Ấn
vàng triều Minh Mạng mở đường “hồi hương” cổ vật Việt ở nước ngoài
Thu Hằng - RFI
Đăng ngày: 13/11/2023 - 15:38
Ấn vàng
“Hoàng đế chi bảo” dự kiến trở về cố hương tháng 11/2023 sau hơn nửa thế kỷ chu
du trên đất Pháp. Theo thông báo của cục trưởng Cục Di sản Văn hóa Lê Thị Thu
Hiền trong cuộc họp thường kỳ quý 3 của bộ Văn Hóa - Thể Thao & Du Lịch, “dự
kiến cuối tháng 10 tất cả thủ tục pháp lý liên quan tới ấn vàng sẽ hoàn tất để
có thể giao lại cho chúng ta”, các cơ quan liên quan ở Việt Nam “làm
các thủ tục pháp lý để tiến hành đưa ấn vàng về nước”.
Ấn vàng "Hoàng đế chi bảo" triều
Minh Mạng được một tỉ phú Việt Nam mua lại của nhà đấu giá Pháp Millon. ©
Capture d'écran
Số phận của ấn vàng cũng lênh đênh như chủ sở
hữu quá cố - cựu hoàng Bảo Đại - đã thu hút sự mọi chú ý khi ấn vàng được giao
độc quyền cho nhà đấu giá Pháp Millon vì gia đình chủ sở hữu không nhận được hồi
âm về đề xuất thỏa thuận riêng với phía Việt Nam trước đó.
Ấn vàng được đúc năm 1823 thời vua Minh Mạng
(1820-1841), nằm trong lô số 101 “Art du Vietnam” (Nghệ thuật của Việt Nam), được
nhà đấu giá Millon thông báo trên trang web ngày 19/10/2022. Chưa đầy hai tuần
sau, phía Việt Nam đã đàm phán thành công để hãng Millon tạm hoãn đấu giá và
ngay cùng ngày 31/10, hãng ra thông cáo đưa ấn vàng “Hoàng đế chi bảo” ra khỏi
danh mục cổ vật đấu giá trong ngày.
Đại sứ quán Việt Nam tại Paris và đại sứ quán
Pháp tại Hà Nội đã hỗ trợ tích cực quá trình đàm phán này. Trả lời RFI Tiếng Việt
ngày 07/04/2023, đại sứ Pháp tại Việt Nam Nicolas Warnery cho biết :
“Chúng tôi đã rất chú ý theo dõi quãng thời gian đàm
phán hồi hương ấn vàng của vua Minh Mạng mà cựu hoàng Bảo Đại sở hữu. May là
quãng thời gian này rất ngắn. Chúng tôi được thông báo về việc này rất sớm. Lúc
đó, chúng tôi đã báo ngay cho Paris về thực chất của vấn đề, tiếp theo là kết nối
chính quyền Việt Nam với nhà bán đấu giá để bên muốn có được ấn vàng có thể thỏa
thuận mua và tránh bán công khai. Phải nhắc lại là đây là một cổ vật quý giá, đầy
ý nghĩa lịch sử xúc động”.
Biểu tượng của một chế độ - minh chứng của
một giai đoạn lịch sử Việt Nam
Theo sách Đại Nam thực lục của
Quốc Sử quán triều Nguyễn, được trang Facebook Thông tin Chính phủ trích dẫn, ấn
vàng “Hoàng đế chi bảo” “được đúc vào ngày Giáp Thìn, mùng 4 tháng Hai
năm Minh Mạng thứ 4 (tức ngày 15/3/1823). Ấn có nuốm (quai) làm
rồng cuốn 2 tầng, vuông 3 tấc 2 phân, dày 5 phân, bằng vàng mười tuổi, nặng 180
lạng 9 đồng 2 phân (khoảng 10,78 kg)”.
Nhưng ấn vàng Minh Mạng còn mang nhiều giá trị
khác, theo giải thích của nhà báo - nhà nghiên cứu lịch sử Dương Trung Quốc khi
trả lời RFI Tiếng Việt :
“Ngoài giá trị hiện kim của ấn vàng là một khối vàng
ròng như vậy, có trọng lượng cụ thể như thế, chiếc ấn còn là một bằng chứng lịch
sử gắn với triều đại phong kiến cuối cùng ở Việt Nam tồn tại hơn một thế kỷ,
tính từ năm 1802 cho đến năm 1945. Đồng thời, bản thân chiếc ấn cũng gắn với một
sự kiện lịch sử được coi là trọng đại. Đó là khi chế độ phong kiến kết thúc sứ
mệnh của mình ở Việt Nam với việc hoàng đế Bảo Đại cáo chung và trao lại cho
chính quyền Việt Nam Dân Chủ Cộng Hòa chiếc ấn và biểu hiện cho sự chấm dứt quyền
lực của vương triều.
