“Tội
ác chiến tranh” của Nga tại Ukraine: Ai có thẩm quyền xét xử?
VINCENTE NGUYEN - Luật
Khoa
19/04/2022
https://www.luatkhoa.org/2022/04/toi-ac-chien-tranh-cua-nga-tai-ukraine-ai-co-tham-quyen-xet-xu/
Những
nguyên tắc pháp lý và định chế quốc tế có thể đối phó với tội ác chiến tranh.
Ảnh: NBC
News, Getty Images, AP
Những cáo
buộc về việc Nga tấn công thường dân và các công trình dân sự trên diện rộng của
Ukraine đang trở nên ngày càng dày đặc. Đặc biệt nghiêm trọng là những cáo buộc
thảm sát thường dân như ở Bucha, và khả năng cao là các sự việc tương tự sẽ xuất
hiện thêm ở những vùng bị Nga tạm chiếm trước kia, vốn đang được quân Ukraine
tái kiểm soát.
Bài viết “Thảm
sát Bucha: Chúng ta biết gì, và trách nhiệm pháp lý của Putin đến đâu?”
đăng trên Luật Khoa mới đây đã ghi nhận một số thông tin về khả năng Nga phải
chịu trách nhiệm, đồng thời giới thiệu cách mà pháp luật quốc tế phân cấp và
truy xét trách nhiệm bên trong cấu trúc một nhà nước khi xuất hiện hành vi tội
ác chiến tranh. [1]
Tuy nhiên,
trách nhiệm công tố và thẩm quyền xét xử thuộc về ai thì lại là một vấn đề rất
khác. Bài viết này hy vọng có thể diễn giải về các khả năng có thể diễn ra
trong trường hợp tội ác chiến tranh của một bên tham chiến như Nga bị mang ra
ánh sáng.
1. Bốn nguyên tắc cơ bản của thẩm quyền công
tố – xét xử tội phạm chiến tranh
Không phải
quốc gia nào cũng muốn thừa nhận rằng quân đội của nước mình đã thực hiện hành
vi tội ác chiến tranh. Và lại càng hiếm có quốc gia nào mong muốn truy tố quân
nhân hay các lãnh đạo quân sự của mình vì hành vi này.
Thêm vào
đó, vấn đề chủ quyền và quyền miễn trừ ngoại giao khiến khả năng tố tụng, điều
tra và xét xử những nhân vật liên quan đến hành vi tội ác chiến tranh, đặc biệt
là những người giữ chức vụ cấp cao của một nhà nước, chưa bao giờ là điều dễ
dàng.
Vì hai lý
do trên, các nguyên tắc pháp luật quốc tế trong việc hình thành thẩm quyền điều
tra, công tố và xét xử tội ác chiến tranh được vận dụng một cách đa dạng. [2]
Nguyên tắc đầu tiên là nguyên tắc lãnh thổ
(territoriality principle).
Theo đó,
lãnh thổ nơi mà tội ác chiến tranh diễn ra được dùng để xác định thẩm quyền có
thể có nhằm xem xét điều tra và xét xử. Nguyên tắc này đặc biệt có lợi trong
các xung đột vũ trang quốc tế mà một bên tham chiến không phải là thành viên
trong Quy chế của Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC).
Ví dụ, Hoa
Kỳ không phải là một thành viên trong phạm vi thẩm quyền của Tòa án Hình sự Quốc
tế. Tuy nhiên, một số cuộc chiến mà Hoa Kỳ thực hiện nằm trên lãnh thổ của quốc
gia vốn là thành viên của ICC, ví dụ như trường hợp của Iraq. Vì thế, ICC vẫn
có thể điều tra và xét xử hành vi của Hoa Kỳ.
Nguyên tắc
lãnh thổ, do đó, tạo điều kiện cho việc xét xử tội ác chiến tranh dù quốc gia
thực hiện hành vi vẫn chưa là thành viên của ICC.
Nguyên tắc thứ hai là nguyên tắc cá thể chủ
động (active personality principle). Nó xác định thẩm quyền dựa trên quốc tịch của người thực hiện
hành vi phạm tội.
Với nguyên
tắc này, nếu quân nhân Nga được cho là nghi phạm của một hành vi tội ác chiến
tranh, nhà nước Nga sẽ là chính quyền đương nhiên có thẩm quyền xét xử trước
tiên (từ đó tạo ra hiệu lực pháp lý dựa trên các văn bản công ước quốc tế khác
mà Nga là thành viên).
Nguyên tắc thứ ba, gần gũi với nguyên tắc thứ hai,
là nguyên tắc cá thể bị động (passive personality principle) – có thể diễn giải là việc xác định thẩm
quyền dựa trên quốc tịch của người bị hại.
