằng
Trung Quốc sẽ tiếp tục cam kết với BRI. Trong bài phát biểu của mình, ông nói
đây vẫn là “con đường đúng đắn hướng về phía trước” của Bắc Kinh. Để nhấn mạnh
điều này, ông Tập đã công bố gần 100 tỷ USD nguồn tài chính mới sẽ được cung cấp
từ hai ngân hàng chính sách hàng đầu của Trung Quốc và gần 11 tỷ USD từ Quỹ Con
đường Tơ lụa, quỹ đầu tư vào các dự án Vành đai và Con đường.
Rebecca Ray, một nhà nghiên cứu thuộc Chương
trình Trung Quốc Toàn Cầu của Đại học Boston, cho biết các khoản quỹ mới này
cho thấy Trung Quốc sẽ quay trở lại các hoạt động tài trợ quốc tế, sau 4 năm bị
ảnh hưởng nặng nề từ đại dịch COVID-19. Bà Ray nói, “tôi không nghĩ chúng ta sẽ
thấy nó ở quy mô từng thấy cách đây 5 năm, nhưng tôi nghĩ chúng ta sẽ thấy
Trung Quốc tiếp tục cam kết đổi mới trên thế giới, chỉ với phạm vi nhỏ hơn,
cách tiếp cận thông minh hơn, và bền vững hơn”.
Nếu vậy, tại sao Trung Quốc sẽ tiếp tục đưa ra
các khoản vay nước ngoài đầy rủi ro khi chính Bắc Kinh đang phải đối mặt với những
khó khăn kinh tế trong nước? Trong thập kỷ qua, BRI đã mang lại một số lợi ích
rõ ràng cho Trung Quốc và các quốc gia mà nước này đầu tư vào. Các ước tính về
tổng số tiền được chi tiêu trong khuôn khổ BRI khác nhau, nhưng các học giả thường
coi bất kỳ khoản vay và đầu tư công hoặc tư nhân nào của Trung Quốc vào các quốc
gia đã ký một Bản ghi nhớ (MOU) về BRI – đến nay là hơn 150 quốc gia – là các dự
án BRI. Theo định nghĩa này, số tiền được chi cho BRI đã vượt mức 1 nghìn tỷ
USD kể từ năm 2013, bao gồm các dự án từ đường sắt tại Lào và Indonesia đến nhà
máy điện than khổng lồ ở Thổ Nhĩ Kỳ. Đối với các nước tiếp nhận BRI, Trung Quốc
đã lấp đầy một khoảng trống cần thiết bằng cách xây dựng và đầu tư vào cơ sở hạ
tầng cứng, trái ngược với Ngân hàng Thế giới, nay tập trung nhiều hơn vào việc
cho vay để phát triển hành chính công ở các quốc gia đang phát triển.
Eric Olander, một nhà quan sát tập trung vào sự
phát triển của Trung Quốc ở nước ngoài, gần đây cho biết trên podcast
China-Global South rằng, so với các quốc gia và tổ chức khác trong lĩnh vực
phát triển quốc tế – các nhà cho vay và công ty Trung Quốc có ưu thế hơn về
tính hiệu quả trong các dự án. Ông nói, “nếu tôi là một người đánh cược, tôi sẽ
đặt tiền của mình vào Trung Quốc để mang lại kết quả thực tế” thay vì phương
Tây và các tổ chức khác.
Bất chấp hoài nghi từ các nhà hoạch định chính
sách phương Tây, những con đường, cây cầu, cảng biển, và nhà máy dưới dự án BRI
đã mang lại cơ hội kinh tế mới cho các quốc gia đang phát triển. Các nghiên cứu
của Đại học Boston cho thấy nhiều dự án cơ sở hạ tầng ở nước ngoài của Trung Quốc
đã giúp thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và thương mại ở những quốc gia này, mặc dù
một vài dự án không đạt được thành công như mong đợi.
Sáng kiến BRI cũng mang lại nhiều lợi ích cho
Trung Quốc, ngay cả khi các dự án không phải lúc nào cũng sinh lời. Việc cho
vay của Trung Quốc đã cho phép Bắc Kinh đảm bảo được các nguồn lực quan trọng;
ví dụ, Ngân hàng Phát triển Trung Quốc đã giải ngân các khoản vay để đổi lấy dầu
ở Venezuela và bauxite ở Ghana. Các khoản vay của Trung Quốc cũng mang lại cơ hội
kinh doanh cho các công ty nhà nước đang gặp khó khăn trong việc kinh doanh
trong nước, chẳng hạn như trong ngành thép và than. Ít hữu hình hơn nhưng không
kém phần quan trọng, BRI đã trở thành một thành tựu tiếp thị lớn cho Trung Quốc.
