SGN
16 tháng 1, 2022
https://saigonnhonews.com/van-hoa-van-nghe/cao-thom-lan-gio/tam-ly-ngay-tet/
https://saigonnhonews.com/wp-content/uploads/2022/01/tet-xua-6-825x510-1.jpg
Tết xưa (file photo)
SGN: Đây là một trong những tiểu luận viết bằng tiếng
Pháp của nhà văn hóa Phạm Quỳnh, cách đây gần 100 năm. Nhan đề gốc Psychologie
du Tet, đăng trên phần Pháp văn của Tạp chí Nam Phong số 149-1924, sau này có
in trong Tiểu luận 1922-1932 (Essais 1922-1932) và đã được nhà văn Nguyên Ngọc
dịch. Trân trọng giới thiệu lại áng văn này, của một học giả Việt Nam đầu thế kỷ
20, đã thiệt mạng oan khiên bởi chủ nghĩa Cộng sản.
https://saigonnhonews.com/wp-content/uploads/2022/01/pham-quynh.jpg
Học giả Phạm Quỳnh
Vào những dịp để cả một dân tộc được sống cùng
nhau trong một tình cảm, một ý tưởng chung, cùng một xúc động tập thể, bao giờ
cũng hiếm.
Thường đấy phải là những sự kiện quan trọng,
có liên quan ngay đến đời sống của cả cộng đồng, mới có thể tạo nên sự đồng nhất
như vậy về ý nghĩa và rung cảm của mọi người.
Người nước Nam cho cái may mắn được gặp một dịp
như vậy thường kỳ, vào những ngày nhất định, mỗi lần năm mới âm lịch đến. Trong
dịp ấy, tất cả trẻ con Nam Việt, từ đứa giàu nhất đến đứa lạc hậu nhất, cùng đồng
cảm trong niềm trang trọng mơ hồ, vô danh tính, ồn ào, to lớn, độc nhất, gọi là
ngày Tết.
Tết, cái từ ma thuật dường như chứa đựng niềm
vui niềm vui mênh mông của cả một dân tộc vô tư và vui vẻ, mỗi lần một năm mới
bắt đầu, lại quên bẵng đi tất cả mọi tai ương và khó khăn của họ đã phải chịu đựng
suốt năm qua, và sẵn sàng khởi đầu lại cuộc sống trong hy vọng và niềm vui!
Vậy đâu là ý nghĩa của cái thực thể bí ẩn, kỳ
lạ, mà người ta tôn sùng ngang như một vị thần và có một sức mạnh to lớn đến mức
có thể gây cảm hứng trong mấy ngày cho cả một dân tộc cùng sống chung những
tình cảm, có thể nói tạo nên một tâm hồn cộng đồng, nhất là đem lại cho họ niềm
tin mỗi lần lại bừng sống lại mà ta đôi khi rất cần trong một cuộc tồn sinh thường
rất khó khăn và bấp bênh?
Ngày Tết còn hơn là một ngày đầu năm rất nhiều;
vả chăng nó kéo dài hơn một ngày, và nếu ta tính cả những chuẩn bị trước đó
cùng những cuộc vui và giải trí tiếp sau, thì đó có thể nói nó kéo dài ít nhất
là ba tuần. Dù sao, tâm trạng nó gây ra không dễ bị xóa đi trong một ngày, và
nghiên cứu nó quả là điều rất thú vị để hiểu được tất cả tầm quan trọng của sự
trọng thể có thể coi là có tính chất quốc gia này, nếu điều đó không đồng thời
cũng có ở Trung Hoa, nước Trung Hoa thật sự là Trung Hoa, nếu không phải là nước
Trung Hoa Âu hóa một cách mơ hồ đang mỗi ngày kiên trì tự phủ nhận chính mình
kia.
Bởi nước Trung Hoa mới, sau một cuộc tranh luận
hăng say về những bất tiện và lợi ích của âm lịch và dương lịch, đối chọi người
trẻ và người già vừa mới ban hành sắc lệnh áp dụng Tây lịch và bãi bỏ lịch Tàu
xưa, tức là bỏ luôn cái Tết. Nhưng ta có thể đoán trước được rằng tập tục rồi sẽ
mạnh hơn luật pháp, và kết quả của cuộc cải tổ này là người Trung Hoa từ nay sẽ
có đến hai cái Tết: cái Tết nhà nước nó sẽ không phải Tết thật, và cái Tết thật
không còn là Tết nhà nước, nhưng sẽ không vì thế mà không vượt hơn hẳn cái Tết
kia về mọi mặt uy tín và mọi vẻ rực rỡ vốn gắn liền với truyền thống nhiều
nghìn năm.
