Trịnh Hữu Long - Luật Khoa tạp chí
August 06
20249:56 AM
https://www.luatkhoa.com/2024/08/nhat-the-hoa-la-gi/
Đại tướng
Công an Tô Lâm đã chính thức nắm cả hai vị trí chủ tịch nước và tổng bí thư. Cụm
từ “nhất thể hóa” lại được xới lên bàn thảo. Nhưng nhất thể hóa là gì?
Trong bộ
truyện tranh “7 viên ngọc rồng” có đoạn hai nhân vật Sôn Gô Tên và Ca Lích triển
khai thế “lưỡng long nhất thể” để hợp nhất sức mạnh của cả hai, nhằm tạo ra một
nhân vật mới đủ sức đối phó với Ma Bư. Đó chính là một ví dụ theo phong cách
manga cho vấn đề nhất thể hóa của chính trị Việt Nam.
Nói dễ hiểu,
nhất thể hóa là việc hợp nhất hai vị trí đứng đầu của Đảng Cộng sản Việt Nam (tổng
bí thư) và của nhà nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam (chủ tịch nước).
Nhưng trước
khi bàn sâu thêm, ta hãy tìm hiểu cấu trúc của hệ thống chính trị Việt Nam, vốn
có một thuật ngữ là “song trùng”.
Bạn đọc có
lẽ đã quá quen thuộc với diễn ngôn liên quan tới “Đảng và Nhà nước”. Đảng và
nhà nước luôn song hành với nhau trong mọi diễn ngôn của các quan chức. Bạn sẽ
không thấy điều này trong sinh hoạt chính trị của các nước dân chủ như Mỹ, Đức
hay Đài Loan.
Lý do đơn
giản vì mô hình hệ thống chính trị Việt Nam là mô hình độc tài Leninist do một
đảng nắm toàn bộ quyền lực và chi phối hoàn toàn bộ máy nhà nước. Trong chính
trị học, người ta gọi đây là mô hình đảng-nhà nước (party-state). Chương “The
Communist Party of Vietnam: Consolidating Market-Leninism” của Giáo sư Jonathan
D. London viết trong cuốn “Routledge Handbook of Contemporary Vietnam” (2022)
giải thích rõ mô hình này. [1]
Theo GS.
London, mô hình cai trị này có năm thành phần: (1) hệ thống tổ chức đảng, (2)
cơ quan lập pháp do đảng chi phối, (3) một hệ thống hành pháp do đảng chỉ định
và điều hành, (4) một hệ thống tư pháp và thanh tra dưới quyền đảng, và (5) một
mạng lưới các tổ chức quần chúng do đảng vận hành.
Trong đó,
(1) là đảng; (2), (3), và (4) thuộc khối chính quyền/nhà nước; và (5) là các tổ
chức ngoại vi của đảng.
Người đứng
đầu đảng là tổng bí thư Ban Chấp hành Trung ương. Người đứng đầu chính quyền/nhà
nước là chủ tịch nước. Hai vị trí này, theo thông lệ ở nước ta và cũng theo mô
hình Liên Xô, thường do hai người khác nhau nắm giữ.
Trong một
hệ thống đảng chi phối hoàn toàn chính quyền, vị trí tổng bí thư xưa nay luôn
được coi là người lãnh đạo cao nhất của Việt Nam trên thực tế. Đó là lý do Tổng
thống Mỹ Barack Obama tiếp Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng ở Nhà Trắng năm 2015
như tiếp một nguyên thủ quốc gia. Ngược lại, các nguyên thủ quốc gia tới thăm
Việt Nam cũng thường có ít nhất một phiên làm việc với tổng bí thư.
Biểu hiện
rõ nhất của cơ chế đảng-nhà nước trong đối ngoại là việc cả tổng bí thư và chủ
tịch nước cùng đón nguyên thủ nước ngoài trong lễ đón chính thức ở Phủ Chủ tịch.
Thông lệ này được duy trì tới khoảng giữa thập niên 2000 là chấm dứt. Có lẽ lần
cuối cùng Việt Nam cử hành nghi thức này là sự kiện Tổng Bí thư Nông Đức Mạnh
và Chủ tịch nước Nguyễn Minh Triết cùng đón Chủ tịch Trung Quốc Hồ Cẩm Đào ở Hà
Nội vào tháng 11/2006. [2]
Sau này,
chủ tịch nước phụ trách lễ đón chính thức, còn tổng bí thư họp riêng với nguyên
thủ nước ngoài. Ngoại lệ là trường hợp Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đích thân
đón Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình và Tổng thống Mỹ Joe Biden trong năm cuối
đời ông mà không để cho Chủ tịch nước Võ Văn Thưởng làm.
