15/04/2020
Ngay
trước khi qua đời Nikita Moiseev (1917-2000, Nga) đã kịp để lại cho
hậu thế một trước tác kinh điển: Tồn tại hay không tồn tại…Loài
người?( NXB Tri thức 2019) , trong đó ông chỉ ra rằng loài
người đang đứng trước một tai họa vô cùng nguy hiểm. Đó là, Hệ sinh thái của Trái đất
- ngôi nhà chung của chúng ta, có thể bị hủy hoại hoàn toàn trong một
tương lai rất gần nếu nhân loại không hợp lực để cứu vãn tình trạng đang ngày càng bi thảm này.
Theo
ông, từ nửa cuối TK19 nền khoa học & công nghệ đã hoàn hảo và hùng mạnh
đến mức đủ sức để khai thác triệt
để Tự
nhiên như một “kho trời” vô tận, nơi tích lũy tất cả những gì cần thiết cho sự
thỏa mãn những nhu cầu vô độ của con người, đồng thời cũng làm tăng tốc cuộc
đại khủng hoảng Môi trường sinh thái- Sinh quyển của Trái đất đang chín muồi. Moiseev
cho rằng : “ Loài người như một loài sinh vật mang tính hữu tử, và theo
nghĩa ấy thì kết cục của lịch sử loài người một ngày nào đó sẽ đến. Và không phải trong
một tương lai hoàn toàn không xác định, mà có thể ngay vào giữa TK21”.
Rồi
mới gần đây thôi thế giới lại xôn
xao bàn luận về các tác phẩm trứ danh của Nhà nghiên cứu lịch sử trẻ tuổi người
Israel, sinh năm 1976, Yuval Noah Harari : Sapiens-lược
sử về loài người, Homo Deus-lược sử tương lai, và 21 bài học cho
TK21 (NXB Thế giới, 2018-2019). Theo ông cuộc CMKH&KT từ
TK17 và những thành tựu huy hoàng của nó cho đến cuối TK20 tuy đã làm cho con
người vượt qua được nỗi sợ muôn thuở các nguy cơ nạn
đói, bệnh tật và chiến tranh, nhưng lại tự chuốc vạ cho mình bởi
những khát vọng trường sinh bất tử, hạnh phúc viên
mãn và sức mạnh thần thánh. Nhưng chính khát vọng ấy sẽ mau
chóng đưa loài người đến diệt vong bằng cách biến loài HomoSapiens thành một
loài “nửa người nửa ngượm” với bộ não gắn “chip” trí khôn
nhân tạo và các bộ phận cơ thể sống được chế tạo từ các tế bào gốc và vật liệu
nano dẻo. Thế là chấm hết mọi ý nghĩa thiêng liêng mà Tạo hóa dành
cho Con người. Lời cảnh báo nghe có vẻ rất “kỹ trị” (technocrat) ấy xem ra không phải là viển vông.
Với
các cách tiếp cận và lý giải khác nhau, nhưng họ đều có chung một thông điệp: TK20
là Thế kỷ cảnh báo, còn TK21, là Thế kỷ lựa
chọn giữa ngã ba đường: Sống thế nào hay là chết thế
nào?. Moissev đã không còn cơ hội để nhìn thấy TK lựa
chọn sẽ xẩy vào lúc nào nữa.
Còn Harari thì khi viết về dịch bệnh trong cuốn sách đầu tiên của mình chắc
cũng không thể ngờ rằng đại dịch Covid -19 đang hoành hành trên khắp hành tinh
này đã sớm đặt nhân loại giữa ngã ba đường, đứng trước một bước ngoặt lịch
sử, đúng vào lúc cuộc khủng hoảng toàn diện toàn cầu đã hé lộ. Loài
người thông minh không còn thời gian lưỡng lự hàng thế kỷ nữa, mà phải lựa chọn
ngay từ bây giờ, từ những thập kỷ đầu tiên của Thiên niên ký thứ ba này, để sống
sót và viết tiếp lịch sử của mình.
