Tại sao
người Việt khó hòa giải
Nguyễn
Quang Dy
Viet-Studies
28/01/2022
http://www.viet-studies.net/kinhte/NQuangDy_VietDePhanHoa.html
“Đoàn
kết ta đứng vững, chia rẽ sẽ thất bại” (United We Stand Divided We Fall).
Tết đang đến rất gần, như chỉ còn mấy gang
tay. Tết là dịp để người Việt đến với nhau theo truyền thống “nhiễu điều phủ lấy
giá gương, người trong một nước phải thương nhau cùng”. Nhưng Tết này buồn vì
nhiều người vẫn chưa có lương, hay không được về quê ăn Tết vì dịch. Tết này
còn buồn hơn vì “đám mây đen Việt Á” vẫn đang ám ảnh.
Sinh thời, cụ Hồ rất thích bài hát “Kết Đoàn”,
vì đó là nguồn gốc của sức mạnh, như “con ngươi của mắt mình”. Không chỉ ở Châu
Á mà ở Phương Tây người ta cũng coi trọng đoàn kết (unity) như quy luật
sinh tồn của loài người. Nhưng đáng tiếc, nhiều người Việt làm ngược lại các
giá trị truyền thống và phổ quát. Tội ác và lừa đảo ngày càng tăng.
Gần đây, khi đọc bài “Người Việt Mới”
của Lê Kiên Thành (Tiếng Dân, 13/1/2022) tôi muốn viết một cái gì đó để chia sẻ
với anh và bạn đọc vào dịp Tết. Chắc nhiều người cũng có tâm trạng tương tự như
vậy. Đó là tâm trạng của thế hệ người Việt bị xô đẩy vào cuộc chiến tranh tương
tàn, nay dù đất nước đã thống nhất nhưng vẫn khó hòa giải.
Cũng là người Việt, nhưng người Miền Bắc hơi
khác Miền Nam hay Miền Trung. Sự khác biệt về tập quán văn hóa và phương ngữ
vùng miền là điều bình thường tại nhiều nước. Nhưng người Việt còn bị phân hóa
thành hai phe Bắc-Nam hay “bên thắng cuộc” và “bên thua cuộc”. Kết cục năm 1975
làm “hàng triệu người vui, và hàng triệu người buồn”.
Chiến tranh Việt Nam đã chấm dứt cách đây 47
năm. Hai kẻ thù là Mỹ và Việt Nam đã trở thành “đối tác toàn diện”, nay thực chất
là “đối tác chiến lược”. Nhưng người Việt vẫn chưa hòa giải với nhau, giữa “bên
thắng cuộc” và “bên thua cuộc”. Nay trong cùng “bên thắng cuộc”, người Việt lại
phân hóa thành “người Việt mới” và “người Việt cũ”.
Đó là hiện tượng “phân hóa đa chiều” (multiple
polarization) đang làm cho quá trình hòa giải dân tộc vốn đã phức tạp lại
càng thêm phức tạp và khó khăn hơn. Không thể đổi mới và chấn hưng đất nước nếu
thiếu đồng thuận quốc gia. Các vụ đại án như Việt Á chứng tỏ “đốt lò” không đủ
răn đe chống virus tham nhũng, mà còn làm “nhờn thuốc”.
Con trai Tổng Bí
Thư
Bài viết “Người Việt Mới” của Lê Kiên Thành
tuy ngắn gọn (có 477 từ), nhưng ẩn chứa tâm trạng của một thế hệ như “phần nổi
của tảng băng chìm”. Trước khi viết bài này, tôi đã tìm đọc lại các bài viết hoặc
trả lời phỏng vấn của Thành. Tuy anh luôn tự hào về người cha của mình, nhưng
Thành không hay khoe khoang và dựa dẫm vào ông.
Tôi quen biết Thành đã lâu, từ những năm đầu
thập niên 1990 khi anh mới khởi nghiệp với TMC, một công ty nho nhỏ, có một văn
phòng nho nhỏ ở phố Cao Bá Quát (Hà Nội). Tuy lâu ngày không gặp, nhưng tôi vẫn
đọc các bài viết và trả lời phỏng vấn của Thành. Đó là một người
chính trực, dám nói thẳng cả những chuyện nhạy cảm.
Tuy Thành “không làm chính trị” (hơi đáng tiếc)
nhưng anh vẫn quan tâm đến chính trị và thời cuộc “như một người yêu nước”. Điều
đó thể hiện qua các bài viết khi Thành kể lại thời kỳ đầu đổi mới như chuyện “tại
sao làm kinh tế tư nhân” hay chuyện “suýt nữa phải ra khỏi đảng vì làm kinh tế”,
(trong loạt bài “Đêm trước Đổi mới” của báo Dân Trí).
Tuy là con trai cố Tổng Bí Thư, nhưng Lê Kiên
Thành cũng “lên bờ xuống ruộng” như nhiều người khác khi khởi nghiệp. Với mối
quan hệ bạn bè ở Liên Xô cũ, Lê Kiên Thành và Nguyễn Duy Tộ đã có sáng kiến mua
giúp quân đội khí tài cho không quân (trước khi có công ty Vạn Xuân). Ngày nay
người ta hay gọi việc đó là “buôn vũ khí”.
