Kỳ 1: Báo chí Việt
Nam có đang chịu cảnh một cổ 'ba bốn tròng'?
BBC News Tiếng Việt
10 tháng 5 năm 2023
https://www.bbc.com/vietnamese/vietnam-65541754
Mới đây, tổ chức Phóng viên Không biên giới (RSF)
công bố bảng xếp hạng tự do báo chí, Việt Nam đã tụt hạng gần "đội sổ"
khi xếp thứ 178 trong tổng số 180 quốc gia trên thế giới.
Đứng sau Việt Nam là Trung Quốc (179/180) và Bắc
Hàn đứng cuối bảng (180/180). Đây là mức thấp nhất mà Việt Nam bị xếp loại kể từ
khi RSF công bố bảng xếp hạng hàng năm từ 2002 đến nay.
Theo số liệu thống kê từ
RSF, tới nay tại Việt Nam, có hơn 40 nhà báo bị giam giữ. Nổi bật nhất là bà Phạm
Đoan Trang, người có nhiều giải thưởng báo chí, hiện thụ án 9 năm với tội danh
'Tuyên truyền chống nhà nước'.
Trong bài viết này, BBC sẽ phân tích hệ thống quản
lý báo chí ở Việt Nam, về cơ chế kiểm duyệt lẫn tự kiểm duyệt trong các tòa soạn
và cách biến báo chí thành công cụ tuyên truyền trong bối cảnh mạng xã hội lan
rộng.
Hệ thống quản lý báo chí ở Việt Nam nhìn chung
khá chồng chéo và rắc rối.
Một cơ quan báo chí có thể chịu cảnh "một
cổ ba bốn tròng" từ Đảng Cộng sản Việt Nam, chính quyền các cấp, bộ ngành
và cơ quan chủ quản.
Ở đây chưa kể còn một "tròng" doanh
nghiệp được "kết bằng tiền", bằng những hợp đồng quảng cáo có giá trị
cũng có thể ảnh hưởng đến nội dung báo chí nhưng vì phi chính thức nên chưa đề
cập ở đây.
Đảng - quyền lực tối thượng
Luật báo chí 2016 viết: "Báo chí ở nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt
Nam là phương tiện thông tin thiết yếu đối với đời sống xã hội; là cơ quan ngôn
luận của cơ quan Đảng, cơ quan nhà nước, tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức
chính trị xã hội - nghề nghiệp, tổ chức xã hội, tổ chức xã hội - nghề nghiệp;
là diễn đàn của Nhân dân."
Có thể hiểu,
ở quốc gia độc đảng như Việt Nam thì quyền lực của Đảng Cộng sản Việt Nam là tối
thượng, Đảng quản lý về nhiều mặt và bằng nhiều phương tiện khác nhau.
Đầu tiên là về con người, để ngồi ở vị trí cấp
cao trong một tòa soạn như Tổng Biên tập thì các nhà báo này đều phải là đảng
viên.
Năm 2018, làng báo Việt Nam chấn động khi báo
Thanh Niên cho thôi chức 13 nhà báo lúc bấy giờ nắm giữ vị trí trưởng ban, phó
ban hoặc tương đương.
Một nguồn tin ở TP HCM thời điểm ấy nói với
BBC rằng, sự việc trên dẫn đến tình trạng "Ban Văn nghệ của báo Thanh Niên
hiện thiếu cả trưởng và phó ban vì không có ai là đảng viên cộng sản".
Những nhà báo là đảng viên thường phải chấp
hành các điều lệ của đảng, các quy định và nguyên tắc của đảng, tuân theo nghị
quyết đại hội đảng, sự phân công của Đảng.
Họ cũng phải học tập nghị quyết, phải họp hành
cập nhật những chỉ đạo mới.
Ngoài ra, sự hiện diện của Đảng còn là ở những
người, những vị trí, các ban bệ khác rất cụ thể như bí thư đảng bộ, đảng bộ,
chi bộ… Các cuộc sinh hoạt đảng thường có bỏ phiếu tín nhiệm, phê bình và tự
phê bình.
