NGƯỜI
ĐẶT TÊN ĐƯỜNG SÀI GÒN TRƯỚC 1975 LÀ MỘT THIÊN TÀI LỊCH SỬ
Đã từ lâu tôi rất muốn tổng hợp lại những điều
thú vị đẹp đẽ và gây sửng sốt trong cách đặt tên đường của Sài Gòn trước năm
1975 (dù có nhiều trang đã từng viết). Bài này tôi viết mang trong mình 3 kỳ vọng.
Thứ nhất là để các bạn, các em
yêu lịch sử nhưng sợ lịch sử có thể bỗng chốc phát hiện ra những điều tinh tế
tuyệt vời trên con đường mà các em, các bạn đang đi học, đi làm mỗi ngày. Thứ hai là một gợi ý để những
nhà hoạch định giao thông có thể quy hoạch lại trên niềm cảm hứng tinh tế thú vị
đó, để có thể tạo ra những bản đồ tên đường như thể ta đang bước đi trên một
trang sách. Và cuối
cùng là để thắp một nén nhang tri ân đến người đã
đặt tên những con đường đó, cũng là một cái cúi mình ngưỡng mộ trước những tinh
hoa, tinh tế của người trí thức miền Nam trước 1975 mà thời cuộc đã khiến mọi
thứ không thể đi đến trọn vẹn.
Hình tác giả
và bản đồ “Đô Thành Sài Gòn”
Dưới đây là
10 điều thú vị về cách đặt tên đường Sài Gòn trước năm 1975:
1.- Bờ sông Sài Gòn được chia ra ba đoạn. Đầu tiên là Bến Bạch Đằng, thứ đến
là Bến Chương Dương, và cuối cùng là Bến Hàm Tử. Đó là gì? Vâng, là những trận
thuỷ chiến trong lịch sử chống quân Nguyên Mông của quan quân nhà Trần vào thế
kỷ 13. Riêng Bến Bạch Đằng lớn nhất thì có ở đó là bức tượng của vị quốc công
tiết chế Trần Hưng Đạo chỉ tay ra bờ sông.
Vậy bạn có nhớ ở bên kia bờ sông là bến gì
không? Bến Vân Đồn - nơi Trần Khánh Dư đánh tan đoàn thuyền lương của Trương
Văn Hổ, cũng là một trận thuỷ chiến thời đó.
2. Bạn hẳn đều ít nhiều nghe đến cái tên Nguyễn Thái Học, một trong số những
người sáng lập Việt Nam Quốc dân đảng và lãnh đạo cuộc khởi nghĩa Yên Bái.
Nhưng bạn có biết vợ của Nguyễn Thái Học không? Từ cầu Ông Lãnh đổ xuống, bạn sẽ
đi trên đường Nguyễn Thái Học, và bạn sẽ gặp phu nhân của người. Đó là Cô
Giang. Song song với đường Cô Giang là đường Cô Bắc. Nguyễn Thị Giang (tức Cô
Giang) là vợ Nguyễn Thái Học, và Nguyễn Thị Bắc (tức Cô Bắc) là chị của Cô
Giang.
3. Điện Biên Phủ là một con đường huyết mạch tại
Sài Gòn ai ai cũng biết. Nhưng không mấy ai biết tên con đường này trước 1975
là đường gì. Đó là đường
Phan Thanh Giản – tên của vị đại thần
nhà Nguyễn đã ký bản hiệp ước cắt 3 tỉnh Nam Kỳ cho Pháp. Ông chịu án oan trăm
năm mà chỉ được gột rửa trong chục năm trở lại đây. Sau năm 1975, tên đường
Phan Thanh Giản đổi thành đường Điện Biên Phủ, đưa ông về quên lãng. Tuy nhiên
ít ai biết rằng, sự tinh tế của vị đặt tên đường ấy vẫn để lại những dấu hiệu.
Đó là người con của ông: Phan Liêm, Phan Tôn vẫn ở đó. Hai con đường ngắn, nhỏ,
đặt song song, như ở cạnh hầu hạ cho linh hồn của người cha oan khuất bi kịch của
mình.