Sau khi có vốn, Thành và bạn bè đã lập ra ngân
hàng Kỹ Thương (Techcombank), một trong những ngân hàng TMCP đầu tiên
thành công (sau đó bán lại cho người khác). So với những doanh nhân khác cùng
thời, tuy Thành không trở thành “đại gia”, nhưng anh thường tự hào đã coi trọng
nhân cách hơn tiền, không “làm giàu bằng mọi giá”.
Lê Kiên Thành khác Trương Gia Bình (FPT), tuy
cùng thời và “con ông cháu cha” (princelings). Bình là con rể đại tướng
Võ Nguyên Giáp, tuy sau này ly dị vợ. Có lẽ Thành không hợp với triết lý khởi
nghiệp của Bình như lời chế trong bài “Đoàn FPT”: “Thằng Tây nó tiến thì mình
giật lùi, thằng Tây nó lùi thì mình giật tiền”. Thành không chụp giật.
Thành không trực tiếp “làm chính trị” (như
quan chức) nhưng anh vẫn tham gia Mặt trận Tổ quốc Thành phố, tuy biết khộng có
quyền lực. Đã có lần Thành tranh cử vào Quốc Hội tuy biết “99% sẽ thất
bại”. Thành là con trai của cố Tổng Bí thư nổi tiếng, nhưng điều đó chưa chắc
đã đem lại lợi thế chính trị, vì anh có đầu óc đổi mới cấp tiến.
Người Việt mới là
ai
Sau chiến tranh, đất nước đã đổi mới và phát
triển kinh tế thị trường, nhưng chưa hoàn chỉnh, làm cho khoảng cách giàu-nghèo
trong xã hội ngày càng tăng. Một số người (cả quan chức và doanh nhân) đã câu kết
thành các nhóm lợi ích, thao túng thể chế để vơ vét làm giàu nhanh, trở thành
“tư bản đỏ”, trong khi đa số người dân ngày càng nghèo.
Với nền kinh tế thị trường “định hướng XHCN”,
xã hội Việt Nam bị phân hóa thành thiểu số có đặc quyền, được hưởng nhiều đặc lợi
nên “có tài sản” (the haves) và những người không có đặc quyền và thất
thế bị gạt ra ngoài lề nên “không có tài sản” (the haves not). Nói cách
khác, đó là sự phân hóa giữa những “người Việt mới” và “người Việt
cũ”.
Trong bối cảnh đó, những khẩu hiệu như “uống
nước nhớ nguồn” hay “đền ơn đáp nghĩa” ngày càng sáo rỗng và vô nghĩa. Nhiều
người thuộc thế hệ có đóng góp nhiều cho sự nghiệp giải phóng dân tộc và thống
nhất đất nước, nay cũng bị gạt ra ngoài lề vì không thích hợp với những nhóm lợi
ích thân hữu đang thao túng thể chế để làm giàu nhanh.
Mâu thuẫn bùng phát thành các chiến dịch “đốt
lò” (chống tham nhũng). Gần đây, vụ Phan Quốc Việt (Việt Á), Trịnh văn Quyết
(FLC), và Đỗ Anh Dũng (Tân Hoàng Minh) chỉ là “phần nổi của tảng băng chìm”. Việt
Á đã nhập ba triệu bộ kit xét nghiệm của Trung Quốc giá 21,560 đồng về thổi giá
lên 470,000 đồng, bán cho 62/63 tỉnh thành để trục lợi.
Muốn biết xu hướng “đốt lò” sắp tới, hãy chờ
xem cách xử lý các vụ đại án (như Việt Á) liệu có triệt để không, hay “đầu voi
đuôi chuột” vì “sợ vỡ bình”. Trong thời đại dịch, Việt Nam đứng trước “nguy cơ
kép” (double dangers): tham nhũng đang “lũng đoạn nhà nước” (nội xâm) và
Trung Quốc đang đe dọa chủ quyền tại Biển Đông (ngoại xâm).
Có
thể nói các nhóm lợi ích thân hữu đã làm giàu nhanh trên mồ hôi, nước mắt, và cả
sinh mạng của hàng triệu đồng bào, ngay trong đại dịch. Đó không chỉ là tội về
kinh tế và hình sự mà còn là “giặc nội xâm”, nguy hiểm không kém virus Corona.
Vì lòng tham, họ có thể tiếp tay cho “giặc ngoại xâm” trong cuộc chiến âm thầm
không tiếng súng.
Vậy ai là chủ nhân thật sự của đất nước? Những
“người Việt cũ” thường phàn nàn rằng họ giống những người “ngồi ghé trên một
chuyến tàu không phải của mình”. Thực ra đó chính là chuyến tàu của họ, nhưng
đã bị “những kẻ cướp tàu” (train hijackers) bắt cóc và bẻ ghi chạy theo
hướng có lợi cho các nhóm lợi ích thân hữu - những “người Việt mới”.