Vì vậy, nếu bị chi bộ, đảng
bộ phê bình thì các lãnh đạo này cũng khó trụ lâu nên việc siết chặt kênh được
coi là "quyền lực thứ tư" này càng tối quan trọng.
"Vì Tổng Biên tập là
đảng viên, phải phục tùng tổ chức, nên việc họ ấy chỉ đăng đúng chủ trương, đường
lối là điều đương nhiên. Và khi Đảng đã nắm triệt để về mặt con người, cũng là
khống chế về mặt nội dung," một nhà báo ẩn danh nói với
BBC.
Ở Việt Nam,
cơ quan cao nhất về mặt đảng quản lý nội dung báo chí là Ban Tuyên giáo. Cơ quan này quản lý báo chí thông qua các cuộc giao ban hằng ngày, hằng
tuần với các đại diện từ Ban Tuyên giáo, Bộ Thông tin Truyền thông.
Sự chỉ đạo này có thể được thực hiện theo các
hình thức:
·
Công văn chỉ đạo (có thể có dấu mật);
·
Gửi qua đường fax (nhưng hay bị một số nhà báo chụp
hình đăng lên mạng);
·
Các chỉ đạo trực tiếp trong các cuộc họp giao ban
(có biên bản tóm tắt);
·
Các chỉ đạo qua tin nhắn, gọi điện thoại. Cách cuối
cùng này thường được sử dụng phổ biến sau này vì tính nhanh chóng. Tin nhắn được
thiết kế riêng cho từng người nên ai truyền ra ngoài là biết rò rỉ từ đâu;
·
Ví dụ, mỗi năm tới dịp kỷ niệm ngày sinh cố
Chủ tịch Hồ Chí Minh 19/5 thì báo chí phải tuyên truyền chủ trương "Học tập
và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh".
RSF lại chỉ trích tự do
báo chí ở Việt Nam, xếp hạng 178/180
Quy hoạch báo chí Việt
Nam: ‘Buồn lắm, nhưng sẽ làm thành công’?
Giới nghệ sỹ tiếc thương
nhà phê bình Đặng Tiến, báo VN bị cấm đưa tin?
Hay gần đây, khi nhà phê bình Đặng Tiến qua đời,
các báo nhận được chỉ đạo qua tin nhắn như sau:
"Về trường hợp ông Đặng Tiến vừa
qua đời tại Pháp, đề nghị các cơ quan báo chí không thông tin (nếu đã thông tin
thì gỡ ngay) vì đây là nhân vật tham gia tổ chức chống Đảng và Nhà nước Việt
Nam (Văn đoàn Độc lập). Trân trọng."
BBC ghi nhận đường dẫn trên các trang như Tuổi
Trẻ Online, Thanh Niên Online, Phụ Nữ Online viết về sự ra đi của ông Đặng Tiến
thì các đường dẫn này đã không còn khả dụng.
Giáo sư Carl Thayer, nhà
quan sát chính trị Việt Nam lâu năm nhận định với BBC rằng, việc kiểm soát và
kiểm duyệt báo chí ở Việt Nam được phân chia giữa Ban Tuyên giáo Trung ương và
Bộ Thông tin và Truyền thông.
"Họ ban hành hướng dẫn cho tất cả các
phương tiện truyền thông nhà nước bao gồm báo in, trực tuyến, đài phát thanh và
truyền hình. Tất cả các tổng biên tập và biên tập viên ở vị trí cao đều phải là
đảng viên. Các nhà báo được yêu cầu tham dự các cuộc họp hàng tuần, vào thứ Ba
tại Hà Nội và thứ Tư tại TP HCM, để nhận được hướng dẫn về những gì có thể và
không thể triển khai."
