Cuộc chiến Ukraine liệu
có dẫn tới chiến tranh hạt nhân?
Seth
Baum
24/4/2022
https://www.bbc.com/vietnamese/vert-fut-61078902
Một ngày tuần trước, tôi thức giấc vào buổi sáng và
đưa mắt nhìn qua khung cửa sổ, tôi thấy mặt trời đang tỏa sáng. Khu phố nơi tôi
ở, tại Thành phố New York, vẫn yên bình, không có gì xáo trộn.
"Ổn rồi," tôi tự nhủ, "chúng ta
đã qua được cả một đêm mà không xảy ra chiến tranh hạt nhân."
Tôi làm việc cho Viện nghiên cứu Rủi ro Thảm họa
Toàn cầu, một trung tâm tư vấn có trụ sở tại Hoa Kỳ. Nhiệm vụ nơi đây của tôi
là nghiên cứu và suy đoán về những mối đe dọa nghiêm trọng nhất đối với nhân loại
có thể xảy đến trong tương lai.
Cuộc tập trận suýt dẫn
tới Thế Chiến III
Mười
bước để trở thành cường quốc hạt nhân
Đường
dẫn tới quyền lực hạt nhân
Tuy nhiên, thật hiếm khi tôi đi ngủ với nỗi
băn khoăn liệu ngay ngày hôm sau có xảy ra sự kiện hạt nhân hay không như những
ngày này.
Trong những ngày đầu tiên Nga xâm lược
Ukraine, xung đột đã leo thang nhanh chóng đến mức có thể hình dung rằng nó đã
chạm ngưỡng hoàn tất hành trình dẫn đến chiến tranh hạt nhân.
Hoa Kỳ, đất nước của tôi, ủng hộ Ukraine, khiến
cho nơi đây trở thành mục tiêu tiềm tàng của một cuộc tấn công hạt nhân của
Nga. May mắn thay, điều đó chưa xảy ra.
Liệu cuộc xâm lược Ukraine hay bất kỳ sự kiện
nào khác có dẫn đến chiến tranh hạt nhân hay không đang đặt ra những vấn đề hết
sức quan trọng.
Đối với cá nhân: mình có nên chạy đi trú ẩn ở
một nơi nào đó tương đối an toàn hay không? Đối với xã hội loài người: các hệ
thống sản xuất lương thực toàn cầu có nên chuẩn bị cho tình huống mùa đông hạt
nhân không?
Khi nào chiến
tranh hạt nhân có thể nổ ra?
Theo kịch bản tồi tệ nhất, một cuộc chiến
tranh hạt nhân có thể kéo theo sự sụp đổ của nền văn minh toàn cầu, có khả năng
gây ra những tổn hại to lớn trong tương lai.
Tuy nhiên, liệu một sự kiện có dẫn đến chiến tranh
hạt nhân hay không là điều không chắc chắn, và hậu quả của nó cũng vô cùng khó
đoán.
Giải quyết mối căng thẳng này giữa tầm quan trọng
của việc đo lường nguy cơ chiến tranh hạt nhân và khó khăn khi thực hiện đánh
giá là trọng tâm chính trong nghiên cứu của tôi. Vì vậy, làm thế nào để chúng
ta tiếp cận những điều không chắc chắn này, và việc tiếp cận có thể cho chúng
ta biết điều gì về cách giải thích các sự kiện đang diễn ra?
Rủi ro thường được đo lường bằng khả năng có
thể xảy ra một số sự kiện bất lợi, nhân với mức độ nghiêm trọng nếu sự kiện đó
xảy ra.
Các rủi ro chung có thể được định lượng bằng
cách sử dụng dữ liệu sự kiện trong quá khứ. Ví dụ, để định lượng rủi ro bạn sẽ
chết do tai nạn xe hơi, người ta có thể sử dụng lượng dữ liệu rất lớn về các vụ
tai nạn xe hơi trong quá khứ và phân đoạn chúng theo nhiều tiêu chí khác nhau,
chẳng hạn nơi cư trú và tuổi tác của bạn.
Cá nhân bạn chưa bao giờ chết trong một vụ tai
nạn xe hơi, nhưng nhiều người khác thì đã chết, và những dữ liệu đó giúp cho việc
định lượng rủi ro trở nên đáng tin cậy. Nếu không có dữ liệu này và thông tin
tương tự, ngành bảo hiểm không thể vận hành hoạt động kinh doanh của họ.
