Xin
giới thiệu với các bạn bài viết rất hay của Yuval Noah Harari về đại dịch
COVID-19 do Nhã Nhi biên dịch.
----
Trong
cuộc chiến chống Corona, loài người tìm đâu một thống soái?
Tác giả: Yuval Harari
Nhiều người đổ lỗi, nguyên nhân của đại dịch corona lần
này là do toàn cầu hoá, và rằng cách duy nhất để có thể phòng ngừa các bệnh dịch
khác trong tương lai là phải đi ngược lại xu thế này: xây dựng các bức tường
biên giới, hạn chế đi lại, buôn bán giữa các nước. Tuy nhiên, nếu cách ly ngắn
hạn đẩy lùi bệnh dịch hiệu quả thì về lâu dài, sự cô lập sẽ dẫn tới sụp đổ kinh
tế chứ không hề làm tăng khả năng miễn dịch của một quốc gia. Thang thuốc giải
hữu hiệu cho bệnh dịch không phải là chia rẽ, mà là đoàn kết.
Bệnh dịch đã tước đi sinh mạng của hàng triệu người
từ rất lâu, trước khi toàn cầu hoá diễn ra. Vào thế kỉ 14, đào đâu ra máy bay
hay những chiếc du thuyền xa xỉ, thế nhưng “Cái chết đen”- bệnh dịch hạch, vẫn
lan truyền từ Đông Á sang tới Tây Âu trong một thập kỷ hơn, làm thiệt mạng đâu
đó khoảng từ 75 đến 200 triệu người - nhiều hơn ¼ tổng số dân của lục địa Á-
Âu. Tại Anh quốc, 4 trên 10 người thiệt mạng khi mắc bệnh. Thành phố Florence
đã tiễn 50,000 người trên tổng số dân 100,000 người.
Tháng 3 năm 1520, chỉ có duy nhất một người mang
theo mầm bệnh đậu mùa - Francisco se Eguia - nhập cảnh vào Mexico. Lúc đó Trung
Mỹ chưa hề có xe lửa, xe bus hay ngay cả những con lừa chở đồ. Vậy mà tới tháng
12 cùng năm, dịch bệnh đậu mùa đã tàn phá cả vùng Trung Mỹ, số người thiệt mạng
được ước tính chiếm ⅓ dân số lúc đó.
Vào năm 1918, một chủng cúm cực kỳ nguy hiểm lan tới
cả những khu vực hoang vắng nhất của địa cầu. Lây nhiễm cho nửa tỷ người - hơn
¼ nhân loại. Bệnh cúm này ước tính giết chết 5% dân số của Ấn Độ. 14% dân số của
đảo Tahiti, 20% ở đảo Samoa. Đợt dịch bệnh này đã giết tất thảy hàng chục triệu
người - có lẽ đâu đó 100 triệu - trong vỏn vẹn 1 năm. Thậm chí còn nhiều hơn số
người chết trong 4 năm ròng rã của thế chiến thứ I.
Một thế kỷ đã trôi qua kể từ năm 1918, loài người trở
nên yếu ớt trước các bệnh dịch hơn bao giờ hết, nguyên nhân là sự kết hợp của
việc gia tăng dân số và sự phát triển của các loại phương tiện di chuyển. Những
đô thị lớn như Tokyo hay Mexico city cung cấp số lượng mầm bệnh lớn hơn nhiều
so với một Florence thời trung cổ, và hơn nữa, hệ thống giao thông hiện nay
nhanh hơn nhiều so với năm 1918. Một loại virus có thể chu du từ Paris tới
Tokyo rồi qua thẳng Mexico trong vòng chỉ 24 tiếng. Thiết nghĩ, nhân loại nên
chuẩn bị tâm lý để sống trong một “địa ngục truyền nhiễm”, đón nhận những đợt dịch
bệnh mỗi ngày một tệ hại hơn đợt trước.