Một nhà báo giấu tên từ Quảng Ngãi nói với
BBC: "Họp giao ban xưa nay vốn là hoạt động của Bộ Thông tin Truyền thông
và Ban Tuyên giáo với các báo. Sau này thì mở rộng ra tùy vào tình hình thời sự
mà sẽ có đại diện từ các cơ quan khác tham gia ... Ví dụ như Bộ Ngoại giao sẽ dự
họp khi có các lãnh đạo cấp cao đi công du,...Ở các địa phương, để hoạt động hiệu
quả, có được tin tức nhanh thì các phóng viên phải đăng ký thường trú. Qua đó,
họ cũng phải họp với Ban Tuyên giáo tỉnh về những điểm nóng, vụ việc gây tranh cãi.
Tất cả đều được chỉ đạo từ trên xuống: có nên đăng thêm hay giảm bớt bài vở về
vụ này, vụ kia..."
Những cánh tay nối dài 'kiểm duyệt'
Trong đề án quy hoạch báo chí toàn quốc đến
năm 2015 ghi rõ: "Báo chí là phương tiện
thông tin, công cụ tuyên truyền, vũ khí tư tưởng quan trọng của Đảng và Nhà nước,
diễn đàn của nhân dân, đặt dưới sự lãnh đạo trực tiếp, toàn diện của Đảng, sự
quản lý của Nhà nước, hoạt động trong khuôn khổ Hiến pháp và pháp luật."
Cơ quan chủ quản cũng là một tổ chức được cho
là "nắm quyền sinh sát" đối với tờ báo do mình quản lý. Hầu hết báo
chí Việt Nam đều là nhà nước dù một số trường hợp lách luật để làm báo tư nhân,
nhưng tạm thời chưa đề cập ở đây.
Mỗi tờ báo đều nằm dưới một cơ quan chủ quản
nhất định: cơ quan đó có thể là một tổ chức đảng, chính quyền, cơ quan quản lý
nhà nước hoặc là một tổ chức đoàn thể, hội, được nuôi bằng ngân sách nhà nước:
ví dụ như Hội Nhà văn thì cũng được nhà nước đổ tiền vào.
Theo Bộ Thông tin Truyền thông, Cơ quan chủ quản
sẽ có quyền lực là bổ nhiệm nhân sự cấp cao như Tổng Biên tập (TBT), Phó Tổng
biên tập, Tổng Thư ký tòa soạn...
Các chức danh như Tổng Biên tập cần có nhiều
ban bệ, gồm cả ban Bí thư Trung ương Đảng, Ban Tuyên giáo, tùy theo tờ báo đó
là cấp bộ, cấp vụ - đồng ý thì mới thông qua, nhưng một cách chính thức thì cơ
quan chịu trách nhiệm, triển khai việc bổ nhiệm vẫn là cơ quan chủ quản.
Ví dụ như Tổng Biên tập báo Thanh Niên sẽ do
Trung ương Đoàn bổ nhiệm; Tổng Biên tập báo Pháp luật TP HCM sẽ do Ủy ban nhân
dân TPHCM bổ nhiệm.
"Cơ quan chủ quản có quyền bổ nhiệm thì
hoàn toàn có quyền tác động tới nội dung, đường hướng của tờ báo: trước hết từ
khâu chọn nhân sự, chọn người có năng lực như thế nào, lập trường như thế nào sẽ
có tính quyết định đối với đường hướng phát triển của tờ báo về sau. Về sau tức
là quản lý bằng họp hành, chỉ đạo," nhà báo giấu tên nói với BBC.
Việt Nam: Mạng xã hội
nước ngoài phải 'gỡ bài trong 24 giờ'?
Việt Nam yêu cầu người
dùng mạng xã hội xác minh danh tính
Nhiều báo VN gỡ đoạn
phát ngôn của ông Nguyễn Xuân Phúc về vụ Việt Á?
