Tác giả: Albert
Einstein
Nguyễn
Ước dịch
12/10/2019
Khi xem xét đời sống cùng những nỗ lực của mình,
chúng ta sớm nhận ra rằng hầu hết mọi hành động và khát vọng của mình đều dính
kết với sự hiện hữu của người khác. Chúng ta để ý thấy rằng bản tính tổng thể của
mình thì giống với của các động vật có tính xã hội khác. Chúng ta ăn thực phẩm
do người khác cung cấp, mặc quần áo do người khác làm ra, sống trong ngôi nhà
do người khác xây dựng. Phấn lớn kiến thức và niềm tin của chúng ta được truyền
đạt bởi người khác qua trung gian của ngôn ngữ, cái cũng do người khác tạo ra.
Nếu không có ngôn ngữ, các khả năng tâm thần của chúng ta quả thật nghèo nàn so
với của các động vật cao hơn. Vì thế chúng ta phải thừa nhận rằng mình có được
lợi thế hơn dã thú, chủ yếu là nhở ở thực tế mình sống trong xã hội loài người.
Một cá nhân nếu để cho sống một mình từ lúc sơ sinh, sẽ vẫn mãi mãi mang tính
cách nguyên sơ và giống với dã thú trong ý nghĩ cùng cảm xúc của y, tới một mức
độ mà chúng ta hầu như không quan niệm nổi. Một cá nhân là cái y là, với ý
nghĩa rằng tự trong tính chất cá thể của mình, y không sở hữu nhiều nhặn đức hạnh,
mà thật ra, y là thành viên của cộng đồng loài người lớn lao; tập thể đó định
hướng sự hiện hữu vật chất cùng tinh thần của y từ khi trong nôi cho tới lúc
vào huyệt mộ.
Đối với cộng đồng, giá trị của một người tùy thuộc
trước tiên vào mức độ sâu xa các cảm giác, ý nghĩ và hành động của người đó hướng
tới sự thăng tiến cái thiện của đồng loại. Chúng ta gọi y là tốt hay xấu căn cứ
vào thái độ của y trong khía cạnh nảy. Thoạt nhìn, có vẻ như sự đánh giá của
chúng ta về một người tùy thuộc hoàn toàn vào phẩm tính xã hội của người đó.
Tuy vậy, một thái độ như thế hẳn là không đúng. Có
thể dễ dàng thấy rằng mọi thành tựu đáng giá về vật chất, tinh thần và đạo đức
mà chúng ta nhận được từ xã hội sở dĩ có là do bởi dòng chảy của vô số thế hệ
qua những cá nhân có tính sáng tạo. Người nào đó từng khám phá ra lửa, người
nào đó trồng trọt cây thực phẩm và người nào đó phát minh máy hơi nước.
Chỉ cá nhân mới có thể suy nghĩ, nhờ thế. tạo ra các
giá trị mới cho xã hội. Không những thế, cá nhân còn đề ra các định chuẩn đạo đức
mới để đời sống của cộng đồng tuân theo. Không có những cá nhân có tính sáng tạo
để tư duy và phán đoán một cách độc lập thì sự phát triển hướng thượng của xã hội
là điều không tưởng. Sự phát triển cá thể của cá nhân mà không có xã hội làm mảnh
đất bồi dưỡng thì cũng là điều không tưởng.
Như thế, sức khỏe của xã hội tùy thuộc hoàn toàn vào
tính độc lập của những cá nhân đang hợp thành nó cũng như vào khuynh hướng kết
hợp chặt chẽ vào xã hội của những cá nhấn ấy. Thật rất đúng khi nói rằng chính
nền tảng văn hóa Hoa Kỳ – Hy Lạp – La Mã, và đặc biệt của thời Phục hưng rực rỡ
ở Ý đã đặt dấu chấm hết cho sự trì trệ của châu Âu Trung cổ, đồng thời đã và
đang là sự giải phóng cũng như sự cách ly tương đối cho tính cá thể của cá
nhân.