Bằng cách tạo ra nhãn hiệu Vành đai và Con đường, và đạt được nhiều kết quả được
Bắc Kinh hứa hẹn khi khởi xướng vào năm 2013, Trung Quốc đã đưa các hoạt động
phát triển, cho vay, và kinh doanh ở nước ngoài vào một chương trình cụ thể,
thu hút sự chú ý của các học giả và chính phủ nước ngoài về tầm ảnh hưởng toàn
cầu của Trung Quốc.
Christoph Nedopil Wang, giám đốc Viện Griffith
Châu Á và một nhà nghiên cứu tập trung vào BRI, nói rằng, “nếu tất cả những điều
này chỉ là song phương, có lẽ chúng tôi đã không chú ý đến nó (BRI) nhiều như vậy”.
Cách BRI được quảng bá đối với thế giới, và những thành công của các dự án lớn
trong 10 năm qua đã đem lại nhiều lợi ích về mặt ngoại giao cho Trung Quốc.
Trong một ví dụ gần đây, Honduras quyết định cắt đứt quan hệ với Đài Loan để ủng
hộ Trung Quốc, sau khi Đài Bắc không thể cung cấp các khoản cho vay phát triển
mà Honduras yêu cầu.
Mặc dù BRI mang lại lợi ích cho Trung Quốc về
nhiều mặt, nhưng mô hình trong 10 năm đầu tiên của BRI không phải là không có vấn
đề, và hội nghị thượng đỉnh này đã phản ánh những nỗ lực thích ứng của Trung Quốc
dựa trên các vấn đề đã gặp phải. Các ngân hàng Trung Quốc đã học được một bài học
khó khăn, tương tự như Ngân hàng Thế giới và IMF trong suốt thế kỷ 20 – rằng đầu
tư vào cơ sở hạ tầng, đặc biệt là ở các nước đang phát triển, rất khó. Theo báo
cáo của AIDDATA, một trung tâm nghiên cứu tại Đại học William & Mary, hơn
1/3 các dự án BRI gặp phải những vấn đề lớn, từ sai phạm tài chính đến gây tổn
hại hệ sinh thái và tác động kinh tế kém hiệu quả so với mong đợi. Trong nhiều
trường hợp, các đánh giá rủi ro và phân tích tính bền vững nợ do các nhà tài trợ
Trung Quốc thực hiện gần như không tồn tại hoặc rất thiếu chính xác, thường bỏ
qua rủi ro tham nhũng cao, năng lực thể chế yếu kém, và bất ổn chính trị ở một
số quốc gia. Ngay cả với sự hỗ trợ đáng kể từ nhà nước, các ngân hàng này không
thể tiếp tục tài trợ cho các dự án hàng tỷ đô la mà không có lợi tức đầu tư được
đảm bảo – và kết quả là họ đã trở nên chọn lọc hơn trong các khoản đầu tư của
mình.
Có thể nói, kể từ năm 2016, các ngân hàng
Trung Quốc bắt đầu thắt lưng buộc bụng – việc cho vay đã giảm đáng kể. Theo ông
Nedopil, “lúc đầu, BRI được thúc đẩy rất nhiều bởi các dự án của chính phủ,
nhưng điều đó giờ đã thay đổi. Bây giờ, theo nhiều cách, BRI được định hướng
thương mại hơn nhiều”. Nghiên cứu của Nedopil cho thấy rằng trong nửa đầu năm
nay, đầu tư vốn cổ phần lần đầu tiên thống trị các hoạt động của BRI, thay vì
các hợp đồng xây dựng do nhà nước hậu thuẫn. Bước ngoặt thương mại này được thể
hiện trong bài phát biểu của Tập, khi ông đề cập đến các dự án “nhỏ nhưng thông
minh.” Các nhà hoạch định chính sách Trung Quốc đã nhiều lần trích dẫn cụm từ
đó trong những năm gần đây, cùng với “nhỏ là đẹp”, để mô tả trọng tâm mới của
BRI vào các thoả thuận quy mô nhỏ, nhưng chất lượng cao hơn.