Nếu nhà nước không cải tổ thể chế kịp thời để
kiểm soát quyền lực, thì các nhóm lợi ích thân hữu sẽ lớn mạnh và biến tham
nhũng chính sách thành “lũng đoạn nhà nước” (state capture). Thay vì
nhà nước kiểm soát quyền lực của các nhóm lợi ích, thì chính họ sẽ lũng đoạn
chính sách và kiểm soát nhà nước. Đó là nguy cơ từ “người Việt mới”.
Trong giai đoạn quá độ đi lên CNXH (hay CNTB),
xã hội Việt Nam đứng trước nhiều thách thức và khủng hoảng, như khủng hoảng
kinh tế, khủng hoảng giáo dục, khủng hoảng lòng tin. Khủng hoảng nhân cách tuy
ít được nói đến nhưng rất hệ trọng. Người ta nói đánh mất lòng tin rất khó lấy
lại, và đánh mất nhân cách dễ trở thành thú hoang.
Việt Nam là một xã hội “đang chuyển đổi” (transitional)
vẫn chưa công nghiệp hóa, trong khi thế giới đã bước sang giai đoạn “hậu công
nghiệp” (post-industrial). Quá trình “tích tụ tư bản” theo “kinh tế thị
trường” thường dễ méo mó vì người ta có thói quen duy ý trí hoặc ngộ nhận nên bất
chấp quy luật. Vì vậy, người Việt vẫn cần “khai dân trí”.
Trong thế giới đa dạng và “tùy thuộc lẫn nhau”
(inter-dedendance), người ta không thể trục lợi cho mình mà không nghĩ đến
người khác, và không thể làm theo cách của mình (exceptionalism) mà
không hợp tác với người khác. Ngày nay, không một nước nào có thể sống biệt lập
trước những mối đe dọa toàn cầu như biến đổi khí hậu và dịch bệnh.
Lời cuối
Cách đây đã lâu lắm, khi trao đổi với giáo sư
của mình trong văn phòng của ông ấy tại đại học ANU, tôi thấy trên bức tường có
treo một đoạn trích dẫn diễn ngôn của triết gia Plato. Tôi đã lặng lẽ nhẩm thuộc
lòng đoạn đó và nhớ đến tận bây giờ, như một kỷ niệm của thời sinh viên. Tôi hiểu
từ xa xưa, giới trí thức đã chịu nhiều bất cập.
Plato đã mô tả những nghịch cảnh của giới trí
thức: “We the willing, guided by the unknowing, are doing the
impossible for the ungrateful. We have done so much for so long with so little
that we are now qualified to do anything with nothing, while the unknowing and
the ungrateful are being congratulated for doing nothing, for so
long, so well”.
Tạm dịch: “Chúng tôi là những người
tâm huyết, được chỉ đạo bởi những kẻ dốt nát, đang làm những việc bất khả thi
cho những kẻ vô ơn. Chúng tôi đã làm quá nhiều, quá lâu, với nguồn lực
quá ít, nên bây giờ có thể làm bất cứ điều gì mà chẳng có gì, trong khi những kẻ
dốt nát và vô ơn được chúc mừng vì không làm gì, quá lâu và quá giỏi”.
Trong đám tang anh Phạm Xuân Ẩn (2006) tôi bỗng
nhớ tới lời Plato và chạnh lòng khi vĩnh biệt “người anh hùng thầm lặng” đã cống
hiến cuộc đời cho sự nghiệp giải phóng, nhưng vẫn mong đến ngày Mỹ và Việt Nam
trở thành bạn bè. Đó là một nhân cách lớn được cả bạn và thù quý mến. Tôi đã lặng
lẽ ghi vào sổ tang cảm xúc của mình.
Sau đó Larry Berman đã tìm thấy đoạn tôi viết
trong sổ tang của gia đình và đưa vào chương Epilogue trong cuốn “Perfect
Spy”: “Final farewell to our dear brother, teacher and colleague, Hai
Trung, ‘a quiet Vietnamese’ hero, who is so uncommon in qualities yet so human
in nature that he is well respected by both friends and foes alike, and
standing out larger than life, almost a myth. Now that it’s all over, may his
soul rest in peace in the next life, with all the pains and ironies, all the
mysteries and memories of the good old days that not all is well understood,
that he could quietly bring with him to the other world”.
Tạm dịch: “Giã từ người anh, người thầy
và đồng nghiệp Hai Trung kính mến, ‘một người Viêt Nam thầm lặng’ và dũng cảm,
mà phẩm chất và nhân cách đặc biệt đã làm cho cả bạn lẫn thù đều quý trọng, vượt
lên trên cuộc đời thường, như một huyền thoại. Giờ đây khi mọi chuyện đã qua, cầu
mong cho linh hồn anh được yên nghỉ trong kiếp sau, với tất cả những nỗi đau và
oan trái, với tất cả những bí ẩn và ký ức của một thời xa vắng mà không phải ai
cũng hiểu được, mà nay anh có thể lặng lẽ đem theo sang thế giới bên kia”.
NQD. 28/01/2022
------------------
Một cảm nghĩ :
Hình như tất cả họ đều là những kẻ lạc đường !
No comments:
Post a Comment