Ý
KIẾN CỦA NHÀ VĂN NGUYỄN KHẮC PHÊ VỀ CUỐN ‘BÂNG KHUÂNG CẢM XÚC VỀ THỜI CUỘC’ (cuốn
1)
TRÂN TRỌNG GIỚI THIỆU
SÁCH CỦA NHÀ GIÁO - DỊCH GIẢ - NHÀ VĂN TRƯƠNG QUANG ĐỆ
Ý KIẾN CỦA NHÀ VĂN
NGUYỄN KHẮC PHÊ VỀ CUỐN ‘BÂNG KHUÂNG CẢM XÚC VỀ THỜI CUỘC’ (cuốn 1)
Phong phú, đầy trí tuệ trong một cuốn sách “Tự bạch” của thầy Trương
Quang Đệ.
Ở Huế, lớp người “có chữ” hầu như ai cũng biết nhà giáo Trương
Quang Đệ, bởi ông từng là chủ nhiệm Khoa Ngoại ngữ Trường Đại học Sư
phạm Huế suốt từ năm 1977 đến 1990. Và không chỉ với Huế, Trương Quang Đệ là
một tên tuổi trí thức uyên thâm được cả nước biết tiếng với hàng trăm công
trình nghiên cứu khoa học về giáo dục và nhiều tác phẩm dịch thuật (chủ
yếu từ tiếng Pháp).
Có thể nói vui rằng “Bâng khuâng cảm xúc về thời cuộc” là một tác phẩm
độc đáo và “ngoại hạng” của Trương Quang Đệ vì không thể xếp cuốn sách
này với bất cứ tác phẩm nào của ông trước đó. Bìa sách cũng không ghi thể
loại; “tản văn” là do tôi tạm đặt. Thực ra đây là một “tổng tập” những
bài viết không (hoặc ít) liên quan đến các công trình khoa học mà ông đã viết
trong nhiều năm qua.
Tuy vậy, “với tư cách một giảng viên, chuyên gia dịch giả tiếng Pháp…
chủ biên sách giáo khoa dạy tiếng Pháp… vận động thành lập các Trung tâm
Pháp ngữ… ông còn có những đóng góp đặc sắc trong nhiều lĩnh vực khác”
(Trích bài giới thiệu Trương Quang Đệ của TS. Bùi Mạnh Hùng), các bài viết
đầy cảm xúc dưới dạng tản văn của ông vẫn ôm chứa một khối lượng kiến
thức phong phú, giúp bạn đọc giàu có thêm rất nhiều về trí tuệ. Xin dẫn
bài “Rèn luyện tư duy và trí tuệ qua việc luyện tập làm câu đối và thơ
Đường luật” vừa vui, vừa có ích cho không ít người thích làm thơ Đường (mà
lại thường sai luật!). Thật vui, khi tác giả đưa vế xuất tương truyền của
bà Đoàn Thị Điểm dùng trêu chọc Trạng Quỳnh: “Da trắng vỗ bì bạch”,
cho đến nay chưa ai làm được vế đối thật chuẩn. Theo Trương Quang Đệ, các
từ thuộc nhóm trục dọc P và trục ngang S phải bảo đảm các mối liên hệ
đúng luật. Ví như hai câu thơ đối nhau của Nguyễn Bình Khiêm:
“Khôn nơi cờ bạc là khôn dại,
Dại chốn văn chương ấy dại khôn”.
Theo trục P thì “khôn” vần bằng, chỉ có từ đối duy nhất là “dại”
vần trắc; hơn thế, hai từ phải thuộc cùng một từ loại (ở đây là tính
từ), cùng một cấu trúc (đơn hay láy…) và cùng một “không gian” (tức cùng
ý niệm như màu sắc, số đếm, hình dáng…) … Theo trục S cũng có những quy
luật chặt chẽ như thế. Vậy nên dù có người cố gắng đáp lại nữ sĩ Đoàn
Thị Điểm với vế đối “Con nhỏ ở tử tế” hay “Rừng sâu mưa lâm thâm” đều
chưa được…” duyệt”!