Ngày ngày, khi đi từ cầu Sài Gòn xuống mà muốn
về nhà thờ Đức Bà, chúng ta sẽ rẽ vào Võ Thị Sáu, và quẹo vào một con đường nhỏ
cắt qua Điện Biên Phủ. Con đường nhỏ ấy chính là đường Phan Liêm. Nhưng cha ông
thì không còn đó nữa.
4. Phan Thanh Giản đỗ tiến sĩ và ra làm quan dưới triều Minh Mạng, vậy thì
đương nhiên phải có đường Minh Mạng trước đó rồi đúng không? Vậy đường Minh Mạng
ở đâu nhỉ? Đấy là đường Ngô Gia Tự hôm nay. Một con đường xứng đáng với tầm vóc
của Minh Mạng: to, đẹp với 3 hàng cây rợp bóng mát, mang cái hùng tâm tráng chí
của bậc đế vương tham vọng nhất nhì lịch sử Việt Nam. Và vị đại tướng của ông,
người gánh trách nhiệm chinh chiến ở Campuchia là tướng Trương Minh Giảng, đó sẽ
là một con đường nối dài từ quận này sang quận khác, như công tích vĩ đại kéo
qua 2 nước, nhưng hẹp, hệt số phận bi kịch khi trở về. Con đường ấy hôm nay là
đường Lê Văn Sỹ-Trần Quốc Thảo.
5. Tương tự con đường Trương Minh Giảng là con đường Gia Long. Đường Gia
Long và đối thủ không đội trời chung của ông là Nguyễn Huệ có sự nghiệp thể hiện
qua tên đường. Đường Gia Long tuy hẹp nhưng dài, đường Nguyễn Huệ tuy to, nhưng
ngắn, như số phận của vị anh hùng dân tộc đánh đông dẹp bắc, công tích rực rỡ
mà tuổi thọ ngắn ngủi. Đường Gia Long hôm nay là đường Lý Tự Trọng. Ở phía đầu
đường Gia Long là nhóm những vị khai quốc công thần của ông, đó là đường Lê Văn
Duyệt (nay là đường Cách Mạng Tháng Tám), đấy là đường Võ Tánh (Nguyễn Trãi Quận
1), Ngô Tùng Châu (nay là Lê Thị Riêng), quân sư Đặng Đức Siêu (đổi tên thành
đường Nam Quốc Cang).
6. Một số cái tinh tế khác như đường Lê Lai nhỏ nằm cạnh đường Lê Lợi lớn,
đường Sư Vạn Hạnh âm thầm nối gót cho đường Lý Thái Tổ, giúp rập Lý Công Uẩn lập
ra nhà Lý. Khu vực người Hoa chợ Lớn thì rặt các con đường của những vị hiền
triết của Trung Hoa như Trang Tử, Khổng Tử hay các vị người Hoa đã có công mở
cõi như Mạc Cửu, Mạc Thiên Tích… Còn ở Quận 1 ta thấy Nguyễn Trung Trực, Thủ
Khoa Huân, Trương Công Định… các vị khởi nghĩa chống Pháp thì sát sạt nhau. Các
vị nữ sĩ Bà Huyện Thanh Quan, Đoàn Thị Điểm, Hồ Xuân Hương khéo làm sao cũng ở
bên nhau. Cách đó một khúc lại là cụm Bùi Thị Xuân, Huyền Trân Công Chúa và
Sương Nguyệt Anh. Trong khi những vị trạng nguyên như Lê Quý Đôn, Phùng Khắc
Khoan, Lê Văn Hưu, Mạc Đĩnh Chi là các con đường song song bàn cờ. Và hai danh
nhân góp phần xây dựng nên chữ Quốc Ngữ là Hàn Thuyên và Alexandre de Rhodes
thì lại song song nhau bên cạnh.
7. Ở phía bến xe miền Tây lại thuộc về thuở lập quốc của thuỷ tổ dân tộc.