Nguyên tắc cơ bản cuối cùng là nguyên tắc
bảo hộ (protective principle).
Theo
nguyên tắc này, bất kỳ một quốc gia nào (dù không trực tiếp tham gia vào cuộc
xung đột vũ trang) cũng có thể viện dẫn lý do là các hành vi tội ác chiến tranh
đang đe dọa nghiêm trọng đến lợi ích và an ninh quốc gia của mình, và trên cơ sở
đó, sử dụng các hệ thống tài phán đang có hiệu lực trên lãnh thổ quốc gia của
mình.
Đây là một
nguyên tắc hơi khó lý giải trong phạm vi của một bài viết ngắn, song chúng ta
có thể nhìn vào một số án lệ của Hoa Kỳ để hiểu về vấn đề này. [3]
Ví dụ,
hành vi làm giả tài liệu của nhà nước Hoa Kỳ, khai gian và tạo đường dây buôn
bán người sang Hoa Kỳ, dù không có những thành tố cơ bản về lãnh thổ hay cá thể,
vẫn được xem là gây nguy hại nghiêm trọng đến an ninh Hoa Kỳ và có thể tạo ra
thẩm quyền liên lãnh thổ cho tòa án nước này.
Những ví dụ
tương tự cũng có thể được diễn giải trong môi trường xung đột vũ trang.
2. Chủ thể có trách nhiệm đầu tiên
Sau khi đã
xác lập bốn nguyên tắc cơ bản nói trên, và dù ghi nhận rằng tội ác chiến tranh
là một khái niệm pháp lý quốc tế, chính các quốc gia có quân nhân, sĩ quan thực
hiện hành vi này phải có trách nhiệm nội địa hóa các quy định của pháp luật
nhân đạo quốc tế, dưới dạng thức các quy định quân sự (military manual) hay quy
định tham chiến (code of conducts).
Trên cơ sở
đó, tội ác chiến tranh đồng thời cũng là tội danh hình sự của quốc gia sở tại.
Nó có thể bị điều tra, truy tố, xét xử trên khung cơ sở
pháp luật hình sự của quốc gia vi phạm. [4]
https://2xjs7y10oiyz26vqxu2hok6y-wpengine.netdna-ssl.com/wp-content/uploads/2022/04/1.jpg
Một
hố chôn tập thể được phát hiện tại Bucha, Ukraine vào tháng 4/2022. Ảnh:
Rodrigo Abd/ The Associated Press.
Ví dụ, nếu
nhà nước Nga thừa nhận quân nhân nước mình vi phạm các điều ước quốc tế liên
quan đến tội ác chiến tranh, tội ác chống lại loài người, họ sẽ là bên có thẩm
quyền trước tiên để xét xử và đưa ra các chế tài cần thiết để trừng trị tội ác.
Việc này có
khách quan hay có đến nơi đến chốn hay không là một câu chuyện khác, nhưng trước
hết nó giải quyết được hai vấn đề:
(1) Quốc
gia bị cáo buộc thừa nhận rằng quân đội nước mình có thực hiện hành vi “tội ác
chiến tranh”;
(2) Quốc
gia bị cáo buộc, ở một mức độ nào đó, xác lập khung và giới hạn trách nhiệm của
các cá nhân liên quan.
Dù có thể
bị chỉ trích là chưa đủ khách quan, việc chính quốc gia tham chiến thừa nhận
hành vi “tội ác chiến tranh” có tầm quan trọng chính trị, mang ý nghĩa nhượng bộ
rất lớn.
Mục tiêu
chính của công lý quốc tế là tìm kiếm sự thật và xác lập quy chuẩn hành vi cho
các quốc gia có chủ quyền, không phải can thiệp sâu vào chủ quyền của họ.
Nếu một quốc
gia thừa nhận hành vi tội ác chiến tranh cũng như chủ động điều tra và xét xử
nó, khả năng cao là sẽ không có tổ chức quốc tế hay quốc gia nào khác can thiệp
thêm vào những hành vi này.
Mặc khác,
điều này cũng giúp giới lãnh đạo chính trị quốc gia đặt ra những khoảng cách nhất
định giữa họ với lực lượng thực chiến và trực tiếp thực hiện hành vi vi phạm.
3. Ba lựa chọn khó: ICC, Tòa Hình sự đặc biệt
và “thẩm quyền phổ quát”
Việc một
quốc gia tự xét xử quân nhân thực hiện hành vi “tội ác chiến tranh” đồng nghĩa
với việc quốc gia đó thừa nhận hành vi bị cáo buộc có xảy ra, và rằng chính
quân đội của mình chịu trách nhiệm cho những hành vi đó.