Qua một bài viết “chơi chơi”, Trương Quang Đệ đã chứng tỏ mình không
chỉ thành thạo tiếng Pháp mà rất sành ngôn ngữ tiếng Việt. Trong cuốn sách
này, có đến 7 bài viết về tiếng Việt, trong đó bài “Cùng nhau tìm hiểu tiếng
Việt” gồm 5 phần, dài trên 30 trang, giúp bạn đọc hiểu thêm nhiều khía
cạnh phong phú và khá thú vị của ngôn ngữ Việt… Cũng trong bài viết “chơi
chơi” về câu đối và thơ Đường, Trương Quang Đệ còn “trình diễn” tác phẩm
theo thuật… toán!
Đọc “Bâng khuâng cảm xúc về thời cuộc”, thật bất ngờ khi biết ông từng
dạy Toán tại Trường cấp 3 Lam Sơn Thanh Hóa và trước năm 1970, từng được
cử làm chuyên gia dạy Toán ở châu Phi! Vậy mà chỉ với 2 chuyến thực tập
ngắn hạn tại Pháp, Trương Quang Đệ đã trở thành một chuyên gia về Pháp ngữ
nổi tiếng, là dịch giả những tác phẩm triết học rất khó của triết gia
đương đại Pháp Francois Jullien. Vài nét “chấm phá” như thế đủ cho chúng
ta thấy thầy Trương Quang Đệ không chỉ là một con người đa tài mà còn nêu một
tấm gương về tinh thần mê say nghiên cứu, học hỏi, không ngừng vươn tới những
tầm cao trong nhiều lĩnh vực.
***
Đọc “Bâng khuâng cảm xúc về thời cuộc” của Trương Quang Đệ có cái thú
như được dự một bữa tiệc nhiều món ngon lành, lại đáp ứng khẩu vị của
các tầng lớp “thực khách” khác nhau. Những bạn đọc quan tâm đến thời cuộc
hẳn sẽ thích thú chia sẻ cùng tác giả về nhiều vấn đề văn hoá - xã hội được
trình bày trong tác phẩm. Có chuyện rất thời sự như “Tâm tư thời dịch
Covid-19”, sau khi bày tỏ cảm xúc “lo lắng cho bà con, bạn bè khắp nơi
trong và ngoài nước”, tác giả đặt vấn đề mà nhân loại hẳn còn lâu mới tìm được
giải pháp thỏa đáng: “Tại sao loài người bị trừng phạt nghiêm khắc như
vậy vào thời đại này?... Bởi lẽ loài người ngày càng lún sâu vào một lối
sống trái với lẽ tự nhiên…”; cũng có bài như một tiểu luận, gồm 3 phần
hẳn hoi, gợi nhiều vấn đề đáng suy nghĩ, ôm chứa không-thời gian rất rộng:
“Bàn về cách nhìn lịch sử”. “Tiểu luận” của Trương Quang Đệ không khô cứng
như nhiều bài nghiên cứu chúng ta thường đọc, mà tung tẩy, tùy hứng như một
“nhàn đàm”; từ mối lo của nhiều người cho rằng lớp trẻ ngày nay không
thích học văn, học sử, kiến thức thua kém thế hệ trước, tác giả dẫn
“biểu đồ Pareto” cho biết trong mỗi cộng đồng, luôn có 20% biết cách xoay
xở, tìm đúng hướng đi phù hợp thời đại mới…; tác giả bàn đến quan hệ Việt
- Pháp, rồi Việt - Mỹ với hai cái mốc là sự kiện Hồ Chủ tịch được mời
qua thăm nước Pháp năm 1946 và việc Cụ Hồ tiếp xúc với phái bộ Mỹ ở Vân
Nam năm 1945… để rồi kết thúc “Tiểu luận” bằng ca khúc “Một cõi đi về” của
Trịnh Công Sơn: “Đi lên non cao đi về biển rộng… Lại thấy trong ta hiện
bóng con người”.