Tuy nhiên, cả tỷ lệ mắc bệnh và ảnh hưởng của các dịch
bệnh thật ra đã giảm một cách đáng kể. Mặc cho sự bùng nổ của các dịch bệnh như
AIDS và Ebola, trong thế kỷ 21, số người chết vì dịch bệnh đã thấp nhất so với
bất kỳ thời gian nào trước đó kể từ thời Đồ Đá. Sở dĩ có chuyện này là vì tấm
khiên chắn kiên cố nhất của loài người với bệnh dịch không phải là sự cô lập,
mà là thông tin. Nhân loại đã và đang thắng thế trong cuộc chiến chống dịch bởi
vì trong cuộc “so găng” giữa bác sĩ và mềm bệnh, mầm bệnh phát triển dựa trên sự
đột biến tự do còn các nhà khoa học dựa trên kết quả phân tích thông tin.
Khi Cái Chết Đen ập đến vào thế kỷ 14, người ta
không hề biết điều gì gây ra nó và con người có thể làm gì để chữa trị nó. Cho
đến kỷ nguyên hiện đại, chúng ta vẫn thường đổ lỗi cho những vị thần giận dữ,
những ác quỷ tai quái hay không khí ô nhiễm, thậm chí ta còn nghi ngờ sự tồn tại
của vi khuẩn và virus. Người ra tin vào những thiên thần, bà tiên nào đó, nhưng
họ không thể tưởng tượng ra được rằng chỉ một giọt nước rơi xuống có thể chứa cả
một hạm đội những kẻ săn người giết chóc. Vì vậy khi Cái Chết Đen hay dịch đậu
mùa ghé thăm, các nhà lãnh đạo chỉ có thể nghĩ ra một phương pháp tối ưu nhất
là tổ chức những buổi cầu nguyên lớn để khấn vái các vị thánh và chúa trời. Điều
này không giúp được gì. Mà sự thật đắng lòng, tụ tập đông người chỉ khiến dịch
bệnh lây lan nhanh chóng hơn.
Trong một thế kỷ qua, những nhà khoa học, các bác sĩ
và y tá trên toàn thế giới đã thu thập thông tin và cùng nhau tìm ra nguyên
nhân của dịch bệnh và cách để chống lại chúng. Thuyết tiến hoá giải thích cho
câu hỏi tại sao và làm thế nào những bệnh dịch mới xuất hiện, và những dịch bệnh
cũ trở nên nguy hiểm hơn. Di truyền học cho phép các nhà khoa học thấu hiểu được
bản chất virus. Khi xưa, người trung cổ đã thất bại trong việc tìm ra nguyên
nhân của Cái Chết Đen, thì ngày nay, các nhà khoa học chỉ tốn 2 tuần để định dạng
loại virus corona mới, giải mã bộ gen của nó và phát triển một bộ xét nghiệm để
phát hiện người bị nhiễm.
Một khi các nhà khoa học hiểu được nguyên nhân của dịch
bệnh, sẽ dễ dàng hơn để chống lại nó. Các loại vắc xin, thuốc kháng sinh, cơ sở
vật chất y tế và vệ sinh phát triển hơn đã cho phép loài người chiếm thế thượng
phong so với những kẻ ăn thịt người vô hình. Vào năm 1967, đậu mùa lây nhiễm
trên 15 triệu người và giết chết 2 triệu người. Nhưng trong thập kỷ sau đó, chiến
dịch tiêm vắc xin chống thuỷ đậu toàn cầu đã thành công rực rỡ đến nỗi tổ chức
Y Tế Thế Giới đã tuyên bố bằng con người đã thắng và bệnh đậu mùa đã hoàn toàn
bị tiêu diệt năm 1979. Tới năm 2019, không còn một ai bị lây nhiễm hay thiệt mạng
vì đậu mùa nữa. Lịch sử đã dạy cho ta bài học gì?
Đầu tiên, một hiện thực là ta không thể bảo vệ bản
thân mãi mãi bằng cách đóng cửa biên giới. Hãy nhớ rằng bệnh dịch vẫn lan truyền
mạnh mẽ ngay cả ở thời kỳ Trung Cổ, rất lâu trước toàn cầu hoá. Vì vậy nếu con
người hạn chế kết nối toàn cầu tới mức độ như Anh đã làm vào năm 1348 - thì
chưa đủ. Kể cả quay ngược lại thời Trung Cổ vẫn chưa đủ mà loài người phải
xuyên không hẳn về thời Đồ Đá. Chúng ta liệu có làm được không?