Nguy cơ bạn sẽ chết trong một cuộc chiến tranh
hạt nhân thì lại không thể được tính toán theo cách tương tự. Bởi cho đến nay,
chỉ có một cuộc chiến tranh hạt nhân đã xảy ra mà thôi - vào cuối Chiến tranh
Thế giới lần thứ hai - và chỉ có một thời điểm dữ liệu thôi thì không đủ.
Hơn nữa, các vụ ném bom nguyên tử xuống
Hiroshima và Nagasaki đã xảy ra cách đây 77 năm, trong những hoàn cảnh khác hẳn
so với hiện tại.
Khi Thế Chiến II bắt đầu, vũ khí hạt nhân vẫn
chưa được phát minh, và vào thời điểm xảy ra hai vụ đánh bom ở Nhật Bản thì Hoa
Kỳ là quốc gia duy nhất có vũ khí hạt nhân.
Khi đó không có sự răn đe hạt nhân, không có mối
đe dọa hủy diệt được đảm bảo từ các bên đối nghịch. Cũng không có điều cấm kỵ
nào đối với việc sử dụng vũ khí hạt nhân và không có bất kỳ hiệp ước quốc tế
nào điều chỉnh việc sử dụng vũ khí hạt nhân.
Một phụ nữ ở
Nagasaki đang chăm chú xem tác động của cuộc chiến tranh hạt nhân duy nhất trên
thế giới cho đến nay
Nếu Thế Chiến II là tất cả những gì chúng ta
phải xem xét để đánh giá nguy cơ chiến tranh hạt nhân, thì sự hiểu biết của
chúng ta đương nhiên rất hạn chế. Tuy vậy, bên cạnh việc chúng ta chỉ có thể có
một phần dữ liệu để dựa vào, còn có rất nhiều thông tin liên quan - là những
nguồn thông tin chi tiết có thể giúp chúng ta nắm bắt được rủi ro này.
Andrei Sakharov và trái
bom 'thần thánh' của Liên Xô
Vào hầm chống bom hạt
nhân ở Albania
Chiến tranh hạt nhân:
Nhân loại đã sẵn sàng tới đâu?
Các sự kiện xảy 'trên đà' dẫn tới nguy cơ nổ
ra chiến tranh hạt nhân, chẳng hạn như cuộc khủng hoảng tên lửa Cuba, là một ví
dụ.
Cuộc xâm lược Ukraine của Nga đang diễn ra được
hy vọng sẽ biến đổi sang một loại hình xung đột khác - theo bất kể cách nào trừ
việc bị leo thang thành một cuộc chiến tranh hạt nhân thực sự.
Tôi biết tới 74 sự kiện 'trên đà' như vậy: 59
sự kiện được tổng hợp trong một nghiên cứu mà nhóm của tôi đã thực hiện về khả
năng xảy ra chiến tranh hạt nhân và trong một nghiên cứu riêng biệt, và 15 sự
kiện mà tác động của các tiểu hành tinh đã tạo ra những vụ nổ khiến lầm tưởng
là do một cuộc tấn công hạt nhân gây ra.
Gần như chắc chắn là đã có nhiều hơn những sự
kiện như vậy, bao gồm cả một số sự kiện không được công bố công khai.
Một nguồn thông tin quan trọng khác là đồ thị
khái niệm về các kịch bản khác nhau theo đó chiến tranh hạt nhân có thể xảy ra.
Nói một cách khái quát thì có hai loại kịch bản:
chiến tranh hạt nhân có chủ đích, trong đó một bên quyết định phát động cuộc tấn
công hạt nhân trước khi đối phương có thể hành động tương tự, chẳng hạn như
trong Thế Chiến II; và chiến tranh hạt nhân không chủ đích, trong đó một bên
phóng vũ khí hạt nhân do lầm tưởng rằng mình đang bị tấn công hạt nhân.
Sự cố Able Archer năm
1983, khi Liên Xô ban đầu hiểu sai về các cuộc tập trận quân sự của NATO,
và vụ thử tên lửa Na Uy năm 1995, khi một vụ phóng tên lửa đẩy phục vụ nghiên cứu
khoa học bị nhầm là tên lửa tấn công, là những ví dụ về chiến tranh hạt nhân
không chủ đích.
Cuối cùng, thông tin về các sự kiện cụ thể
cũng có thể cung cấp cho chúng ta những chỉ dẫn.
Chẳng hạn, trong cuộc xâm lược Ukraine của Nga
đang diễn ra, một thông số quan trọng là trạng thái tinh thần của Vladimir
Putin.
Chiến tranh hạt nhân có nhiều khả năng xảy ra
hơn nếu như ông ta tức giận, tính khí thất thường, bị sỉ nhục hoặc thậm chí có
tư tưởng tự sát.