Suy cho cùng thì qua mấy chục bài tản văn (cũng có thể gọi là “nhàn
đàm”) về các vấn đề văn hóa, xã hội, giáo dục, tác giả đều vì con người - nhất
là lớp người đối diện “với những thay đổi của cuộc cách mạng lần thứ tư” vẫn
phải biết “con người không chỉ sống bằng vật chất… mà còn có cuộc sống tinh
thần đa dạng phong phú…” (Trích từ bài “Tìm cách sống hài hòa thích
nghi với trào lưu cách mạng công nghiệp mới”). Không thể trích dẫn nhiều
hơn từ những bài viết của Trương Quang Đệ, nhưng chỉ đọc một số nhan đề đã
thấy tác giả chính là một kiểu mẫu con người có “cuộc sống tinh thần đa
dạng phong phú”. Phải như thế thì một ông già 85 tuổi, mặc dù là một thầy
giáo, một chuyên gia có tiếng về Pháp ngữ - tức là chỉ thông thạo một
chuyên môn có tính “công cụ” - lại có thể bàn đến mọi chuyện trên đời. Thì
đây: Chữ Quốc ngữ ơi, ta chào mi! - Nền học vấn nào mở đường vào khoa học
- Nỗi lo văn hóa - Nhân tố nào tạo nên sự phát triển? - Nỗi lo giáo dục -
Chí Phèo và AQ - Đạo Phật và đời sống quanh ta - Vài suy nghĩ về giao
thông đô thị - Tản mạn nhân ngày Valentin vân vân và vân vân… Trương Quang Đệ
còn viết “Tản mạn về Mắt Biếc, phim và truyện” thì quả là phải… chào thua!
***
Như thế, với trên 50 bài viết, có thể xem “Bâng khuâng cảm xúc về thời
cuộc” như là một “tự bạch” của thầy Trương Quang Đệ, mặc dù trong tác phẩm
này, ông chưa chú tâm viết về cuộc đời mình và quê hương - làng Mai Xá,
huyện Gio Linh, Quảng Trị. Tuy vậy, qua đoản văn “Sinh nhật”, tác giả viết
chỉ để “bày tỏ niềm cảm xúc chân thành trước những lời chúc mừng sinh
nhật… tuổi 84 (tuổi Tây) tức là 85 (tuổi Ta)…”, chúng ta cũng biết được một
số chi tiết về ba chặng đường của ông từ tuổi ấu thơ - cậu bé làng Mai
Xá theo cha lên chiến khu Ba Lòng rồi lặn lội đi dần ra Bắc trở thành một
chuyên gia ngôn ngữ được nhiều người kính nể. Cuối bài viết, Trương Quang
Đệ có hẹn, “Nếu sức khỏe cho phép, sẽ viết tiếp những chặng đường khác về
sau…” của cuộc đời mình…
Chúng ta chờ được đọc tiếp hồi ký của ông và tin rằng đó là những
trang viết giàu tư liệu và tràn đầy cảm xúc của một người thầy mẫu mực
và từng trải…
CHUYỆN TÂM TƯ THỜI DỊCH
BỆNH: SUY NGHĨ VỀ TƯ DUY ĐỘC LẬP
Giãn cách xã hội được hơn một tháng rồi nhưng có vẻ chưa kết thúc được mà
còn thêm một thời gian dài nữa. Ngồi suy nghĩ miên man bỗng nhớ lại một kỷ niệm
thời dạy học ở châu Phi. Trong một lớp hỗn hợp các sinh viên toán và lý năm thứ
hai ngành sư phạm, tôi vừa giảng xong một vấn đề khó. Tôi ngừng lại ít phút,
nhìn xuống toàn lớp, hỏi xem mọi người đã hiểu những gì tôi giảng chưa và có ai
muốn hỏi gì không. Một cậu sinh viên ngồi bàn cuối giơ ta:
- Thưa thầy, trong các bài giảng của thầy, hầu hết các định luật, định
lí, tiên đề đều do những người châu Âu, Bắc Mỹ nghĩ ra. Hầu như không có tên tuổi
của những tác giả thuộc châu Á, châu Phi và Mỹ La tinh, tại sao vậy?