Trong
cuộc trả lời phỏng vấn của tờ L’Opinion (Pháp) ngày 1 tháng 4 vừa qua Harari cho
rằng:
“ Chúng
ta đã bước vào một cơn lốc lịch sử do cuộc khủng hoảng sức khỏe này gây ra. Những
quy luật bình thường của lịch sử đã hoàn toàn
thay đổi. Và chỉ trong vài tuần, những
gì không thể trong quá khứ giờ đã trở nên bình thường. Sự thay đổi này có nghĩa
là, một mặt chúng ta nên cực kỳ thận trọng, mặt khác chúng ta cũng nên cho phép
mình có những ước mơ”.
Thật
là một phán xét chí lý! Phải cực kỳ thận trọng để đánh giá toàn diện tác động
khó lường của cuộc khủng hoảng trầm trọng này, đồng thời cũng phải tổng kiểm
duyệt nhằm phát hiện những bất cập cần phải hủy bỏ ( có thể nói là rất, rất nhiều!)
trong các văn bản pháp luật ở tầm quốc tế và quốc gia; nhưng mặt khác
lại phải có đủ hoài bão sáng tạo để tận dụng những cơ hội hiếm có mà nó mang lại.
Như chúng ta đã thấy,
chỉ trong vài tuần Covid-19 đã rung chuyển thế giới, làm lung lay
nhiều quan niệm truyền thống
về cuộc
sống của con người và các định
chế xã hội (từ cấp độ toàn cầu đến quốc gia).
Từ
chỗ là một thành phần cơ hữu của Tự nhiên, mấy thế kỷ vừa qua
loài Homo Sapiens đã tự tách mình ra khỏi và đứng trên Tự nhiên, cố gắng đóng vai
trò của Chúa thiết kế nên sự sống. Ngay từ năm 1818 Mary Shelley ( Anh,1797-1851
) đã cảnh báo sự trừng phạt nặng nề sẽ đến đối với cái cố gắng bất kính Tạo hóa
ấy thông qua con quái vật Frankenstein- một thực thể động vật nhân tạo do một
nhà khoa học chế tác, rồi vô tình làm sổng nó khỏi tầm kiểm
soát và gây ra những tai hoạ khủng khiếp. Con virus
Sars-Cov-2 là hiện thân thực thể của con Frankenstein do nhà văn tưởng
tượng. Chỉ có điều bà Mary Shelley đã cho Frankenstein được sổng chuồng một
cách vô tình, còn con Sars-Cov-2 thì hình như không phải vậy: tuy chưa có bằng chứng chắc chắn,
nhưng nhiều ý kiến cho rằng trước sau sự thật sẽ chỉ mặt vạch tên tác giả của
con virus nguy hiểm này và bọn tội phạm diệt chủng nào đã cố tình thả
nó ra?
Dù sao ta cũng
phải cám ơn sự xuất hiện của con virus chủng Corona tinh quái đã gây ra đại
dich Covid-19 vào đúng lúc này, vào lúc mà lời cảnh báo của Moiseev về ngày tận
thế của Sinh quyển rất có thể đang cận kề, trở thành hiện thực. Và đúng như Gael
Giraud ( Pháp, Diendan.org 4-2020 ) đã sớm nhận ra: “ Đại dịch này là cơ hội
để chúng ta thay đổi cuộc sống và các định chế nhằm tới hạnh phúc trong sự tiết
độ và và sự tôn trọng tính hữu hạn [của trí lực con người]”.
Có nhiều phán xét và dự
báo đã được đưa ra, ít nhiều đều có cơ sở, nhưng cũng có những kết luận vội
vàng và có cả những ngộ nhận.
Về phương diện dịch bệnh.