Đầu tiên là Hồng Bàng đúng không? Kế đó là Kinh Dương Vương, Hùng Vương, rồi An
Dương Vương. Xa xa là những Triệu Quang Phục, Bà Triệu. Đủ rồi chăng? Chưa hết,
còn một con đường nữa là đường Triệu Đà, thưa các bạn. Đường Triệu Đà hôm nay
chính là đường Ngô Quyền. Thực ra trước năm 1975, đường Ngô Quyền-Triệu Đà nằm
trên một trục. Như cái sự chấm dứt 1000 năm Bắc Thuộc mà Tiền Ngô Vương đã đem
lại cho dân tộc vậy.
Triệu Đà dẫu không còn, nhưng đi về thêm một
chút nữa bạn sẽ lại gặp đường Lữ Gia, vị tể tướng người Thanh Hoá thời Triệu
Đà.
8. Không chỉ có lịch sử, mà còn có những cái hay khác. Đi qua Bộ Y Tế thì
là đường Hồng Thập Tự (nay gọi là đường Nguyễn Thị Minh Khai), đường Tự Do,
Công Lý, Dân Chủ, Cộng Hoà, Thống Nhất thì được ở cạnh nhau như nói lên khát vọng
nhân bản cao đẹp. Đặc biệt đường Công Lý thì quy tắc phải một chiều (vì có Công
Lý nào tráo trở đâu!). Đường Lục Tỉnh, đường Hậu Giang, đường Tháp Mười thì ở cạnh
nhau. Rồi, quay về phía khu Bắc Hải là ta gặp một loạt cụm đường mang những địa
danh của dân tộc đã đi vào huyền sử: Trường Sơn, Bạch Mã, Ba Vì, Đồng Nai, Cửu
Long.
9. Lòng dân cũng là một trang sử mộc mạc.
Tôi kể câu chuyện nhỏ, có một lần hai vợ chồng
tôi đi ăn cháo lòng trên đường Võ Thị Sáu - Quận 3. Lúc ngồi xuống bàn, tôi thấy
pass wifi là "hienvuong".
Hiền Vương chính là tên con đường này trước
1975, là tên nhân gian gọi chúa Nguyễn Phúc Tần, ông là vị chúa thứ 4 của dòng
chúa Nguyễn trong thời Trịnh - Nguyễn phân tranh, là người có công mở rộng lãnh
thổ về phía Đồng Bằng Sông Cửu Long. Hiền Vương Nguyễn Phúc Tần còn là người đã
tiếp nhận những đoàn thuyền của Dương Ngạn Địch, Trần Thượng Xuyên từ nhà Minh
đi xuống, để họ tiến hành khai khẩn và tạo nên Cù Lao Phố, Mỹ Tho. Không có ông
tạo nền tảng, sẽ không có Sài Gòn Chợ Lớn TPHCM sầm uất như ngày hôm nay.
Chúa Nguyễn Phúc Tần còn là một nhân vật hùng
bá ở trên biển. Ông có tham vọng đánh ra Bắc phía chúa Trịnh, và từng đuổi quân
Anh, quân Hà Lan... khi họ dám bắt người và xâm phạm bờ cõi Đàng Trong.
Sau năm 1975, đường Hiền Vương trở thành đường
Võ Thị Sáu. Tuy nhiên như đã nói ở trên, lòng dân là một trang sử mộc mạc. Dẫu
bị đổi thay thế nào, dẫu sử sách có quên lãng và các vấn đề chính trị đã xô đẩy
họ rời khỏi trang sách, thì nơi đây, lòng dân vẫn biết cách để nhớ về, dù chỉ bằng
một cái pass wifi ngắn ngủi.
10. Người tạo nên kiệt tác lịch sử với các câu chuyện tôi kể trên kia là…
một công chức. Ông là Trưởng Phòng Họa Đồ thuộc Tòa Đô Chánh Saigon. Bộ phận được
lệnh gấp rút thay thế toàn bộ tên đường từ tên Pháp qua tên Việt trong khoảng
thời gian ngắn nhất, sau khi tổng thống Ngô Đình Diệm nắm quyền. Tên ông là Ngô Văn Phát, Nhà văn – bút hiệu Thuần Phong, sinh ngày 16 tháng 10 năm 1910 tại huyện Vĩnh Lợi, tỉnh Bạc Liêu. Để
xây dựng nên công trình lịch sử thập phần tinh tế này, ông cần 3 tháng.
3 tháng cho một đời !
No comments:
Post a Comment