Tôi nhớ lại hồi đang học phổ thông trung học, tôi cũng có lần đặt câu hỏi
như vậy cho một thầy dạy toán. Lần đó thầy chưa kịp giải đáp thì có tiếng kẻng
báo động máy bay nên thầy trò phân tán vào các hầm trú ẩn. Về sau cả thầy lẫn
trò không ai nhớ đến chuyện đó nữa.
Tôi mỉm cười nhìn cả lớp rồi thong thả nói với họ rằng câu hỏi thật thú vị.
Tuy nhiên bản thân tôi chưa có ý kiến gì dứt khoát, tôi chỉ đưa ra đây những gì
tôi thấy sách báo tiếp cận vấn đề này. Có nhiều cách giải thích tùy thuộc quan
điểm chính trị xã hội cùa người phát biểu. Thoạt tiên là lí thuyết thượng đẳng
chủng tộc của phe phát xít quốc xã. Theo lí thuyết này chỉ có chủng tộc Aryan ở
châu Âu mới có trí tuệ vượt trội hơn các chủng tộc khác. Đương nhiên ta phải
lên án lí thuyết này vì nó không có cơ sở khoa học, lại đậm nét chính trị cực
đoan. Tiếp đó là thái độ phân biệt chủng tộc, coi người da trắng ưu việt hơn
các màu da khác. Thái độ này thường thấy ở Mỹ và ở Nam Phi. Đối lại, cánh tả
phương Tây và các nước xã hội chủ nghĩa coi việc chậm tiến của các nước Á, Phi,
Mỹ La tinh là hậu quả của chủ nghĩa thực dân. Do bị các nước thực dâ châu Âu
kìm hãm, các nền khoa học của các nước bị thực dân thống trị khó phát triển. Từ
năm 1960 trở đi, khi chủ nghĩa thực dân kết thúc, ta thấy xuất hiện một số công
trình khoa học tầm cỡ của Ấn Độ, Trung Quốc, Nhật Bản. Các bạn học thêm vài năm
nữa sẽ có dịp tiếp cận một số tác giả Á, Phi, Mỹ La tinh. Tôi đưa ra vài quan
điểm như vậy để mọi người tham khảo. Bản thân tôi cũng sẽ tìm hiểu thêm để có một
cách nhìn thuyết phục.
Từ dạo đó đến nay đã ngót 50 năm, thú thực tôi vẫn chưa tìm được câu giải
đáp ưng ý. Hôm qua, ngày 14/8/2021 tôi tình cờ đọc trên mạng bài của facebooker
DUCPHO, viết cách đây 5 tháng, về một giai thoại liên quan đến nhà vật lý lỗi lạc
người Đan Mạch, Niels Bohr, người đã đặt nền tảng cho lí thuyết cấu trúc nguyên
tử và ngành cơ học lượng tử, giải Nobel năm 1922.
Khi còn là sinh viên, Bohr phải trải qua một kỳ thi có môn vật lý với đầu
như sau: “Hãy dùng một phong vũ biểu để đo chiều cao của một cao ốc”. Trong khi
các bạn của Bohr vận dụng kiến thức đã học về áp suất không khí để giải bài
toán, Bohr nộp bài với lời giải ngắn gọn: “Dùng một sợi dây dài buộc vào đầu
phong vũ biểu rồi thả dây từ mái cao ốc xuống chạm đất. Chiều dài sợi dây cộng
với chiều dài phong vũ biểu sẽ là chiều cao của tòa nhà”. Bohr bị đánh trượt vì
cách giải đó. Bohr làm đơn xin phúc khảo, nói rằng các giải của anh ta không
sai. Ban giám khảo trả lời Bohr rằng cách giải của anh ta không sai nhưng không
liên quan gì đến vật lý cả. Ban giám khảo chiếu cố cho Bohr được thi lại bằng
10 phút vấn đáp. Bohr có mặt ngay đầu giờ nhưng ngồi im lặng không nói gì trong
khoảng 9 phút. Các giám khảo sốt ruột giục anh ta trình bày cách giải. Đến lúc
đó Bohr mới trình bày lần lượt sáu cách giải bài toán.