Nhiều
chính quyền xem sự thừa nhận này là một thất bại chính trị.
Vì vậy,
trong rất nhiều trường hợp, những quốc gia bị cáo buộc đều phủ nhận hoàn toàn
việc hệ thống chính trị và quân đội của họ có liên quan đến hành vi tội ác chiến
tranh, tương tự như cách Nga phủ nhận hoàn toàn mọi tội ác liên quan đến Bucha.
Điều này dẫn
chúng ta đến ba công cụ định chế thay thế được sử dụng và nhắc đến nhiều nhất:
(1) Tòa án
Hình sự Quốc tế (ICC);
(2) Tòa án
Hình sự Quốc tế đặc biệt theo trường hợp;
(3) “Thẩm
quyền phổ quát” của tòa án các quốc gia.
Thẩm quyền
của ICC là vấn đề tương đối đơn giản.
Thẩm quyền
lãnh thổ của ICC đối với Ukraine được chính quyền của nước này thừa nhận. Từ
năm 2014, Ukraine đã chủ động mời ICC và tạo điều kiện để tổ chức tài phán quốc
tế này có thể thu thập chứng cứ, tạo căn cứ thực hiện quyền công tố và xét xử
các tội ác chiến tranh có thể có do Nga và lực lượng ly khai thân tín thực hiện.
https://2xjs7y10oiyz26vqxu2hok6y-wpengine.netdna-ssl.com/wp-content/uploads/2022/04/2.jpg
Công tố viên Tòa án Hình sự Quốc tế
Karim Khan và Tổng trưởng Công tố của Ukraine Iryna Venediktova tại Bucha. Ảnh:
Reuters.
Cho đến
nay, các lãnh đạo pháp lý của ICC đã chỉ rõ tình hình chiến tranh tại Ukraine chẳng khác
nào một “hiện trường gây án” (crime scene), nơi phơi bày các tội ác chiến tranh
của phía Nga. [5]
Vai trò của
ICC hiện nay bao gồm thống kê, tìm và lưu trữ vật chứng, soạn thảo các báo cáo,
từ đó hình thành các tài liệu có tính thẩm quyền làm tư liệu lịch sử, được sử dụng
cho các tổ chức quốc tế hay các cơ quan tài phán khác.
ICC cũng
hoàn toàn có thể bắt đầu tiến trình công tố và xét xử nếu thu thập đủ chứng cứ
để chứng minh hành vi tội ác chiến tranh của quân đội Nga.
Vấn đề ở
chỗ, khả năng Nga chấp nhận thẩm quyền của ICC cũng như hợp tác với cơ quan này
là rất thấp. Trong khi đó, quy chế của ICC cũng không cho phép xét xử vắng mặt
(trial in absentia).
Điều này dẫn
chúng ta đến một khả năng khác là việc hình thành nên các tòa án hình sự đặc biệt
như Tòa án Hình sự Quốc tế cho Nam Tư (ICTY) hay Tòa án Hình sự Quốc tế cho
Rwanda (ICTR).
Các tòa án
này được Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc tạo ra, thông qua hệ thống nghị quyết của
mình, và do đó, quy chế và thủ tục hoạt động cũng có thể linh hoạt hơn ICC.
Tuy nhiên,
cần lưu ý đến yếu tố chính trị – sự ủng hộ của các quốc gia trong Hội đồng Bảo
an.
Ví dụ như
trường hợp của ICTY. Nga và Trung Quốc chỉ ủng hộ thông qua Nghị quyết 808 hình thành tòa án này vào năm 1993 vì họ
không nghĩ rằng các lãnh đạo Nam Tư được họ ủng hộ lại thực hiện nhiều tội ác
chiến tranh trong suốt nhiều năm sau đó (đặc biệt trong trường hợp Tổng thống
Serbia Slobodan Milosevic). [6]
Với việc
Nga chủ động tiến đánh Ukraine, khả năng có một nghị quyết của Hội đồng Bảo an
hình thành nên Tòa án Hình sự Quốc tế cho Ukraine là rất khó xảy ra.
Tuy nhiên,
các công cụ khác như Đại hội đồng Liên Hiệp Quốc và các tổ chức quốc tế như
Liên minh Châu Âu vẫn là những khả năng để ngỏ.
Cuối cùng,
chúng ta nói đến khái niệm “thẩm quyền phổ quát” (universal jurisdiction).
