08/06/2019
Đại diện phái đoàn Việt Nam ăn mừng lúc kết quả bỏ
phiếu được công bố. Ảnh: Ảnh chụp từ băng ghi hình cuộc họp từ LHQ / Zing
Việc Việt Nam được bầu làm một trong số các thành
viên không thường trực của Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc (HĐBA) là tin vui của
cả những “fan” trung thành của Đảng Cộng sản Việt Nam lẫn nhiều nhà hoạt động
dân chủ. Lý do khá đơn giản.
Đối với những người ủng hộ, việc được bầu là một
minh chứng cho “uy tín và vai trò lịch sử” của Việt Nam trên trường quốc tế.
Đối với lực lượng đối lập, việc Việt Nam trở thành một
thành viên của chế định quyền lực nhất Liên Hiệp Quốc (LHQ) cũng có thể sẽ giúp
Việt Nam nhìn nhận các cam kết nhân quyền quốc tế một cách nghiêm túc hơn.
Nhân dịp “cả họ đều vui”, xin được cung cấp đến độc
giả của Luật Khoa một số thông tin và góc nhìn pháp lý liên quan đến HĐBA và
vai trò thành viên không thường trực.
Đúng, HĐBA là cơ quan có quyền lực lớn
HĐBA là cơ quan quyền lực nhất LHQ cũng như toàn thế
giới. Nhiều học giả pháp luật quốc tế nhận định như vậy, vì hai nguyên nhân
chính:
Thứ nhất, nghị quyết của HĐBA là một trong số ít các
quyết định pháp lý quốc tế “có nanh, có vuốt” để bắt buộc các quốc gia thành
viên phải thực hiện nghĩa vụ. Điều này được cụ thể hóa thông qua Điều 25 của Hiến
chương LHQ, quy định tất cả các thành viên của LHQ phải tuân thủ nghị quyết của
HĐBA. Điều này trái ngược với nghị quyết của Đại hội đồng LHQ, vốn chỉ có giá
trị tham khảo trên lý thuyết.
Thứ hai, bổ trợ cho điểm thứ nhất, là thẩm quyền can
thiệp quân sự, ủy quyền sử dụng vũ lực trong những trường hợp đặc biệt nhằm bảo
vệ và duy trì hòa bình an ninh thế giới. Thẩm quyền được trao và quy định khá
rõ ràng bằng cả Chương
VII của Hiến chương. Theo đó, việc xác định tình trạng gây hại cho hòa
bình và an ninh thế giới, biện pháp xử lý (kể cả sử dụng vũ lực), kế hoạch chi
tiết thực hiện… đều do HĐBA quyết định.
Khung cảnh một cuộc
họp của Hội đồng Bảo an về tình hình của Venezuela. Ảnh: UN Photo/Manuel Elias
Kết hợp cả hai điểm trên, chúng ta có một tổ chức với
sức mạnh bao phủ toàn thế giới, với thực quyền hơn cả các tòa án quốc tế như
Tòa Công lý Quốc tế (ICJ) hay Tòa Hình sự Quốc tế (ICC) vốn rất được cộng đồng
quốc tế kính nể nhưng không có những công cụ cưỡng chế thi hành phán quyết.
Ví dụ, với Nghị quyết 1973 vào
ngày 17/3/2011, HĐBA khẳng định tình trạng vi phạm nhân quyền nghiêm trọng tại
Libya đang gây tổn hại cho hòa bình và an ninh quốc tế, từ đó ủy quyền cho các
thành viên của LHQ:
“…sử dụng mọi biện pháp cần thiết […] để bảo vệ thường
dân và các khu vực dân cư dân sự đang trong tầm ngắm tấn công của quân đội
chính phủ Libyan Arab Jamahiriya, bao gồm thành phố Benghazi, tuy nhiên không
cho phép sự chiếm đóng của quân đội nước ngoài ở bất kỳ vùng nào thuộc lãnh thổ
Libya”.
Đây là căn cứ pháp lý cho việc thiết lập vùng cấm
bay và hoạt động oanh kích của quân đội đồng minh chống lại các lực lượng trung
thành với Gaddafi, cuối cùng dẫn tới kết quả là chính phủ này bị lật đổ.