Nghĩa là cái Tết ở nước Nam và ở Trung Hoa còn
sống lâu dài. Dù những người đổi mới có hăng hái đến mấy, nếu đến một ngày nào
đó họ có thể đi đến chỗ hạn chế nó lại trong những mức độ vừa phải – đều cũng
chẳng có gì là xấu – họ sẽ không bao giờ xóa bỏ nó được hoàn toàn để thay bằng ngày
đầu năm Tây. Trong dịp Tết, niềm vui của nhân dân vẫn sẽ tiếp tục được biểu hiện
qua những tràng pháo đinh tai nhức óc và bất tận. Và nói cho cùng, nếu nhân dân
tìm thấy ở đấy cái cớ để bằng lòng, thì tại sao lại tước đi mất của họ nguồn
vui và khích lệ? Cuộc sống của họ nào có tươi vui gì cho lắm để mà bỏ phí đi
cái dịp thỏa thích chung và vô danh tính này.
Vả chăng Tết không phải là không có ý nghĩa, cố
thử tìm ra “triết lý” từ đó chẳng hề là trò chơi trí óc dễ dàng.
Một trong những đặc điểm của tư duy nước Trung
Hoa và nước Nam là xác lập một mối quan hệ chính xác, một kiểu song hành giữa
các hiện tượng của tự nhiên và các sự kiện nhân sinh. Chúng ảnh hưởng lẫn nhau
và hệ quả của mối tương quan đó là cái điều vô cùng mong manh là hạnh phúc của
con người. Vậy nên con người cần thường xuyên hành xử sao cho phù hợp với các
quy luật của tự nhiên, vốn cũng là những quy luật của đạo lý và tinh thần, để
cho các hiện tượng của tự nhiên diễn ra cho đúng trật tự vốn có của chúng và
không có nhiễu loạn nào cản trở dòng chảy bình ổn của cuộc sống và hạnh phúc của
con người.
Sự nối tiếp của các mùa là một hiện tượng tự
nhiên hết sức quan trọng, nhất là đối với một dân tộc nông nghiệp. Theo những
quan niệm cổ xưa về vũ trụ, kết thúc của mùa đông bắt đầu mùa xuân được đánh dấu
bằng một giai đoạn đổi mới chung trong đó tự nhiên và các sinh vật dường như được
tái sinh. Con người cần đồng cảm với tự nhiên trong đà tái sinh mừng vui ấy. Họ
phải đón mừng một cách xứng đáng “mùa xuân mới” đến.
Trong mấy ngày do truyền thống đã quy định, dường
như họ phải tự đổi mới mình toàn vẹn tẩy bỏ đi con người cũ của mình trước đây
và tự trang bị cho mình một linh hồn mới; xua đi khỏi tâm trí mọi ý nghĩa u sầu,
chỉ có toàn những ý nghĩ tốt đẹp, chỉ nói những lời đáng yêu, gác lại mọi hằn
thù và oán hận, bày tỏ đối với mọi người, ngay cả với những kẻ thù tệ hại nhất
của mình những tình cảm khoan dung và ưu ái.
Bằng cách đó họ góp phần vào sự hài hòa của vũ
trụ, và do đó cũng là vào hạnh phúc của xã hội và hạnh phúc của chính mình. Mọi
lời nói không hay thốt ra, mọi thái độ khó chịu bày tỏ, mọi cử chỉ không phải lỗi
phạm phải trong những ngày Tết không chỉ là thiếu phép lịch sự vào thời điểm đặc
biệt tốt lành này trong năm, mà còn là một sự phản nghịch đối với tự nhiên, và
do vậy, có thể mang họa cho kẻ phạm phải.
Sự mê tín của dân gian càng tô đậm thêm và coi
tất cả những gì diễn ra trong những ngày đầu năm này là có ảnh hưởng một cách
bí ẩn tốt lành hay tai họa đối với cả năm.
Vậy nên trong buổi sáng ngày Mùng Một Tết, người
khách đầu tiên bước chân vào một gia đình được coi như là mang lại hạnh phúc
hay vận rủi cho cả năm, tùy theo chỗ tự anh ta, con cháu anh ta đông đúc hay hiếm
muộn, đến ngay cả tình trạng tâm trí và tính cách của anh ta nữa và “vận may”của
anh ta đang nhiều hay ít. Một người đang có tang, vừa trải qua những chuyện xui
xẻo, đang có những điều thất vọng trong công việc rất thận trọng tránh bước
chân ra đường trong buổi sáng hết sức trang trọng ngày hôm đó em sẽ mang theo
mình số đen. Để không phải phó mặc cho sự tình cờ đưa đến nhà mình vị khách đầu
tiên sẽ ảnh hưởng đến hạnh phúc của gia đình, thông thường các cuộc viếng thăm
này được thu xếp trước: người ta chọn trong số những người họ hàng hoặc bạn bè
một người nào đó được coi là người hạnh phúc, giàu có, khỏe mạnh, con cháu đông
đúc,… và đề nghị họ đến vào buổi sáng sớm để làm vị sứ giả mang đến hạnh phúc.
