Collinz Randall, russ.ru
Phạm Nguyên Trường dịch
11/07/2013
Sức
mạnh chủ yếu của hệ thống giáo dục đại học Mĩ là có nhiều trường, các trường
rất đa dạng và có tổ chức phức tạp và có nguồn tài chính khác nhau.
Khác
với nhiều quốc gia khác, Mĩ không có các trường đại học quốc gia trực thuộc
trung ương. Nhiều trường nhận được tài trợ từ chính phủ liên bang, nhưng đa số
các khoản tài trợ này là dành cho các công trình nghiên cứu của các nhà khoa
học, nhờ đó mà nhà trường được dành một phần cho công tác quản lí. Điều đó làm
cho một số chuyên gia nổi tiếng có ảnh hưởng rất lớn. Và khi họ chuyển từ
trường này sang trường kia, ảnh hưởng đó làm cho người ta tin rằng họ sẽ được
đối xử một cách xứng đáng.
Tất
cả các bang đều có trường đại học công lập, giữa những trường này cũng có sự
cạnh tranh.
Thường thì mỗi bang
đều muốn có mấy loại hình trường đại học công lập:
a)
trường đại học tinh hoa, hướng vào công tác nghiên cứu – thí dụ như trường đại
học của bang California, trường đại học của bang Michigan;
b)
những trường đại học dành cho đại chúng, không phải tinh hoa;
c)
mỗi trường lại có rất nhiều phân hiệu – thí dụ như đại học California ở
Los-Angeles, đại học California ở Berkeley, đại học California ở San-Diego;
d)
trường cao đẳng với chương trình học tập kéo dài hai năm, dành cho những
họcsinh không đủ điểm vào những trường đại học có uy tín hơn. Tất cả những loại
hình trường lớp này bảo đảm công ăn việc làm cho các giáo viên (những người
thường tốt nghiệp các trường ưu tú). Như vậy là những trường đại học bình
thường gián tiếp ủng hộ những trường ưu tú.
Các trường đại học
tôn giáo
cũng có tình hình tương tự. Vì Mĩ không có tôn giáo của nhà nước cho nên các
tôn giáo khác nhau đều tìm cách mở trường đại học của riêng mình. Bang nào cũng
có những trường như thế và hầu như tôn giáo nào cũng có trường riêng.
Các trường tư thục như Harvard
University, Yale, Princeton, Stanford, Duke University, Chicago, Pennsylvania
(mặc dù gọi là trường University of Pennsylvania, nhưng đây là trường tư, còn
trường đại học quốc gia ở bang này lại có tên lên Pennsylvania State
University) là những trường có uy tín nhất.
Uy
tín của các trường này là do đấy là những trường lâu đời nhất, khởi kì thủy là
do các giai cấp trên xây dựng lên và thành phần sinh viên quyết định tính kế
thừa địa vị tinh hoa của chúng. Trong suốt hàng chục năm ròng, các trường này
có thể lôi kéo những giáo sư tài ba nhất đến làm việc ở đấy. Các trường này
cũng thường xuyên tìm được tài trợ cho các công trình nghiên cứu và trở thành
những trung tâm đầu tư từ ngân sách nhà nước.
Các trường mang tính
thương mại.
Đây lả những trường xuất hiện chưa lâu, uy tín không cao. Thí dụ như University
of Phoenix – đây là loại trường buổi tối, giá rẻ, dành cho những sinh viên muốn
có một số nghề nghiệp nhất định.
Những kiểu trường
đại học khác nhau – quốc gia, tôn giáo, tư thục – thường xuyên tìm cách bắt
chước nhau.
Thí dụ như các trường Thiên chúa giao không quá lệ thuộc vào những vấn đề tôn
giáo và có thuê các các giáo sư không phải là người Thiên chúa giáo. Nhiều
trường đại học Tin lành tìm cách chuyển thành các trường thế tục.