Điều thứ hai, lịch sử chỉ ra rằng cách bảo vệ tốt nhất
đến từ việc chia sẻ những nguồn thông tin khoa học đáng tin cậy, với tinh thần
đoàn kết ở mức độ toàn cầu. Khi một quốc gia bị tấn công bởi dịch bệnh, quốc
gia đó cần ngưng lo lắng về những thảm họa kinh tế có thể xảy ra và công khai
minh bạch các thông tin về bệnh dịch. Các quốc gia khác, ngược lại, cần một niềm
tin vào những chia sẻ đó, và sẵn sàng đưa tay ra giúp đỡ thay vì những hành vi
tẩy chay. Ngày nay, Trung Quốc có thể mang lại cho chúng ta nhiều bài học quan
trọng về corona, nhưng để làm được điều đó cần một niềm tin mạnh mẽ và hợp tác
quốc tế cao độ giữa các quốc gia.
Các biện pháp cách ly hiệu quả rất cần sự hợp tác quốc
tế. Cách ly và phong toả
là những biện pháp hữu hiệu để ngăn chặn bệnh dịch. Nhưng khi các quốc
gia không tin nhau và mỗi quốc gia cảm thấy mình bị cô lập, các lãnh đạo sẽ chần
chừ khi ban hành những biện pháp quyết liệt. Nếu phát hiện ra 100 ca nhiễm
virus corona trong một quốc gia, ta có nên đóng cửa tất cả các thành phố và các
vùng hay không? Nhìn bức tranh bao quát hơn, việc này còn phụ thuộc vào việc ta
trông chờ gì vào các nước khác. Việc đóng cửa các thành phố của một quốc gia có
thể dẫn đến sụp đổ kinh tế. Nếu ta tin rằng các nước khác sẽ sẵn sàng giúp đỡ
thì việc thực thi chính sách đóng cửa sẽ dễ dàng hơn. Nhưng nếu ta nghĩ mình bị
cô lập bởi những nước khác, ta sẽ có xu hướng chần chừ, và cuối cùng mọi thứ trở
nên muộn màng.
Có lẽ điều
quan trọng nhất mà con người nên nhận ra về bệnh dịch là sự lây lan virus ở bất
kỳ quốc gia nào cũng sẽ đe dọa đến toàn nhân loại. Lí do là
virus sẽ tiến hoá. Những virus như virus corona có nguồn gốc từ các loài động vật,
như dơi chẳng hạn. Khi virus lây sang con người, ban đầu chúng không thích nghi
được với vật chủ là con người, nhưng trong quá trình nhân rộng của virus giữa
người với người, các chủng virus đôi khi sẽ bị đột biến, hầu hết những đột biến
này vô hại. Nhưng thi thoảng, sự đột biến lại khiến virus trở nên mạnh mẽ hơn
và có thể chống lại hệ miễn dịch của con người - chính chủng virus đột biến này
sẽ nhanh chóng lây lan ở con người. Vì một người đơn lẻ có thể mang trên mình
hàng ngàn tỉ virus đang trải qua quá trình tự sao chép, mỗi người bị nhiễm bệnh
cho virus hàng tỷ cơ hội mới để đột biến sao cho chúng trở nên thích hợp với vật
chủ mới. Mỗi một cơ thể bệnh nhân lúc này như một chiếc máy bán vé số tự động,
phân phát cho virus hàng ngàn tỷ tấm vé số, chỉ cần một tấm trúng thưởng, virus
sẽ trở nên bất bại.
Điều này hoàn toàn không phải là dự đoán vô căn cứ.