Hạnh phúc! Ước mơ về hạnh phúc ám ảnh đầu óc
và trí tưởng tượng của mọi người. Ở xứ sở này, mỗi lần năm mới đến người ta lại
nói đến hạnh phúc, lại mời gọi, lôi kéo nó đến, người ta lại hình tượng hóa nó
bằng trăm nghìn kiểu khác nhau. Người ta gợi ca nó trên các lời ghi và câu đối
viết trên giấy điều trang trí bức tường và các cánh cửa. Và vì màu đỏ là màu sắc
đặc biệt của hạnh phúc, xác pháo đỏ và những cánh hoa đào màu hồng rải dày trên
các sân nhà và các bàn thờ.
Cả con người nửa cũng mang một diện mạo tươi
cười, đon đả, một thái độ vui sướng như để cố níu giữ niềm hạnh phúc vốn rất
mong manh và khó nắm bắt giống như con chim vàng anh đậu trên cành liễu, cất tiếng
hót một lúc và lại chuyền sang những cành khác. Và thật là vô cùng xúc động cái
niềm hướng vọng ấy của cả dân tộc vươn tới một cảnh sống tốt đẹp hơn mà họ mơ
tưởng song chẳng phải bao giờ cũng đạt được.
Tết là gì? Tết là tiếng gọi mênh mông của tất
cả những con người của nước Nam, trong dịp đổi mới toàn bộ của đất trời và của
muôn vật, gài lên niềm tin vào cuộc sống cùng niềm khát khao hạnh phúc và an
vui của mình.
Nó là điều khác nữa. Nó là sự thánh hóa, là biểu
dương, ngợi ca tôn giáo gia đình và sự thờ cúng tổ tiên. Và với tính chất đó nó
là một thiết chế gắn liền ngay với cấu trúc gia đình và xã hội nước Nam, gồm
có: Cha, mẹ, anh chị em, nhiều khi cả chú, bác, cô, dì và ông bà nội ngoại, và
đôi khi cả ông bà cố, mọi người cùng sống chung dưới một mái nhà. Những gia
đình mà những thành viên phân tán suốt năm, trong ngày này gặp lại nhau đông đủ
dưới con mắt nhìn của tổ tiên mà các bìa vị được gửi ra trên bàn thờ trang trí
rực rỡ, ngày đêm sáng choang đèn nến và mịt mù hương khói, chất đầy những nén
vàng và bạc, những món quà của con cháu dâng lên linh hồn tổ tiên để họ sử dụng
ở thế giới bên kia.
Bởi Tết không những là ngày lễ của người sống;
nó còn là, chủ yếu ngày lễ của những người chết thật sự tham dự vào cuộc sống của
gia đình và con cháu mình. Ngày hôm trước đó bằng một lễ nhỏ người ta thỉnh rước
tất cả họ về cùng dự Tết với gia đình. Rồi mỗi ngày hai hai lần người ta mời họ
dùng hai bữa ăn chính, chưa kể là các cuộc cúng dâng trà, hoa quả, bánh trái.
Cuối ngày thứ ba hay thứ tư, là lễ lớn tiễn đưa, và các linh hồn được coi như
trở về thế giới bên kia, mang theo những lời chúc tụng và những lời tâm sự của
người thân mà họ vừa chia sẻ cuộc sống trong mấy ngày và bây giờ họ để lại ở thế
giới bên này, nhưng vẫn luôn theo dõi, ban phúc bảo bọc.
Suốt những ngày Tết, những người đã chết sống
lẫn với người sống đến mức những người họ hàng và bạn bè đến thăm một nhà nào
đó không bao giờ quên trước hết cúi lạy trước bàn thờ tổ tiên, bằng cách đó
dâng lời chúc tụng đến những người đã chết trước khi chúc người sống. Và nếu có
điều hơi khó chịu ngày Tết đôi khi để lại cho những người trong chúng ta, thì đấy
là cảm giác mỏi lưng vì phải lặp đi lặp lại động tác cúi lạy suốt ba ngày đến mệt
nhừ!
Song tóm lại, cuộc lễ mà tôi vừa cố gắng trình
bày ý nghĩa nghi thức và biểu trưng đó, đánh dấu trong đời sống của mỗi người một
giai đoạn hạnh phúc được may mắn mỗi năm lại tái một lần. Được sống đôi ngày
trong niềm hoan hỉ chung, tự mình cảm nhận được niềm vui hồn nhiên, vô tư lự mà
đặc biệt dễ lây truyền ấy, được hòa nhập cả tư tưởng và tình cảm với tất cả những
con người trong nòi giống của mình, quả thật không phải là một niềm hứng khởi
nhỏ, và chính ngày Tết đem lại đem lại cho ta điều đó. Hãy biết ơn ngày lễ ấy!
Đối với tôi, nhớ lại những ngày thơ ấu và niên
thiếu xa xôi, Tết bao giờ cũng để lại trong tôi những ký ức dễ chịu. Nếu một
ngày nào đó phải bỏ phiếu xóa bỏ nó đi, thì mặc tất cả những lý lẽ hay ho người
ta có thể đưa ra để biện minh, tôi tin rằng tôi sẽ bỏ phiếu chống, dù có phải
mang tiếng là một kẻ bảo thủ ngoan cố hay hỗn xược.
Thượng Chi (Phạm Quỳnh)
No comments:
Post a Comment