Cách 1 là cách giải anh đã nộp lần trước. Anh cho biết cách này chỉ dùng
kiến thức bậc tiểu học.
Cách 2 là cách dùng các tam giác đồng dạng: Đo hình chiếu của phong vũ biểu
đưới ánh mặt trời rồi so sánh với hình chiếu của cao ốc. Theo anh cách này dùng
kiến thức bậc phổ thông cơ sở.
Cách 3 sử dụng công thức về vật rơi tự do: Từ mái nhà cho phong vũ biểu
rơi tự do rồi ghi thời gian nó chạm đất. Chiều cao tòa nhà bằng một nửa gia tốc
trọng trường nhân với bình phương thời gian rơi. Cách này dùng kiến thức bậc phổ
thông trung học nhưng chú ý rằng ta sẽ làm vỡ phong vũ biểu, vậy phải tránh
cách này.
Cách 4 là cách mà các thầy mong đợi, tức là dùng phong vũ biểu đo áp suất
không khí ở mặt đất và trên mái nhà rồi qui độ chênh lệch đó từ milibar ra mét.
Theo Bohr cách này tẻ nhạt vì chỉ áp dụng náy móc theo lối mòn điều đã học mà
không cần suy nghĩ gì thêm.
Cách 5 là cách riêng của Bohr và có thể các thầy không biết, thậm chí
không hiểu. Buộc phong vũ biểu vào một sợi dây ngắn và cho lắc lư dao động ở mặt
đất và trên cao. Từ tính chất dao động có thể suy ra chiều cao tòa nhà bằng một
số phương trình phức tạp. Bohr đã ghi sẵn và sẽ nộp cho các thầy sau.
Cách cuối cùng là cách mà ai cũng làm được không cần học vấn gì, đó là
mang phong vũ biểu tặng cho viên quản lý cao ốc rồi hỏi ông ta về chiều cao của
tòa nhà. Thế thôi.
Qua cuộc vấn đáp này, ban giám khảo phải nể phục Bohr và nhận ra rằng đề
thi sơ hở về mặt tư duy. Đề đó chỉ nhằm làm cho sinh viên đi theo lối mòn vạch
sẵn, không có chỗ cho suy nghĩ độc lập. Đáng ra phải ghi thêm vào đề thi: “Chỉ
dùng phong vũ biểu theo chức năng cơ bản của nó”.
Tóm lại, nhân tài, trong đó có các tác giả định lí toán học, định luật vật
lý, hóa học là những người được hưởng một nền giáo dục chấp nhận phản biện, chấp
nhận suy nghĩ độc lập. Phương Tây sớm có một nền giáo dục như vậy. Trong khi ở
phương Đông, giáo dục nhằm mục đích học thuộc những lời của thánh hiền, chấp nhận
lời thánh hiền mà không phản biện, không suy nghĩ gì thêm. Chẳng hạn Đức Thánh
phán “Nhân chi sơ tính bản thiện” thì các đệ tử ghi lấy và học thuộc lòng,
không cần biết lời phán có cơ sở khoa học hay không hay chỉ là điều mong muốn.
Vì được suy nghĩ độc lập nên người châu Âu thích khám phá cái mới trong mọi
lĩnh vực: khoa học, lịch sử, địa lí, văn hóa phong tục v.v. Việc yêu thích khám
phá thế giới giúp cho Mouhot tìm ra di tích Angkor ở Campuchia (thời đó đang
thuộc về nước Xiêm), Yersin tìm ra Đà Lạt và nhiều vùng cao có khí hậu ôn hòa
khác ở nước ta.