Trong lịch
sử, đã từng có một số giai đoạn người đứng đầu đảng cũng đồng thời đứng đầu
chính quyền.
Đầu tiên
là trường hợp Hồ Chí Minh, người nắm vai trò đứng đầu Đảng Cộng sản (khi đó gọi
là chủ tịch đảng) và đứng đầu chính quyền (chủ tịch nước) từ năm 1945 tới khi
ông qua đời năm 1969. Nhưng trong suốt giai đoạn đó, ông chỉ có thực quyền cho
tới năm 1960, khi Lê Duẩn được bầu làm bí thư thứ nhất, tương đương với chức tổng
bí thư ngày nay, và dần dần lấn át vai trò của Hồ Chí Minh.
Thời đại
Lê Duẩn (1960-1986), dù không hợp nhất hai chức danh nhưng vị tổng bí thư trên
thực tế nắm quyền sinh sát và khuynh loát toàn bộ hệ thống chính trị. Ngược lại,
chức chủ tịch nước (hay chủ tịch Hội đồng Nhà nước) không có nhiều quyền lực.
Sau thời
Lê Duẩn, có lẽ vì e ngại quyền lực tập trung quá nhiều vào tay một người, cơ chế
phân quyền trong nội bộ ban lãnh đạo đảng hình thành. Ban đầu là cơ chế “tam
nhân phân quyền” (tổng bí thư, chủ tịch nước và thủ tướng), rồi sau đó đến cơ
chế “tứ trụ triều đình” (cộng thêm chủ tịch Quốc hội). Xu hướng phân tách quyền
lực này khiến cho ý niệm về việc nhất thể hóa không có đất để thảo luận, dù đôi
lúc cũng được nói tới.
Sở dĩ người
ta nói tới là vì họ ngó sang Trung Quốc.
Từ thời
Giang Trạch Dân (1993-2003), Trung Quốc hợp nhất vị trí tổng bí thư và chủ tịch
nước, tạo ra một nhà lãnh đạo đứng đầu toàn bộ hệ thống chính trị có đủ nanh đủ
vuốt. Thế hệ lãnh đạo sau đó như Hồ Cẩm Đào (2004-2012) và Tập Cận Bình (2012 tới
nay) được thừa hưởng cơ chế này. Họ trở thành những tay anh chị khét tiếng trên
chính trường quốc tế, đủ tư cách đứng ngang hàng với nhân vật cộm cán của bất kỳ
cường quốc nào. Tập Cận Bình thậm chí còn tận dụng cơ chế này để thâu tóm nhiều
quyền lực hơn nữa và trên thực tế đã có thể sánh ngang với Mao Trạch Đông trong
lịch sử Trung Hoa cộng sản.
Người ta
nói mãi rồi một ngày nước ta cũng nhất thể hóa thật, dù chỉ là tạm thời.
Đó là năm
2018, khi Chủ tịch nước Trần Đại Quang đột ngột qua đời. Tổng Bí thư Nguyễn Phú
Trọng được Quốc hội khi đó bầu làm chủ tịch nước cùng năm và giữ chức đó cho tới
tháng 4/2021, khi ông Nguyễn Xuân Phúc được bầu làm chủ tịch nước thay ông Trọng.
Chính trường quay trở lại với lưỡng đầu chế.
Với sự kiện
Chủ tịch nước Tô Lâm được bầu làm tổng bí thư ngày 3/8 vừa qua, hai chức danh
này lại nhập làm một.
Với quyền
lực của một đại tướng công an, ông Tô Lâm rất có thể sẽ giữ được hai chiếc ghế
này cho tới ít nhất là Đại hội Đảng năm 2026.
Và thậm
chí còn lâu hơn nữa.
--------------
Chú
thích :
[1] London,
J. D. (2022). The Communist Party of Vietnam. Routledge EBooks, 21–47. https://doi.org/10.4324/9781315762302-3
[2] https://nvsk.vnanet.vn.
(2023). Tổng Bí thư, Chủ tịch Trung Quốc Hồ Cẩm Đào thăm hữu nghị chính thức Việt
Nam (11/2006). Vnanet.vn. https://nvsk.vnanet.vn
-------------------------------------------------------------------------
Đọc
thêm:
Đại
tướng Tô Lâm được bầu làm chủ tịch nước
Luật
Khoa tạp chí - Luật Khoa tạp
chí
Cuộc
đại cải cách của ngành công an dưới thời Tô Lâm
Luật
Khoa tạp chí - Đình Thế Vinh
No comments:
Post a Comment