Các yếu tố khác là việc liệu Ukraine có thành
công trong việc chống lại quân đội Nga hay không, NATO có tham gia sâu hơn vào
các hoạt động quân sự trực tiếp hay không, có bất kỳ báo động nhầm đáng kể nào
xảy ra hay không.
Một tàu ngầm hạt
nhân của Nga hoạt động ở vùng Biển Đen vào ngày 19/2
Tất cả những điều trên, nếu như ta có thể
nghiên cứu được chúng, đều vô cùng giá trị giúp ta đánh giá được liệu có khả
năng xảy ra chiến tranh hạt nhân hay không.
Mức độ tàn khốc
Để đánh giá rủi ro, chúng ta cũng cần xác định
được mức độ khốc liệt của thảm họa nếu xảy ra.
Điều này gồm hai phần.
Thứ nhất là tìm hiểu các chi tiết của chính cuộc
chiến tranh. Có bao nhiêu vũ khí hạt nhân được kích nổ? Với hiệu suất công phá ở
mức nào? Ở những vị trí và tọa độ ra sao? Các cuộc tấn công nào khác, phi hạt
nhân, xảy ra trong quá trình tiến hành chiến tranh? Những chi tiết này sẽ xác định
tổn hại ban đầu.
Thứ hai là tìm hiểu những gì xảy ra tiếp theo.
Những người sống sót có thể duy trì các nhu cầu cơ bản - thức ăn, quần áo, chỗ ở
hay không? Các tác động thứ cấp ví dụ mùa đông hạt nhân sẽ nghiêm trọng như thế
nào? Với tất cả các yếu tố gây căng thẳng khác nhau, liệu những người sống sót
có thể duy trì bất kỳ biểu hiện nào của nền văn minh hiện đại, hay thế giới sẽ
tận diệt? Nếu sự sụp đổ xảy ra, những người sống sót hoặc con cháu của họ có
khi nào xây dựng lại như cũ được không? Những yếu tố này xác định tác hại tổng
thể, lâu dài do chiến tranh hạt nhân gây ra.
Bất kỳ cuộc chiến tranh hạt nhân nào, dù là cuộc
chiến tranh "nhỏ" cũng sẽ là thảm họa đối với các khu vực bị ảnh hưởng.
Tuy nhiên, điều khiến cho vũ khí hạt nhân trở
nên đáng lo ngại không phải là thiệt hại do một vụ nổ duy nhất có thể gây ra. Tổn
thất đó có thể là lớn theo đúng nghĩa của vụ nổ hạt nhân, tuy nhiên vẫn có thể
so sánh với thiệt hại mà chất nổ thông thường, phi hạt nhân có thể gây ra.
Lấy ví dụ về Thế Chiến II để minh họa: trong số
khoảng 75 triệu người đã chết trong cuộc xung đột này, chỉ khoảng 200.000 người
tử vong bởi vũ khí hạt nhân. Con số thiệt mạng có thể so sánh được, là số nạn
nhân của các vụ ném bom rải thảm tại các thành phố như Berlin, Hamburg và
Dresden. Vũ khí hạt nhân là khủng khiếp, nhưng vũ khí quy ước khi đem ra sử dụng
ở mức cao thì cũng gây thảm khốc không kém.
Điều khiến cho vũ khí hạt nhân trở nên đáng lo
ngại là do chúng dễ dàng gây ra sự tàn phá cực kỳ lớn.
Với một lệnh phóng duy nhất, một quốc gia có
thể gây ra thiệt hại gấp nhiều lần so với những gì đã xảy ra trong toàn bộ Thế
Chiến II, và họ có thể làm điều đó mà không cần đưa bất kỳ người lính nào ra nước
ngoài tham chiến.
Thay vào đó, họ chỉ cần chuyển giao đầu đạn hạt
nhân với tên lửa đạn đạo xuyên lục địa. Việc phá hủy hàng loạt từ lâu đã có thể
xảy ra, nhưng chưa bao giờ có thể được thực hiện dễ dàng đến thế.
Đây là lý do việc sử dụng vũ khí hạt nhân trở
thành điều cấm kỵ vô cùng quan trọng.
Việc cấm kỵ là nhằm kiềm chế các quốc gia kiềm
chế cám dỗ họ có thể có trong việc dùng vũ khí hạt nhân. Nếu vũ khí hạt nhân có
thể chấp nhận cho sử dụng một lần, thì cũng có thể sẽ xảy ra lần thứ hai, hoặc
ba, bốn, hoặc nhiều hơn nữa, cho đến khi nó gây ra hủy diệt hàng loạt trên toàn
cầu.