Bên cạnh tầng tầng lớp lớp quản lý báo chí kể
trên, để kiểm soát báo chí, chính quyền còn có những công cụ khác để tăng uy lực
của "vòng kim cô" này như: hệ thống luật, các văn bản quy phạm pháp
luật về hoặc liên quan đến quản lý báo chí, các cơ quan quản lý nhà nước, an
ninh văn hóa.
Lực lượng an ninh văn hóa, Cục An ninh Thông
tin truyền thông (A87) - thuộc Bộ Công an - được cho là dẫn đầu trong việc đấu
tranh "không tiếng súng" trên mặt trận tư tưởng, văn hóa, văn nghệ.
Theo đó, cơ quan này quản lý hoạt động báo chí, theo dõi các nhà báo, báo cáo
tình hình, tư tưởng, việc đi nước ngoài của các nhà báo.
"Họ thường tổ chức quản lý, giám sát,
theo dõi theo hai kiểu: quản lý theo địa bàn và quản lý theo mảng. Bên cạnh đó,
họ quản lý theo nhóm, lĩnh vực: ví dụ quản lý theo loại hình báo chí (điện tử,
giấy…), quản lý theo cấp (báo trung ương, báo địa phương…)," một cựu Thư
ký tòa soạn nói với BBC.
Trong vụ án Báo Sạch, năm nhà báo bị kết tội
Điều 331 BLHS, Đại tá Nguyễn Tuấn Việt - Trưởng phòng An ninh Báo chí Xuất bản,
Cục An ninh chính trị nội bộ, Bộ Công an phát biểu rằng, hoạt động tác nghiệp của
nhà báo, phóng viên phải phù hợp với tôn chỉ, mục đích của cơ quan báo chí theo
đúng quy định tại Luật Báo chí năm 2016.
"Các đối tượng thuộc nhóm "Báo Sạch"
đã bị tước thẻ nhà báo thì không thể hoạt động như một nhà báo thông thường, mọi
hoạt động lấy danh nghĩa nhà báo đều là hành vi vi phạm các quy định của pháp
luật.
""Nhà báo độc lập", "truyền
thông độc lập" là những mỹ từ mà các thế lực thù địch, phản động thường
rêu rao nhằm che lấp mưu đồ xấu xa với sự nghiệp cách mạng Việt Nam nói chung,
hoạt động báo chí, truyền thông ở Việt Nam nói riêng. Đó là lợi dụng quyền tự
do báo chí, tự do ngôn luận để hoạt động phá hoại an ninh quốc gia, trật tự an
toàn xã hội, xâm phạm lợi ích hợp pháp của Nhà nước và nhân dân, vi phạm pháp
luật..." tờ Quân
đội Nhân dân dẫn lời ông Việt.
Từ trái qua:
ông Đoàn Kiên Giang, ông Nguyễn
Thanh Nhã và ông Nguyễn Phước Trung Bảo thuộc nhóm Báo Sạch
Nhóm 'Báo Sạch': Tòa
phúc thẩm giữ nguyên án sơ thẩm
Ông Lê Thế Thắng của
nhóm Báo Sạch bị khởi tố
Ba thành viên nhóm Báo Sạch
bị bắt, dư luận nói gì?
Không
cần ngắt mạng và cấm hẳn bài hay chủ đề
Giáo sư Carl Thayer nói với BBC rằng, trong thời
kỳ internet bùng nổ, ĐCSVN đã can thiệp để kiểm soát truyền thông xã hội mà
không cần ngắt mạng:
"Điều này diễn ra dưới hình thức áp dụng các điều luật có từ ngữ mơ
hồ trong Bộ luật Hình sự (Điều 109, 117, 156 và 331) để trấn áp các quan điểm bị
coi là thù địch với đường lối của đảng. Ngoài ra, Lực lượng 47, một đơn vị tác
chiến không gian mạng của Bộ Quốc phòng, huy động hàng nghìn nhân lực để thiết
lập trang web và tuyên truyền ủng hộ ĐCSVN. Lực lượng 47 cũng tấn công những cá
nhân được cho là chỉ trích ĐCSVN."