Chưa ai biết chắc bao giờ Vovid-19 sẽ qua đi, nhưng với quyết tâm điều chỉnh
chính sách phòng chống dịch bệnh đang đi đúng hướng của các chính phủ và nỗ lực
sáng tạo phi thường của cộng đồng khoa học thế giới, ta có cơ sở để hy vọng nó
sẽ sớm được dập tắt. Tuy nhiên nếu con virus này là nhân tạo ngoài vòng kiềm
chế, không theo quy luật virus tự nhiên thì vấn đề phức tạp hơn nhiều.
Nó tiếp tục tạo ra các đỉnh mới? Hay một đại dịch khác đang chờ sẵn trong lai rất
gần, và cứ thế tiếp tục… cho đến cho đến thời hạn chót mà Moiseev đã
cảnh báo. Riêng tôi vẫn hy vọng rằng đại dịch này mới là một cú tát
của Tạo hóa chỉ vừa đủ làm cho chàng Homo Sapiens đang say lảo đảo tỉnh ngộ.
Về phương diện kinh tế.
Nhìn vào các gói trợ cấp
khổng lồ mà tuần qua các chính phủ đồng loạt khẩn cấp tung ra để cứu vãn nền
kinh tế và sự an sinh xã hội của nước mình, ta có thể thấy được mức độ tàn phá
của Covid-19 gây ra. Nếu trong vài ngày tới New York “vỡ trận” thì một cuộc Đại
suy thoái mới này có thể còn trầm trọng hơn cuộc Đại khủng hoảng kinh tế thế giới
xẩy ra từ năm 1929 đến đầu những năm 40 thế kỷ trước, cũng xuất phát từ thành
phố này khi thị trường chứng khoán phố Wall sụp đổ. Thế nhưng khẳng định rằng :
Chủ nghĩa tự do kinh tế, vốn là bùa thiêng cứu các nước công nghiệp vào thập kỷ
70-80 thế kỷ trước, đã hoàn toàn thất bại ; và rằng : Kỷ nguyên cực thịnh của
Toàn cầu hóa đã qua [John Gray, New Statement 4-2020 v.v… ], thì có
lẽ là hơi vội. Sau đại dịch này Chủ nghĩa tự do kinh tế sẽ tự điều
chỉnh để thích nghi theo hướng : Từ bỏ mục tiêu Tăng trưởng không ngừng
bằng mọi giá bất chấp sự hủy hoại môi trường sinh thái - nguyên nhân trực tiếp
dẫn đến đại dịch này; điều chỉnh mối tương liên giữa các mắt xích trong chuỗi
cung ứng giá trị toàn cầu để nó “lỏng lẻo’ hơn, linh hoạt hơn. Toàn
cầu hóa cũng vậy, nó vẫn không thể đảo ngược được. Chỉ có điều, sau đây nó sẽ
không chỉ là sân chơi chủ yếu của nhóm nước “ một tỷ vàng” và các Công ty xuyên
quốc gia, luật chơi sẽ được viết lại để sự hợp tác bình đẳng hơn như đang xẩy
ra trong đại dịch này, để cùng sống sót sau bất kỳ tai họa nào trong tương lai.
Về phương diện chính trị.
Thông thường thì khi phải
xử lý tình trạng khẩn cấp, một thể chế chuyên chính có nhiều lợi thế hơn. Nhưng
trong đại dịch này con Covid-19 đã buộc mọi quốc gia, không phân biệt thể chế,
phải tiến hành các biện pháp cưỡng bức như nhau. Có người
lo rằng xu hướng này sẽ dẫn đến thất bại của nền dân chủ.
Không hẳn vậy, đây lại chính là một cơ hội cho các thể chế dân chủ ( đặc biệt ở
những nước “một tỷ vàng” ) điều chỉnh thể chế.