Về việc đánh giá độ rủi ro, cần phải phân biệt
giữa chiến tranh hạt nhân "nhỏ" và "lớn".
Bất kỳ ai trong chúng ta cũng đều có xác suất
tử vong cao hơn trong một cuộc chiến tranh hạt nhân có dùng tới 1.000 vũ khí hạt
nhân, so với một cuộc chiến tranh hạt nhân chỉ dùng một vũ khí hạt nhân.
Hơn nữa, toàn bộ nền văn minh nhân loại có thể
chống chọi lại được cuộc chiến có sử dụng một vũ khí hạt nhân hoặc một số lượng
nhỏ vũ khí hạt nhân, giống như trong Thế Chiến II.
Đối với cuộc chiến tranh hạt nhân dùng đến nhiều
vũ khí nguyên tử hơn, nhiều khả năng nhân loại sẽ phải đối mặt với những tác động
tàn khốc khôn lường.
Nếu nền văn minh toàn cầu thất bại, thì các
tác động sẽ có mức độ nghiêm trọng hơn nhiều, đe dọa tới bức tranh toàn cảnh về
khả năng sinh tồn dài hạn của nhân loại.
Như vậy, có thể nói rằng số lượng vũ khí hạt
nhân cần thiết để tạo tác động đến mức tàn khốc này là một điều hoàn toàn khó
lường hơn nữa đối với nhân loại.
Một người đàn ông
đi ngang qua gian "Lịch sử của các loại bom" của nghệ sĩ Ai Weiwei tại
Bảo tàng Chiến tranh Hoàng gia ở London
Với tất cả sự không chắc chắn nêu trên, sẽ là
công bằng khi cân nhắc xem việc phân tích rủi ro đem lại những tác dụng gì.
Trong bối cảnh này, nghiên cứu của nhóm tôi về
nguy cơ chiến tranh hạt nhân nhận được hai loại chỉ trích phổ biến.
Một số người cho rằng nghiên cứu đó quá thiên
về định lượng, trong khi những người khác lại cho rằng nghiên cứu không hội đủ
yếu tố định lượng.
Những người với quan điểm "quá thiên về định
lượng" cho rằng chiến tranh hạt nhân là một rủi ro vốn dĩ không thể định
lượng được, hoặc ít nhất là không thể định lượng được với bất kỳ mức độ chặt chẽ
một cách thỏa đáng nào, và do đó, dù chỉ là thử phân tích rủi ro thôi cũng là
chuyện hoang đường.
Những người có quan điểm "không đủ định lượng"
cho rằng ước tính rủi ro là cần thiết cho việc ra quyết định đúng đắn và một số
dự tính, tuy rằng có thiếu sót và không chắc chắn, vẫn tốt hơn là không làm gì.
Theo nhận định của tôi, cả hai quan điểm đều
có sự hợp lý nhất định.
Có những quyết định quan trọng phụ thuộc vào
nguy cơ chiến tranh hạt nhân, chẳng hạn như về cách các quốc gia có vũ khí hạt
nhân nên quản lý vũ khí của mình và tiến hành giải trừ quân bị ra sao. Điều này
mang lại cho chúng tôi lý do chính đáng để cố gắng lượng hóa rủi ro.
Tuy nhiên, khi cố gắng thực hiện việc này, điều
quan trọng là phải cẩn trọng và không tuyên bố rằng chúng ta nắm chắc rủi ro
trong tay hơn mức chúng ta thực sự biết về nó.
Việc định lượng sai rủi ro tạo ra nhận thức
không đúng dẫn đến quyết định đối phó rủi ro không phù hợp với tình hình thực tế.
Do phải đặt cược ở mức độ đặc biệt cao như vậy, điều quan trọng là chúng ta cần
định lượng một cách đúng đắn.
Vậy, đối với tình hình hiện tại, cuộc xâm lược
của Nga vào Ukraine đang ở mức độ nào? Nguy cơ dẫn đến chiến tranh hạt nhân có
cao không?
Tôi không thể nêu ra cho quý vị một con số
chính xác do còn có rất nhiều điều không chắc chắn và tình hình chiến sự liên tục
thay đổi.
Những gì tôi có thể nói, đó là cuộc chiến này
có viễn cảnh đáng được coi là hết sức nghiêm trọng.
--------------------
* Seth Baum là Giám đốc Điều hành của Viện Rủi ro Thảm
họa Toàn cầu, một trung tâm nghiên cứu chuyên về rủi ro hiện hữu.
Bài
tiếng Anh đã đăng trên BBC
Future.
No comments:
Post a Comment