Tiếp theo còn có những câu chuyện có thể nói là rất
ly kỳ sau này, khi số phận của ấn trôi nổi như thế cho đến việc đem ra đấu giá,
rồi chuyện thương thảo của phía Việt Nam để đến ngày hôm nay được coi như là
đưa trở về cố quốc. Tôi cho điều đó tạo nên những giá trị cho chiếc ấn đó. Vì
thế, tôi nghĩ nó không chỉ là một chiếc ấn vàng, không chỉ là gắn liền với một
chế độ, mà gắn liền với cả một giai đoạn lịch sử của dân tộc Việt Nam”.
Biểu tượng của triều Nguyễn trôi dạt sang Pháp
Kim bảo tỷ của hoàng đế Minh Mạng
(1791-1841) được nhà đấu giá Millon giới thiệu trên trang web là có đế đúp
vuông chồng lên nhau, hình rồng cuộn tròn, có 5 móng bám chặt, phần đầu nhô lên
có khắc chữ 王 (Vương), đuôi dựng thẳng phía sau đầu, thân cuốn theo hình xoắn ốc với
một phần nhô lên để tô điểm cho thân đầy vảy, đầu tua tủa sừng để lộ mõm sư tử
và răng nanh. Bốn chân bám chắc, mỗi chân có 5 móng. Dưới đế khắc 4 chữ Hán
: 皇帝之寶 (Hoàng Đế chi bảo).
Trong cuốn hồi ký Le Dragon d’Annam (Con
rồng An Nam, NXB Plon, 1980, tr. 43), cựu hoàng Bảo Đại viết : “Thời
Minh Mạng đánh dấu đỉnh cao của nhà Nguyễn. Đó là thời kỳ thịnh vượng nhất của
đất nước. Tiếp nối công việc của cha, vua Minh Mạng cho đắp đê, làm đường, xây
cầu, đào kênh, chỉnh trang thành thị, phát triển hải cảng. Ngoài ra, hoàng đế
hoàn thành bộ luật do vua Gia Long thực hiện và đặt ra các quy tắc về nghi thức,
từ đó trở đi, sẽ chi phối triều đình và tất cả những gì liên quan đến công việc
tổ chức hoàng gia. Trong tất cả những công việc đó, vua Minh Mạng cho thấy trí
tuệ tuyệt vời”.
Kim bửu tỷ, Kim bảo tỷ hay Kim
tỷ là các ấn hiếm nhất, quan trọng nhất và được làm bằng vàng ròng. Dưới
thời Minh Mạng, khoảng 15 ấn bằng ngọc và bằng vàng được đúc, trong đó có ấn
"Hoàng đế chi bảo". Sau đó, ấn vàng này trở thành biểu tượng của sự
chuyển giao quyền lực. Nhà sử học Dương Trung Quốc cho biết :
“Người ta đều biết rằng chiếc ấn này có thể đại diện
cho triều đại phong kiến Việt Nam cuối cùng là triều Nguyễn và đã được đích
thân hoàng đế Bảo Đại giao lại cho chính phủ Việt Nam Dân Chủ Cộng Hòa ở Huế
ngày 30/08/1945. Sau đó, ấn vàng được giới thiệu rộng rãi với công chúng trong
ngày Lễ Độc lập 02/09/1945.
Người ta cũng được biết rằng chiếc ấn này đã bị thất
lạc trong quá trình chiến tranh Pháp-Việt bùng nổ vào cuối tháng 12/1946. Có
người nói rằng bởi vì các nhà lãnh đạo cho rằng chiến sự bùng nổ ở Hà Nội sẽ chỉ
ngắn thôi, cho nên đã định chôn cất lại ở ngoại ô thành phố. Sau đó khi cuộc
kháng chiến trở nên lâu dài, người Pháp trở lại Hà Nội và trong một chuyến rà
soát, họ phát hiện ra.