Còn nhớ ngày11 tháng 11
năm 1947 cố Thủ tướng Winston Churchill đã có một tuyên bố nổi tiếng trước Quốc
hội Anh : “ Dân chủ không phải là hình thức xã hội tối ưu, nhưng hiện
nó đang là hợp lý nhất, và vẫn chưa có thể chế nào hay hơn nó.” Điều
này vẫn còn nguyên giá trị cho đến ngày nay. Mới đây Garett Jone đã
xuất bản cuốn sách thú vị “ Ít đi 10% Dân chủ” ( 10% less Democracy,
Stanford Univversity Press, 2-2020 ) với ngụ ý rằng ở các nước
G-7 nên bớt đi 10% Dân chủ sẽ tốt hơn. Theo ông thì Singapore Dân chủ
đã mất đi 50% rồi,[ vậy thì con số ấy của Trung Quốc phải là 90%!?] .
Covid-19 là cơ hội để nền
Dân chủ thúc đẩy cải cách theo kiểu đó, chứ nó không thể thất bại. Sau đại dịch
người dân có thể chấp nhận sự kiểm soát của chính quyền bằng căn cước
điện tử nhằm phục vụ an sinh, như để phòng chống dịch bệnh…, chứ không dễ dàng
từ bỏ khát vọng được tự do biểu đạt ý kiến riêng trên mạng xã hội. Sau đại dịch
bất ngờ này nhân dân toàn thế giới càng nhận thức rõ thế nào là một chính quyền
thật sự vì Dân, tôn trọng sự minh bạch và trách nhiệm giải trình.
Người dân chỉ cần một chính phủ hành động quyết liệt và hiệu quả, chứ không cần
những khẩu hiệu chính trị suông.
Về các giá trị
truyền thống.
Covid-19 đã làm chúng ta
hốt hoảng đến nỗi nhiều người nghĩ rằng sau đây mọi giá trị sẽ đảo lộn. Điều
này chỉ là biểu hiện của tình trạng mà Thanh Viêt ( Nhà văn mỹ gốc Việt, Giải
Pulitzer 2016 ) đã nhìn thấu : “Kẻ thù thực sự của chúng ta không phải là
con virus, mà là phản ứng của chúng ta với virus – một phản ứng đã bị suy thoái
và biến dạng bởi sự bất bình đẳng về cấu trúc của xã hội”. Cái phải thay đổi
không phải là các giá trị truyền thống cốt lõi như lòng vị tha và tình yêu
thương đồng loại, đúng là: “Lòng tốt với người khác là điều quý giá đến mức phải
được chia sẻ”. Hàng ngũ Y- Bác sĩ và các nhân viên y tế toàn thế giới lần này
đúng là các vị Bồ tát cứu nhân độ thế. Các nhà khoa học khắp nơi chưa bao giờ
có dịp hợp tác vô tư đúng với tinh thần học thuật vì mục đích nhân đạo, như
đang cùng nhau chung sức chống tác hại của con virus nhỏ bé mà tàn bạo này. Và
có lẽ cũng từ khi sinh ra đến giờ loài Homo Sapiens mới có dịp định thần để suy
nghĩ và trải nghiệm lại giá trị của gia đình như một tế bào của xã hội.
Về lối thoát.
Đã 20 năm kể từ khi lời
kêu gọi thống thiết của Nikita Moiseev về việc ngăn chặn thảm họa Môi trường
sinh thái – Sinh quyển của Trái đất, vẫn bị các Tổ chức quốc tế có liên quan,
các chính phủ và cộng đồng xã hội ngó lơ. Đề xuất của ông về việc giới
tinh hoa toàn cầu phải mau chóng hợp sức tạo ra Trí quyển – Tập hợp Trí tuệ của
nhân loại để cấp cứu Sinh quyển trước khi nghĩ đến những điều to tát hơn, hình
như cũng sắp rơi vào quên lãng.
May thay, Covid-19 xuất
hiện như một sự sắp xếp của Tạo hóa, nhắc nhở loài người về một ngày “tận thế”
không xa…Đi về phía ấy hay rẽ sang ngã khác phụ thuộc vào mỗi chúng ta.
No comments:
Post a Comment