Nhà văn, nhà báo Khải Đơn, người từng có kinh
nghiệm được các cán bộ an ninh văn hóa "hỏi thăm" nói với BBC rằng,
việc kiểm soát thông tin không phải cấm hay bỏ một đề tài mà "làm cho nó
trở nên bớt quan trọng đi, thay đổi tính chất hoặc đơn giản là thay đổi hoàn
toàn nhận thức của công chúng về thông tin đó".
"Ví dụ có thể thấy rõ là dịch Covid, rõ
ràng việc đẩy hàng chục ngàn người lao động vào đường cùng phải chạy trốn về
quê là hành vi có hệ quả vô cùng lớn với số đông dân chúng, nhưng khi đó cách kể
chuyện cố ý định hướng hợp lý hoá cuộc di cư bần cùng đó đã chỉ làm nổi lên
khía cạnh tình người, khó khăn, vất vả hay sự xúc động của quê hương. Họ không
hề chất vấn sai phạm và sự nhẫn tâm, quan liêu của chính quyền ở các thành phố
lớn, không hề yêu cầu chính quyền đó phải trả lời về hậu quả họ gây ra cho hàng
chục ngàn người. Đó là định hướng và quản lý tinh vi.
"Nhiều người hay nói rằng có an ninh đi
theo từng nhà báo, hay gọi điện doạ dẫm, yêu cầu tháo bài, đề nghị nhà báo không
tác nghiệp bài viết đó là đáng sợ và lộng hành, nhưng tôi thấy quản lý và điều
hướng thông tin ở cấp độ vĩ mô, khiến người dân mất hẳn năng lực chất vấn sai
phạm mới là quyền lực đáng sợ của cái gọi là an ninh văn hoá," bà Khải Đơn
đánh giá.
Giáo sư Carl Thayer nhận định rằng, về lý thuyết,
Hiến pháp Việt Nam đảm bảo tự do báo chí.
"Nhưng chế độ độc đảng của Việt Nam
"cai trị bằng luật pháp" thay vì "điều hành bằng luật
pháp". Không có sự phân chia quyền lực ở Việt Nam giữa các nhánh chính trị
bao gồm hành pháp, lập pháp và tư pháp. Truyền thông ở Việt Nam không phải là
"đẳng cấp thứ ba" độc lập (đại diện cho nhân dân) như trong các nền
dân chủ tự do.
"Trong tương lai có thể thấy được, Việt
Nam sẽ không có tự do báo chí tương đương với các nền dân chủ tự do. Tuy nhiên,
internet và mạng xã hội sẽ tiếp tục là nơi đấu tranh giữa chế độ đảng và các
nhà báo và blogger độc lập. Nền tảng trực tuyến Facebook và ứng dụng nhắn tin
Zalo sẽ tiếp tục là các kênh chính để phổ biến tin tức, thông tin và ý kiến
chính trị," ông kết luận.
------------------------------
TIN LIÊN
QUAN
Việt Nam: Mạng xã hội nước
ngoài sẽ phải 'gỡ bài vi phạm trong 24 giờ'?
20 tháng 4 năm 2022
.
Giới nghệ sỹ tiếc thương
nhà phê bình Đặng Tiến nhưng báo VN không được đưa tin?
19 tháng 4 năm 2023
.
Nhiều báo VN gỡ đoạn
phát ngôn của ông Nguyễn Xuân Phúc về gia đình và vụ Việt Á?
6 tháng 2 năm 2023
.
Việt Nam yêu cầu người
dùng mạng xã hội xác minh danh tính
9 tháng 5 năm 2023
.
RSF lại chỉ trích tự do
báo chí ở Việt Nam, xếp hạng 178/180
3 tháng 5 năm 2023
.
Quy hoạch báo chí 'theo
kiểu coi báo chí là công cụ'?
9 tháng 4 năm 2019
No comments:
Post a Comment