Tất cả các bằng chứng đều cho thấy rằng có một buổi
lễ mà phía Pháp coi là một thắng lợi khi thu hồi được ấn đó và trao lại cho Bảo
Đại, lúc đó trở thành quốc trưởng, có nghĩa là người đứng đầu chính quyền thân
Pháp trong cuộc chiến ở Việt Nam. Cuối cùng chính quyền Bảo Đại cũng đổ
năm 1955, ông lưu vong ra nước ngoài và có lẽ chiếc ấn cũng theo ông ra nước
ngoài”.
Trong thời gian sống ở Pháp, cựu hoàng Bảo Đại
ly hôn hoàng hậu Nam Phương và sống không dư giả. Năm 1972, ông làm quen bà
Monique Baudot, người sau này trở thành vợ ông và tự phong là hoàng phi Vĩnh Thụy.
Sau khi cựu hoàng Bảo Đại qua đời năm 1997, hoàng phi xưng là hoàng hậu Thái
Phương. Bà tiếp tục chăm sóc mộ phần của người chồng quá cố cho đến khi bà qua
đời năm 2021. Khối tài sản mà vua Bảo Đại để lại cho người vợ Pháp đã được chia
cho những người thừa kế.
Thông báo đạt được thỏa thuận mua ấn vàng Minh
Mạng trên trang web của nhà đấu giá Millon, ngày 18/11/2022. © Capture
d'écran
Tình trạng “chảy máu” báu vật do
những biến cố lịch sử
Theo nhà sử học Dương Trung Quốc, không chỉ có
ấn vàng mà khá nhiều báu vật của Việt Nam bị thất thoát ở nước ngoài qua nhiều
biến cố lịch sử.
“Có những thất thoát trực tiếp trong biến cố ấy. Ví
dụ người ta hay nhắc đến vụ người Pháp tấn công vào kinh đô Huế năm 1885 và sự
cướp bóc kho tàng của triều đình Huế thì cũng chẳng khác gì chuyện xảy ra ở
Trung Quốc, của liên quân Bắc Quốc đối với triều đại nhà Thanh. Cho nên số lượng
báu vật ra nước ngoài là bao nhiêu, thì có thể nói đến bây giờ cũng chưa ai biết
cụ thể cả.
Điểm thứ hai là những biến cố lịch sử khiến cho một
bộ phận cư dân phải rời tổ quốc ra đi. Họ cũng mang theo rất nhiều báu vật,
cũng giống như thời kỳ Minh-Thanh, rất nhiều người Trung Quốc đi ra hải ngoại
mang theo những gia bảo, cũng như những đồ vật có giá trị quốc gia. Tiếp theo
phải kể đến những biến cố chính trị khác thời kỳ Pháp, Nhật, kể cả thời kỳ chiến
tranh Mỹ ở Việt Nam. Có thể nói lưu dân Việt Nam tản cư cũng đã mang theo rất
nhiều. Chỉ có điều bây giờ không biết là bao nhiêu và ở đâu. Bên cạnh đó còn có
những công viện của những cơ quan nghiên cứu, như Viễn Đông Bác Cổ hay những bảo
tàng lớn ở Pháp, cũng lưu giữ một số hiện vật trong quá trình khai quật, nghiên
cứu”.
Nhà nước và tư nhân cùng nhau bảo tồn di sản
Khi thông báo hủy bán đấu giá trên trang web,
hãng Millon cho biết là đã đạt được thỏa thuận với chính phủ Việt Nam. Còn báo
chí trong nước đưa tin ông Nguyễn Thế Hồng, nhà sưu tập tư nhân ở Bắc Ninh, đã
ký với nhà đấu giá Millon hôm 13/01/2023 tại Pháp hợp đồng mua ấn vàng với giá
6,1 triệu euro, cao hơn gấp 2-3 lần giá thẩm định ban đầu là 2-3 triệu euro.
Nhà tỉ phú chi kinh phí để đàm phán và hồi hương ấn vàng, dưới sự bảo trợ của
Chính phủ và các bộ, ngành Việt Nam.