Một sự phát triển khác trong BRI là việc Trung
Quốc cam kết hướng tới các dự án xanh hơn. Lúc đầu, các dự án năng lượng chiếm
một phần lớn trong các khoản vay nước ngoài của Trung Quốc, và đa số các dự án
này tập trung vào phát triển nhiên liệu hoá thạch. Trung Quốc đã phải chịu áp lực
xuất khẩu mô hình tăng trưởng sử dụng nhiều than ra nước ngoài này khi các nhà
khoa học – ở cả phương Tây lẫn Trung Quốc – bắt đầu đưa ra những cảnh báo
nghiêm trọng về hậu quả khí hậu của các dự án nhiên liệu hoá thạch mới. Nhưng kể
từ khi ông Tập tuyên bố cấm các dự án than ở nước ngoài vào năm 2021, Trung Quốc
đã thực hiện theo đúng lời hứa này – kể cả khi một số dự án đã được tiến hành
trước lệnh cấm tiếp tục vận hành theo mong muốn của các quốc gia tiếp nhận.
Khi Tập đưa ra lệnh cấm dự án than vào năm
2021, ông cũng nói rằng Trung Quốc sẽ “tăng cường hỗ trợ các nước đang phát triển
khác trong việc phát triển năng lượng xanh và ít carbon”. Trong nửa đầu năm
2023, các khoản đầu tư vào năng lượng BRI của Trung Quốc đạt kỷ lục xanh nhất,
với 41% khoản tiền này tập trung vào các dự án điện gió và mặt trời. Nhưng mặc
dù tỷ trọng chi tiêu năng lượng xanh đã tăng lên, bản thân khoản chi tiêu xanh
trong khuôn khổ BRI lại không tăng nhiều. Một phần của vấn đề là để tìm kiếm
các dự án có khả năng huy động vốn. Bà Ray nói, khi Trung Quốc khởi xướng BRI,
các quốc gia tham gia đã có một danh sách các dự án cơ sở hạ tầng sẵn sàng để
triển khai bởi Trung Quốc, “nhưng họ vẫn chưa có danh sách các dự án nào tập
trung vào việc phát triển năng lượng tái tạo”. Liu Shuang, Giám đốc tài chính
Trung Quốc tại Viện Tài nguyên Thế giới, nói rằng Trung Quốc cần phối hợp với
các quốc gia và tổ chức tài chính khác để giảm thiểu rủi ro khi đầu tư vào các
dự án năng lượng xanh. Ngoài ra, Bắc Kinh cũng cần cung cấp chuyên môn kỹ thuật
cần thiết để các quốc gia tiếp nhận BRI chuẩn bị và xây dựng khả năng quản lý
các dự án xanh này.
Tại hội nghị thượng đỉnh, Trung Quốc đã khẳng
định mục tiêu của mình trong việc đưa BRI theo hướng xanh hơn, nhưng khi sáng
kiến này bước xang thập kỷ tiếp theo, nhiều câu hỏi vẫn sẽ còn được đặt ra. Liệu
Trung Quốc có thể tăng cường các hoạt động kinh doanh xanh ở nước ngoài như
cách họ đã làm trong nước không? Các ngân hàng chính sách Trung Quốc sẽ chi khoản
180 tỷ USD mới đó trong bao lâu để cân bằng với các nhu cầu tài chính khẩn cấp
trong nước? Và liệu công chúng Trung Quốc sẽ duy trì sự ủng hộ cho sáng kiến
này khi chính triển vọng kinh tế của nước họ đang trở nên ngày càng u ám? Đây sẽ
là những câu hỏi giúp định hướng con đường của BRI trong những năm tới, và những
câu hỏi Bắc Kinh cần phải trả lời để đảm bảo sự thành công của Vành đai và Con
đường.
Quay lại bài phát biểu của Tập, ông đã nói,
“các quốc gia đi đầu trong phát triển kinh tế nên giúp đỡ các đối tác chưa thể
bắt kịp của họ”. Chính thông điệp đó đã giúp Trung Quốc có được bạn bè khắp các
nước Phương Nam và xây dựng ảnh hưởng toàn cầu trong thập kỷ qua. Liệu sự hào
hùng này có thể kéo dài thêm được một thập kỷ nữa hay không là điều chúng ta cần
phải tiếp tục theo dõi.
No comments:
Post a Comment