Các trường đại học
Mĩ có thể bảo đảm được quyền tự chủ là vì họ có nhiều nguồn cung cấp tài chính:
–
tài trợ của nhà nước (nhà nước trực tiếp cung cấp tài chính cho các trường đại
học quốc gia, cũng như tài trợ cho công tác nghiên cứu và học bổng cho sinh
viên);
–
đóng góp của sinh viên, những khoản đóng góp này cũng góp phần bảo đảm sự tự
chủ khỏi việc kiểm soát của nhà nước;
–
đóng góp mang tính từ thiện – từ những người giàu có, các công ty và sinh viên
đã ra trường. Cung cấp tiền cho các trường đại học là vấn đề uy tín. Những
trường đại học nổi tiếng nhất thường mang tên người sáng lập (Harvard,
Yale, Stanford, Duke). Đôi khi người ta tìm cách vinh danh những người bảo trợ
giàu có bằng cách gắn tên tuổi của họ với một trong những tòa nhà của trường;
–
thể thao cũng là nguồn thu nhập đáng kể. Trong thế kỉ XX, trường đại học có thể
trở thành nổi tiếng nếu có một đội bóng đá hay bóng rổ mạnh. Trường có thể có
thu nhập khá lớn từ bán vé các trận đấu, bán quyền truyền hình và bán quần áo
thể thao với biểu tượng của đội… Ở các nước khác, thể thao thường tách khỏi nhà
trường. Vì vậy mà không ở đâu có nguồn thu như thế. Kết quả thật bất ngờ là
những trường nổi tiếng nhất không phải là những trường có trình độ giáo dục cao
nhất mà lại là những trường có đội thể thao thành công nhất.
*
* *
Do
có nhiều nguồn thu cho nên cả doanh nghiệp lẫn chính phủ đều không thể kiểm
soát được hoàn toàn trường học. Đấy là bảo đảm cho sự tự chủ của nhà trường.
Làm thế nào mà chuyện đó có thể nâng cao được năng suất trong lĩnh vực trí tuệ
và làm cho Mĩ trở thành nước giữ thế thượng phong về mặt trí tuệ trên thế giới?
Các trường đại học tìm cách mời những giáo sư nổi tiếng nhất và có năng suất
cao nhất và thường thì các trường của Mĩ cũng có điều kiện trả họ mức lương cao
hơn và sự tự chủ để các giáo sư có thể thực hiện được những ý tưởng của mình.
Một
tác nhân quan trọng khác – cơ cấu bên trong, các trường đại học Mĩ có rất nhiều
giáo sư trong từng lĩnh vực. Đấy là sự khác biệt với hệ thống giáo dục truyền
thống của châu Âu – nơi “mỗi ngành chỉ có một giáo sư”. Các trường đại học Mĩ
thường tìm cách thành lập những khoa lớn với nhiều giáo sư trong mỗi lĩnh vực,
điều đó đã chuyển trung tâm quyền lực lãnh đạo của trường xuống các khoa. Như
vậy nghĩa là các khoa trở thành trung tâm cải tiến.
Từ
sau Thế chiến II, hệ thống giáo dục Mĩ đã chiếm được những vị trí đầu tầu trên
thế giới. Một phần là do sự suy sụp của các trường đại học ở Đức (chiến tranh
và chủ nghĩa quốc xã). Mĩ đã được lợi vì nước này thu nhận những giáo sư-nhập
cư tài giỏi nhất vào các trường đại học của mình. Nhiều giáo sư hiện nay là học
trò của những người di dân thuở nào.
Năm
1945 cũng là thời điểm mà giáo dục đại học Mĩ trở thành đại chúng: tỉ lệ thanh
niên theo học đại học từ 10 phần trăm đã tăng dần và hiện chiếm tới lên 60 phần
trăm. Điều này làm gia tăng nhu cầu số lượng trường đại học, giáo viên và kết
quả là gia tăng những cơ cấu khuyến khích sáng kiến. Ở Pháp thì lại khác, các
trường đại học ở nước này bị giới hạn bởi cơ cấu của trung ương. Các trường ở
Anh, tuy có được khá nhiều quyền tự chủ, nhưng càng ngày càng bị chính phủ áp
lực vì họ hầu như chỉ có một nguồn tài trợ duy nhất là ngân sách.