Trong cuốn Crisis in the Red Zone của tác giả Richard Preston đã
mô tả chính xác những sự kiện y hệt diễn ra trong dịch bệnh Ebola năm 2014. Dịch
bệnh khởi phát khi một số virus Ebola được truyền từ loài dơi sang người. Những
con virus này mang đến bệnh tật cho con người, nhưng chúng vẫn quen sống trong
cơ thể của loài dơi hơn là con người. Điều khiến Ebola biến đổi từ một căn bệnh
khá hiếm trở thành một đại dịch hoành hành là sự đột biến của một gen duy nhất
trong chủng virus Ebola. Chủng này đã lây nhiễm từ một bệnh nhân nào đó ở vùng
Makona Tây Phi. Ebola đã đột biến thành một chủng mới - hay còn gọi là chủng
Makona - liên kết với các chất vận chuyển cholesterol trong tế bào của con người.
Lúc này, thay vì vận chuyển cholesterol, các chất vận chuyển dẫn đường cho
Ebola vào các tế bào. Chủng virus Makona này có độ lây nhiễm cao hơn 4 lần đối
với con người so với Ebola.
Khi bạn đang
ngồi đọc bài báo này, có lẽ một sự đột biến tương tự đã diễn ra ở một gen của
virus corona từ một bệnh nhân nào đó ở Tehran, Milan hay Vũ Hán. Nếu điều này thật sự xảy ra, nó sẽ không còn là mối nguy của người Iran,
người Ý hay người Trung Quốc, mà là với chính cuộc sống của bạn. Điều này có
nghĩa là, ta cần bảo vệ từng mạng sống bất kể họ đến từ đâu, vì câu chuyện “sống
- chết” là câu chuyện không của riêng ai.
Những năm 1970, nhân loại chiến thắng dịch bệnh đậu
mùa vì tất cả chúng ta đều được tiêm vắc xin. Nếu có một quốc gia nào đó thất bại
trong việc tuyên truyền tiêm vắc xin, chắc có lẽ mọi thứ đã thành hoang phế. Vì
cho tới khi virus đậu mùa vẫn còn tồn tại và tiến hoá ở một nơi nào đó, nó vẫn
sẽ luôn lây lan bất cứ đâu.
Trong cuộc chiến với các chủng virus, nhân loại cần
bảo vệ chặt chẽ biên giới. Nhưng không phải là biên giới giữa các quốc gia, mà
là biên giới giữa loài người và thế giới của virus. Hành tinh này đầy rẫy những
loại virus không đếm xuể, và các chủng virus sẽ liên tục tiến hoá vì biến đổi
gen. Ranh giới chia cách chúng ta và các loại virus tồn tại trong cơ thể của mỗi
một cá thể nhân loại. Nếu một loại virus nguy hiểm xâm nhập vào biên giới này ở
bất kỳ đâu trên thế giới sẽ khiến cả nhân loại bị đe doạ.
Trong thế kỷ qua, loài người đã củng cố biên giới
này hơn bao giờ hết. Hệ thống y tế hiện đại đã được xây dựng như những tường
thành trên đường biên giới đó, và các y tá, bác sĩ và nhà khoa học là những người
bảo vệ luôn tuần tra và đẩy lùi những kẻ xâm nhập. Tuy nhiên, vẫn có những khu
vực biên giới bị lãng quên một cách đau xót, để lại những lỗ hổng lớn. Có hàng
triệu trăm triệu người trên thế giới không được hưởng sự chăm sóc sức khoẻ cơ bản
nhất. Điều này gây nguy hiểm đến tất cả chúng ta. Chúng ta luôn nghĩ về sức khỏe
như là một thuật ngữ mang tính quốc gia, nhưng việc cung cấp dịch vụ y tế tốt
hơn cho người Iran và Trung Quốc cũng giúp người Israel và người Mỹ thoát khỏi
dịch bệnh. Sự thật này đáng lẽ rất hiển nhiên với tất cả chúng ta, nhưng không
may nó dường như xa lạ với một số cá nhân có tầm quan trọng nhất trên thế giới.