Sự kết hợp giữa Nhà nước và tư nhân để hồi
hương cổ vật được nhà sử học Dương Trung Quốc đánh giá có ý nghĩa quan trọng,
là một dấu hiệu tích cực cho việc bảo tồn di sản, lịch sử Việt Nam :
“Câu chuyện liên quan đến việc đưa ấn “Hoàng đế chi
bảo” về, lần đầu tiên có được sự phối hợp giữa Nhà nước, trực tiếp là cơ quan
quản lý văn hóa của Nhà nước, với các cơ quan có trách nhiệm chuyên môn, các
chuyên gia cùng với sự đồng thuận, ủng hộ của xã hội, ví dụ dòng tộc Nguyễn ở
Huế, hay là những cơ quan, hội đoàn liên quan đến vấn đề bảo tồn di sản. Và cuối
cùng là có nhà đầu tư sẵn sàng đứng ra làm việc này với tư cách cá nhân.
Tôi cho đó là một dấu hiệu tích cực, một dấu hiệu tốt,
bởi vì rất nhiều lần, chúng ta đã không đạt được việc tham gia các cuộc đấu thầu,
chỉ vì những vấn đề liên quan đến pháp lý, chính sách, liên quan đến việc kết hợp
với nhau, bởi vì việc này liên quan đến thời gian và tiền bạc.
Còn trong chừng mực nào đó, tôi cho rằng sự hợp tác
của Nhà nước với những cá nhân đã được mở ra từ Luật Di sản. Trong luật này, lần
đầu tiên chúng ta tôn trọng những quyền sở hữu cá nhân đối với cổ vật, tất
nhiên sẽ trừ ràng buộc về một số chế tài nhất định, nhưng về căn bản là ủng hộ.
Ngay cả việc xây dựng những bộ sưu tập hoặc mở bảo tàng đều đã được quy định
trong pháp luật. Và xu thế xã hội hóa, tức là dùng nguồn lực trong dân, để thực
hiện việc này, cũng đã có. Cho nên tôi cho đó là cơ sơ pháp lý thuận lợi cho việc
triển khai. Gần đây chẳng hạn, một số món được xếp vào đẳng cấp cao nhất trong
hệ thống bảo vật quốc gia nằm trong bộ sưu tập tư nhân”.
Một khó khăn cần khắc phục là phải nắm được số
lượng báu vật nằm ở nước ngoài để có thể thương lượng, đàm phán, mua lại trước
khi bị mang đấu giá vì thường sẽ có chi phí cao hơn và khả năng rơi vào tay các
nhà sưu tập nước ngoài. Đây là điểm nhà sử học Dương Trung Quốc lấy làm tiếc :
“Thực tế là người Việt Nam không kiểm soát được, cho
nên bỏ lỡ khá nhiều cơ hội, ví dụ gần đây là chuyện bán đấu giá tranh của vua
Hàm Nghi, hoặc ở Trung Quốc có bán đấu giá tranh về đức Trần Nhân Tông từ thời
kỳ nhà Hồ. Phải nói đó là sự thực mà giới quản lý văn hóa Việt Nam, các nhà văn
hóa và kể cả cá nhân tôi, người quan tâm đến di sản văn hóa quốc gia, cũng đều
hết sức băn khoăn”.
Thành công trong việc hồi hương ấn vàng triều
Minh Mạng có thể là kinh nghiệm hữu ích sau này vào lúc Việt Nam muốn khẳng định “bảo
tồn, gìn giữ và phát huy giá trị di sản văn hóa, đáp ứng nhu cầu hưởng thụ văn
hóa ngày càng cao của nhân dân, nâng cao tự tôn dân tộc của thế hệ trẻ trên trường
quốc tế”, theo ghi nhận của trang Thông tin Chính phủ Việt Nam.
https://s.rfi.fr/media/display/d779f34a-f0cc-11ed-a6e7-005056bfb2b6/IMG_7910.webp
Mộ vua Bảo Đại và vợ tại nghĩa trang Passy ở
quận 16 Paris, Pháp, ngày 01/05/2023. © RFI / Thu Hằng
-----------------------------
Các nội dung liên quan
TẠP CHÍ VIỆT NAM
Việt
Nam: Kho báu duy nhất còn lại của triều Nguyễn ở Monnaie de Paris
Bảo
Đại : Từ hoàng đế Việt "lực bất tòng tâm" đến "thường dân"
Pháp
TẠP CHÍ VĂN HÓA
Hội
họa Việt Nam tại bảo tàng Nghệ thuật châu Á Cernuschi, Paris
No comments:
Post a Comment