Tôi cho rằng nếu nền giáo dục của ta chấp nhận tính suy nghĩ độc lập thì
các sách giáo khoa và cách giảng dạy sẽ không còn khập khiễng như hiện nay.
MỘT CHUYỆN VUI VỀ TƯ
DUY RẬP KHUÔN
Tôi vừa đọc được trên mạng xã hội bài viết của facebooker Lê Văn Thịnh về
chuyện một ứng viên trong cuộc phỏng vấn tuyển dụng của Microsoft bị đánh trượt
vì một câu hỏi quá dễ sau khi anh ta đã vượt qua nhiều câu hỏi khó khăn gấp bội.
Câu hỏi mà anh ta không đạt yêu cầu là “Tính diện tích của tam giác vuông có cạnh
huyền bằng 10 và chiều cao bằng 6”. Câu trả lời của ứng viên đó là: diện tích
tam giác bằng 10 nhân 6 chia đôi thành 30. Người phỏng vấn hỏi đi hỏi lại xem
câu trả lời như vậy ổn chưa. Ứng viên vò đầu suy nghĩ hồi lâu rồi khẳng định trả
lời như vậy là đúng. Người phỏng vấn cho anh ta biết anh ta không đạt yêu cầu
và chỉ việc ra về thôi. Anh ta thắc mắc thì được trả lời là một tam giác vuông
có đáy 10 và chiều cao 6 không tồn tại. Lúc đó anh ta mới ngớ người biết mình cứ
rập khuôn công thức mà làm, không nghĩ đến chuyện các giả thiết có thừa thiếu
mâu thuẫn hay không. Đa số chúng ta có lẽ cũng hành xử như anh ứng viên kia vì
từ các lớp cuối cấp tiểu học trở đi ta cứ thuộc làu công thức tính diện tích
tam giác: cạnh đáy nhân chiều cao chia đôi.
Đáng ra trước câu hỏi như vậy ta phải kiểm tra xem giả thiết thừa thiếu
gì không. Muốn tính diện tích tam giác chỉ cần biết chiều dài cạnh đáy và chiều
cao la đủ. Thế mà trong câu hỏi của Microsoft lại có giả thiết tam giác vuông.
Chính giả thiết thừa đó gây mâu thuẫn. Bởi lẽ nhìn vào hình vẽ ta thấy một khi
đường huyền là 10 thì trung tuyến AM phải bằng 5 (trung tuyến bằng nửa đường
huyền). Trong tam giác AHM cạnh AH không thể lớn hơn AM, tức là không thể bằng
6 được. Tóm lại một tam giác vuông như vậy không tồn tại. Tuy nhiên thói quen của
chúng ta là nhắm mắt áp dụng công thức mà không cần suy nghĩ gì hơn. Thói quen
đó đến từ một nền giáo dục chấp nhận vô điều kiện lời thánh hiền và tiếp đó là
thấm nhuần tư tưởng A, B này nọ đến từ cõi xa xăm nào đó. Tư duy duy ý chí là một
dạng tư duy rập khuôn có hậu quả kinh tế - xã hội nghiêm trọng. Ứng dụng vào
bài toán tam giác, tư duy duy ý chí chỉ nhìn vào chiều cao mà không biết cạnh
huyền ra sao. Chẳng hạn trong thập kỷ trước, người ta muốn đưa nước ta đến năm
2020 thành một nước công nghiệp tiên tiến hùng mạnh. Chiều cao là vậy nhưng cạnh
huyền thế nào? Cơ sở hạ tầng ngổn ngang, hành chính nhiêu khê, giáo dục không
chất lượng, tư duy lạc hậu… và còn biết bao thứ khác nữa.
.
Hình :
https://www.facebook.com/photo/?fbid=375522698518478&set=pcb.375522361851845
https://www.facebook.com/photo?fbid=375522945185120&set=pcb.375522361851845
No comments:
Post a Comment