Thẩm quyền
phổ quát là một học thuyết khoa học pháp lý quốc tế nhưng đồng thời cũng là
quy định pháp lý đang được sử dụng khá nhiều tại các quốc gia phương
Tây, dựa trên nền tảng của hệ thống Công ước Geneva và Quy chế của ICC. [7]
Nguyên tắc
này cho rằng các tội ác chống lại loài người đặc biệt nghiêm trọng, tội ác chiến
tranh, tội ác diệt chủng và một số những hành vi khác gây ảnh hưởng đến toàn thể
cộng đồng quốc tế nói chung, cũng như nhân phẩm, vị trí và sự phát triển của
con người.
Vì lý do
này, bất kể tội ác được thực hiện ở đâu, có liên quan gì đến quốc gia sở tại
hay không, có ảnh hưởng gì đến lợi ích của một quốc gia hay không, một quốc gia
vẫn có quyền công tố và xét xử những tội phạm này.
Nghe thì
có vẻ xa vời và bất khả thi, nhưng chúng ta cũng cần cân nhắc rằng nền tảng này
đã tạo thẩm quyền cho hệ thống tư pháp Anh trong việc xét xử và đưa ra các quyết
định tư pháp liên quan đến nhà độc tài Chile Augusto Pinochet, [8] hay trao quyền cho
tòa án Đức xét xử các thành viên của lực lượng chính phủ Syria tìm chỗ nương náu tại châu
Âu, [9] hoặc xác lập cơ sở cho tòa án của Mỹ xét xử lãnh chúa quân sự
Liberia Mohammed Jabbateh. [10]
***
Với tất cả
những thông tin trên, chúng ta có thể thấy rằng việc điều tra, xét xử và đưa những
tội ác chiến tranh tại Ukraine ra ánh sáng không phải là một công việc dễ dàng.
Tuy nhiên,
với sự tham gia của nhiều chủ thể pháp luật quốc tế, người viết tin rằng sự thật
về những gì đang diễn ra ở Ukraine sẽ có cơ hội được làm sáng tỏ. Và trong
tương lai không xa, sự kết hợp của các nhà nước phương Tây trong việc áp dụng
mô hình thẩm quyền phổ quát chắc chắn sẽ tạo ra cơ hội để thực thi công lý đối
với người dân Ukraine.
Chú thích
1.
Trung, N. Q. T. (2022, April 7). Thảm sát Bucha: Chúng ta biết
gì, và trách nhiệm pháp lý của Putin đến đâu? Luật Khoa Tạp Chí.
2.
Dinstein, Y. (2014). The Universality Principle and War Crimes. International
Law Studies – The Law of Armed Conflict: Into the Next Millenium, 71,
18–37.
https://digital-commons.usnwc.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=&httpsredir=1&article=1639&context=ils
3.
Dinstein, Y. (2014). The Universality Principle and War Crimes. International
Law Studies – The Law of Armed Conflict: Into the Next Millenium, 71,
18–37.
https://digital-commons.usnwc.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=&httpsredir=1&article=1639&context=ils
4. Customary
IHL – Rule 158. Prosecution of War Crimes. (2020). IHL Database.
https://ihl-databases.icrc.org/customary-ihl/eng/docs/v1_rul_rule158
5.
Sullivan, R. (2022, April 14). Chief ICC prosecutor declares
Ukraine a ‘crime scene’ after visiting Bucha to investigate Russia’s war.
The Independent.
https://www.independent.co.uk/news/world/europe/icc-investigation-bucha-war-crimes-b2057997.html
6.
UN Security Council, Security Council resolution 808 (1993) [nternational
Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (ICTY)], 22 February 1993,
S/RES/808 (1993), available at:
https://www.refworld.org/docid/3b00f15d30.html
[accessed 18 April 2022]
7.
Philippe, Xavier (2006) “The principles of universal jurisdiction and
complementarity: how do the two principles intermesh?” IRRC No. 862 June
2006.
https://www.icrc.org/en/doc/assets/files/other/irrc_862_philippe.pdf
8.
Jamison G. White, Nowhere to Run, Nowhere to Hide: Augusto Pinochet, Universal
Jurisdiction, the ICC, and a Wake-Up Call for Former Heads of State, 50 Case W.
Rsrv. L. Rev. 127 (1999) Available at:
https://scholarlycommons.law.case.edu/caselrev/vol50/iss1/7
9.
Gladstone, R. (2021, August 10). What Is Universal Jurisdiction? The
New York Times.
https://www.nytimes.com/2021/02/28/world/europe/universal-jurisdiction-war-crimes.html
10. Liberian
warlord “Jungle Jabbah” receives historic sentence in immigration fraud case.
(2018). ICE.
No comments:
Post a Comment