Nhân loại hôm nay đối mặt với khủng hoảng cấp tính
không chỉ bởi virus corona, mà còn bởi sự thiếu niềm tin lẫn nhau. Để đẩy lùi một
dịch bệnh, cần tin tưởng vào các nhà khoa học, chuyên gia, người dân cần tin
vào các cơ quan công quyền, và quốc gia cần tin tưởng lẫn nhau. Trong vài năm qua, những chính
trị gia vô trách nhiệm đã cố tình đánh đổ niềm tin vào khoa học, vào các chính
sách công và sự hợp tác đa quốc gia. Kết quả là, chúng ta đang phải đối
mặt với khủng hoảng mà không có sự hiện diện của những nhà lãnh đạo toàn cầu,
những người có thể khơi dậy, hoạch định và đầu tư cho phản ứng phối hợp mang
tính quốc tế.
Trong
giai đoạn dịch bệnh Ebola vào năm 2014, nước Mỹ đã đóng vai trò như một người
lãnh đạo đúng nghĩa. Mỹ cũng thể hiện tương tự trong cuộc khủng hoảng
kinh tế năm 2008 khi tập hợp các quốc gia lại để ngăn ngừa khủng hoảng kinh tế
thế giới. Nhưng những năm
gần đây, Mỹ đã từ bỏ vai trò của một lãnh đạo toàn cầu. Chính quyền Mỹ cắt
giảm viện trợ cho các tổ chức đa quốc gia như Tổ chức Y tế Thế giới, và làm rõ
với toàn thế giới rằng, Mỹ không muốn kết bạn thực sự với bất kỳ ai, tất cả đều
dựa trên lợi ích. Khi dịch bệnh virus corona xảy ra, Mỹ chỉ đứng bên lề và cho
tới nay vẫn chưa có ý định nắm vai trò lãnh đạo. Mà kể cả cuối cùng phải miễn
cưỡng nắm vai trò lãnh đạo đi chăng nữa, niềm tin vào chính quyền Mỹ đã bị xói
mòn đến mức, chỉ còn một vài quốc gia sẵn sàng đi theo họ. Liệu bạn có đi
theo một người lãnh đạo luôn chỉ biết đặt lợi ích của bản thân lên trên tất cả
hay không?
Khoảng trống do Mỹ để lại vẫn chưa được lấp đầy. Thậm
chí tồi tệ hơn, sự bài ngoại, chủ nghĩa cô lập và mất niềm tin đang định hình hầu
hết các tổ chức đa quốc gia. Sự vắng mặt của niềm tin và gắn kết toàn cầu sẽ
khiến dịch bệnh tiếp tục lây lan, và nguy cơ xảy ra các đại dịch trong tương
lai. Nhưng, mỗi mối nguy đều tồn tại cơ hội. Dịch bệnh lần này hi vọng sẽ là hồi
chuông cảnh tỉnh cho nhân loại về sự nguy hiểm của chia rẽ toàn cầu.
Lấy ví dụ điển hình, dịch bệnh có thể là cơ hội vàng
để E.U. lấy lại sự ủng hộ đồng thuận mà họ đã mất đi trong vài năm nay. Nếu những
quốc gia ngoài vùng dịch hoặc chưa bị ảnh hưởng nghiêm trọng sẵn sàng tài trợ
tiền bạc, thiết bị và nhân viên y tế để giúp đỡ cho những quốc gia liên minh của
mình, sẽ chứng minh cho giá trị lý tưởng của liên minh Châu Âu hơn bất kì bài
phát biểu nào. Nếu ngược lại, các quốc gia bị cô lập để tự cứu lấy mình, dịch bệnh
có thể sẽ đặt dấu chấm hết cho một liên minh huy hoàng.
Trong thời khắc khủng hoảng, cuộc đấu tranh căng thẳng
nhất diễn ra ngay trong lòng nhân loại. Nếu kết quả của dịch bệnh là sự mất niềm
tin và tan rã ngày càng sâu sắc của loài người, đó sẽ là chiến thắng vinh quang
nhất của những con virus. Khi con người đang bận tranh cãi, bọn virus đã kịp
nhân đôi. Trái lại, nếu chúng ta thiết lập hợp tác quốc tế chặt chẽ hơn, đó
không chỉ là chiến thắng của loài người đối với virus corona, mà còn là với tất
cả các dịch bệnh trong tương lai.
Nhã
Nhi
-------------------------------------------------
NGUỒN :
MARCH 15, 2020
No comments:
Post a Comment