*
* *
Hiện
nay các trường đại học Mĩ cũng gặp một số khó khăn tạm thời. Từ khi các trường
tinh hoa nhận được nhiều tiền quyên góp của các cá nhân thì họ cũng trở thành
những tay chơi có máu mặt trên thị trường chứng khóan, vì vậy mà cùng với sự
suy thoái kinh tế trong hai năm vừa qua, họ đã phải đưa ra những kế hoạch tài
chính mang tính bảo thủ hơn. Nhưng đây chỉ là một trong những nguồn thu cho nên
tôi nghĩ rằng nó cũng không có ảnh hưởng lớn đối với tính tự chủ của họ.
Trong
các môn khoa học tự nhiện, có sự hợp tác gắn bó giữa giới doanh nghiệp và các
trường thực hiện những dự án nghiên cứu đặc thù. Một số nhà phê bình phàn nàn
rằng điều đó sẽ buộc các trường phải quên đi lí tưởng là tìm kiếm kiến thức và
làm cho họ có thói hám lợi. Áp lực là có, nhưng cũng có những tác nhân cân bằng
khác: tầm quan trọng của việc giữ các giáo sư nổi tiếng trong cùng một khoa,
điều này sẽ thúc đẩy những hoạt động thuần túy trí thức. Tuy nhiên, phát minh
vĩ đại hay lí thuyết mới vẫn là phương pháp tạo uy tín tốt nhất. Nhiều giáo sư
đại học còn thể hiện sáng kiến riêng bằng cách đưa phát minh của mình ứng dụng
vào lĩnh vực thương mại. Thí dụ như sự bùng nổ của công nghệ sinh học trong mấy
năm gần đây. Vì vậy mà không được coi hoạt động nghiên cứu của các trường đại
học hoàn toàn là do nhu cầu của doanh nghiệp. Hơn nữa, nhiều xí nghiệp công
nghệ cao lại làm cho người ta liên tưởng tới khuôn viên đại học. Các xí nghiệp
này bắt chước cách làm việc của trường đại học.
Nhưng
cũng không nên cường điệu sự độc quyền về trí tuệ của các trường đại học Mĩ.
Trong những lĩnh vực trí tuệ như triết học, văn học và xã hội học, trung tâm
tri thức thế giới trong 50 năm lại đây có lẽ nằm ở Paris. Chuyện đó xảy ra là
do sự kết hợp một cách tài tình những trường đại học tinh hoa, ngành in ấn và
công nghệ truyền thông, trung tâm chính trị và thế giới nghệ thuật của Pháp –
từ đó mới có các “nhà tư tưởng” nổi tiếng của Pháp như Sartre, Lévi-Strauss vả
Bourdieu, những người nổi tiếng cả ở bên ngoài khuôn viên đại học.
Mĩ
không có cơ chế như thế – các nhà trí thức Mĩ thường phàn nàn về chuyện đó.
Washington là trung tâm chính trị chứ không phải là trung tâm trí thức; New
York và Los-Angeles là trung tâm truyền thông, ở đấy cũng có một số trường đại
học tốt, nhưng các thành phố này không phải là thủ đô và cũng không giữ thế
thượng phong trong thế giới đại học. Các trường đại học lớn nằm ở Boston,
Chicago, San-Fransisco, Philadelphia, và nhiều thành phố nhỏ hơn như Princeton
hay New-Haven.
Collinz
Randall là nhà xã hội học, triết học khoa học người Mĩ, chủ tịch hiệp hội xã
hội học Mĩ. Trong những năm 1970 ông là một trong những sáng lập viên tạp chí
“Theory and Society”. Hiện nay ông đang dạy tại trường đại học Pennsylvania và
là thành viên ban biên tập tạp chí “Social Evolution & History”.
Trích từ Tia Sáng
No comments:
Post a Comment