Giờ đây, chúng ta hãy xem xét thời đại mình đang sống
để xem xã hội tiến bộ như thế nào, cá nhân tiến bộ như thế nào? So với các thời
đại trước đây, dân số ở các xứ sở văn minh đang dày đặc cực độ; châu Âu hôm nay
có dân số nhiều gấp ba lần một trăm năm trước đây. Thế nhưng số lượng những con
người hàng đầu lại ít đi, xét theo mọi chiều kích. Chỉ một ít người được quần
chúng biết tới như là những cá nhân, qua những thành tựu sáng tạo của họ. Tổ chức
phải mở rộng tới mức nào đó để thay cho các nhân vật hàng đầu, không chỉ đặc biệt
trong lĩnh vực kỹ thuật mà còn rất mở rộng, tới độ ta có thể cảm giác được,
trong lĩnh vực khoa học.
Đặc biệt, sự giảm thiểu các khuôn mặt ngoại hạng
trong lĩnh vực nghệ thuật. Hội họa và âm nhạc rõ rệt là đang bị thoái hóa và gần
như đánh mất sự chú ý của công chúng. Trong chính trị không những thiếu các
lãnh tụ mà còn thiếu sự độc lập tinh thần, và cảm giác của công dân về công lý
bị xuống cấp tới mức độ lớn lao. Tại nhiều xứ sở, chế độ dân chủ nghị viện – vốn
đặt trên tinh thần độc lập – bị lung lay. Các chế độ độc tài bùng phát và được
dung dưỡng là vì cảm giác của con người về phẩm giá và về quyền con người của mỗi
cá nhân không còn đủ mạnh. Trong hai tuần lễ, tại bất cứ xứ sở nào, các đám động
dân chúng như những đàn cừu bị báo chí kích động tột độ, lên tới trạng thái
ngây ngất cuồng nộ đến mức con người sẵn sàng mặc đồng phục để giết và bị giết
vì cứu cánh bẩn thỉu của vài bè đảng chính trị. Đối với tôi, nghĩa vụ quân sự
cưỡng bách là triệu chứng ô nhục đáng hổ thẹn nhất của sự khiếm khuyết trong phẩm
cách con người mà loài người văn minh phải chịu đựng ngày nay. Rõ ràng hiện
không thiếu các ngôn sứ, những kẻ tiên tri về cuộc nguyệt thực sớm sủa của nền
văn mình của chúng ta. Tôi không nằm trong hàng ngũ những kẻ bi quan ấy; tôi
tin rằng đang tới những thời kỳ tốt lành hơn. Hãy để tôi trình bày ngắn gọn các
lý đo khiến tôi có sự tự tin đó.
Theo ý kiến của tôi, có thể giải thích những biểu hiệu
suy đồi đạo đức và văn hóa hiện nay bằng thực tế rằng các phát triển công nghệ
và kinh tế đã khiến tăng cao sự phấn đấu cho cuộc hiện sinh, nhất là gây tổn hại
cho sự phát triển tự do của cá nhân. Nhưng sự phát triển công nghệ còn có ý
nghĩa rằng càng ngày càng ít đi công việc cần tới cá nhân để thỏa mãn nhu cầu của
cộng đồng. Sự phân chia có kế hoạch về lao động đang càng ngày càng trở thành một
nhu cầu khẩn thiết, và sự phân chia này sẽ dẫn tới an toàn vật chất cho cá
nhân. An toàn này, thời gian nhàn rỗi và năng lượng được cá nhân tùy nghi sử dụng
sẽ có thể trở thành sự phát triển tính chất cá nhân của nhân vị mình. Theo cách
này, cộng đồng có thể phục hồi sức khỏe của nó, và chúng ta hy vọng rằng trong
tương lai, sử gia sẽ giải thích triệu chứng không lành mạnh của xã hội hiện nay
như là bệnh vặt thời thơ ấu của một nhân loại đang tràn đầy hứng khởi, đơn thuần
do bởi vận tốc quá nhanh mà nền văn minh này đang xốc tới.
———————————————-
Nguồn: Bài Society
and Personalities, trong cuốn Ideas and Opinions của Albert Einstein, Crown
Publishers, Inc, New York 1982, 1954 tt. 15-17
Nguyên thủy, được in trong cuốn Mein Weltbild
(Thế giới quan của tôi), Amsteram: Querio Vrlag, 1934.
Hình bìa sách Mein
Weltbild
No comments:
Post a Comment