Hay cũng có thể lấy một ví dụ tương tự về Nghị quyết
940 vào năm 1994 ủy quyền cho Hoa Kỳ dẫn đầu một nhiệm vụ can thiệp quân sự vào
Haiti để bảo đảm kết quả bầu cử dân chủ tại quốc gia này được tôn trọng.
Đó là một nghị quyết đơn giản, nhưng đã tạo nền
tảng pháp lý cho hơn 15.000 quân nhân, gần 20 tàu chiến thâm nhập lãnh
thổ Haiti, chiếm đóng khu vực, giải giáp quân đội, lật đổ chính phủ quân sự
đang cầm quyền, nắm quyền kiểm soát toàn bộ quốc gia này cho đến khi một môi
trường hòa bình được hình thành, và kết quả bầu cử dân chủ được thực hiện.
Đây đều là những thẩm quyền thực thi pháp luật trong
mơ của rất nhiều cơ quan tài phán quốc tế.
Chuyện đắc cử: đến hẹn lại lên
Đi sâu hơn về mặt tổ chức, HĐBA có tổng cộng 15 thành
viên. Trong đó, năm thành viên được gọi là thành viên thường trực, thường được
gọi tắt là “the P.5”, gồm: Vương quốc Anh, Hoa Kỳ, Pháp, Trung Quốc và Nga.
Mười ghế còn lại sẽ được bầu ra trong số tất cả các
thành viên còn lại của LHQ, có nhiệm kỳ hai năm. Tuy nhiên, cũng cần lưu ý là
có một số giới hạn về quyền ứng cử, như là việc quốc gia vừa được bầu trong nhiệm
kỳ trước sẽ không được ứng cử lại, hay quan trọng hơn, là ứng cử viên cũng sẽ
được lựa chọn dựa trên phân bổ công bình về
địa lý chính trị (equitable geographical distribution).
Điều này cũng nhắc nhở chúng ta “vui thôi, đừng vui
quá”, vì việc được bầu vào HĐBA với tư cách là thành viên không thường trực
cũng mang màu sắc tuần tự đại đồng, ai cũng có phần, hiển nhiên miễn là quốc
gia tham gia tranh cử không làm mích lòng quá nhiều quốc gia khác. Đây là thành
công của Việt Nam, nhưng không đến mức “lịch sử”, “kỷ lục” như một số cán bộ
ngoại giao Việt Nam khẳng định.
Cụ
thể hơn, Việt Nam ứng cử làm đại diện của khu vực Châu Á – Thái Bình Dương
mà không phải giành ghế với ai khác. Điều này khiến cho cuộc “bầu cử” giống với
bỏ phiếu tín nhiệm hơn. Việt Nam giành được 192 phiếu để trở thành đại diện khu
vực mình, Nigeria giành 191 phiếu để làm đại diện khu vực Tây Phi và Tunisia
cũng giành số phiếu tương tự cho đại diện khu vực Bắc Phi.
Lần này, chỉ có Romania là phải tranh ghế thuộc khu
vực Đông Âu với Estonia, trong khi Saint Vincent and the Grenadines đột nhiên bị
thách thức khi El Salvador đột ngột ứng cử cho ghế dành cho khu vực châu Mỹ
Latin (Tuy nhiên, do quota đã sắp xếp sẵn, El Salvador cũng thất bại nặng nề với
chỉ 6 phiếu) .
Làm thành viên không thường trực HĐBA tất nhiên cũng có lợi
Thành viên không thường trực của HĐBA không có những
thẩm quyền khuynh đảo như các thành viên thường trực, chẳng hạn quyền phủ quyết
toàn bộ cả một nghị quyết đã được đa số thông qua.
Theo thống
kê, Hoa Kỳ và Liên Xô/Nga là hai quốc gia sử dụng quyền phủ quyết nhiều nhất,
tính từ khi HĐBA chính thức hoạt động (năm 1946) cho đến năm 2017. Liên Xô/Nga
đã sử dụng 107 lần quyền phủ quyết, Hoa Kỳ 79 lần. Trong
đó, Hoa Kỳ chủ yếu dùng quyền phủ quyết đối với các nghị quyết liên quan đến
việc đòi trừng phạt Israel hay điều tra Israel trong tranh chấp với người
Palestine. Liên Xô/Nga thì chủ yếu phủ quyết những vấn đề liên quan đến hành vi
vi phạm pháp luật quốc tế của một số quốc gia có hơi hướng độc tài.
Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là các thành viên
không thường trực không có quyền lực gì cả.
Đến cuối cùng, để một nghị quyết được HĐBA thông
qua, các quốc gia đề xuất và soạn thảo nghị quyết vẫn phải nhận được sự ủng hộ
của 9/15 quốc gia thuộc Hội đồng, bất kể là thành viên thường trực hay thành
viên không thường trực. Vậy nên, với vai trò số đông, đặc biệt trong hoàn cảnh
các thành viên thuộc nhóm P.5 đã thường xuyên “cơm chẳng lành, canh chẳng ngọt”,
các thành viên không thường trực gộp chung lại thường sẽ có vai trò quyết định
cho việc thông qua nghị quyết. Vận dụng đúng và khéo léo vị trí này sẽ giúp Việt
Nam, cũng như các quốc gia không thường trực, có vị thế đàm phán tốt hơn khi đối
đầu với những quốc gia lớn.
Một cơ hội gây ảnh hưởng khác của thành viên không
thường trực là quyền Chủ tịch luân
phiên hằng tháng của HĐBA, dựa theo trình tự chữ cái của tên nước (như lượt
làm Chủ tịch của [V]iệt Nam sẽ xếp sau Trung Quốc – [C]hina và Hoa Kỳ –
[U]nited States of America).
Dựa trên cơ chế này, chủ tịch luân phiên của Hội đồng
có quyền
hạn nhất định trong trình tự, thủ tục bỏ phiếu, cơ chế hoạt động của
HĐBA, đề xuất nội dung và cương lĩnh hoạt động, tiếp nhận và nêu vấn đề mà HĐBA
cần xem xét trong tháng. Điều này khiến cho chủ tịch luân phiên, mặc dù không hẳn
là có quyền quyết định toàn bộ, vẫn hoàn toàn có thể nêu ra một vấn đề cần ý kiến
của Hội đồng, hoặc triệu tập một quốc gia thành viên khác giải trình trước Hội
đồng.
Cựu Đại sứ Hoa Kỳ tại
Liên Hiệp Quốc, bà Nikki Haley, bỏ ra khỏi một phiên họp của UNSC để phản đối
khi Riyad Mansour (chính giữa hàng dưới) – quan sát viên thường trực của LHQ tại
Palestine được Chủ tịch Hội đồng triệu tập để báo cáo về tình trạng bạo lực ở
Dãy Gaza. Hoa Kỳ luôn cho rằng các định chế LHQ đang bị chính trị hóa và chỉ tập
trung bàn chuyện Israel. Ảnh:
United Nations
Nếu chính phủ Việt Nam có ý định nói chuyện “ra ngô
ra khoai” với Trung Quốc về chủ quyền Biển Đông, hay muốn thể hiện những hàm ý
ngoại giao trong trao đổi chính trị tại Hội đồng, thì vai trò chủ tịch luân
phiên là rất đáng lưu ý.
Vào ngày 7/7/1948, trong một phiên họp của HĐBA thảo
luận về vấn đề thành lập hai nhà nước tự chủ Israel và Palestine, Chủ tịch luân
phiên Manuilsky (đại diện cho Ukraine, lúc này còn là thành viên của Liên Xô) mời
đại diện của Israel (lúc này được gọi chính thức là “Nhánh Do Thái của
Palestine” – Jewish Agency of Palestine) phát biểu với tên gọi là đại diện của
“Nhà nước Israel”. Việc này gây ra một tranh cãi dữ dội trong phiên họp, với lý
do Chủ tịch đang ngầm ám chỉ việc Hội đồng thừa nhận một nhà nước Israel độc lập.
Lợi ích khác mà ta có thể nghĩ đến, là tiền.
Đúng vậy, trong một nghiên cứu của
hai tác giả Reynolds và Winters, phát triển từ một số nghiên cứu khác về tính
chính trị của các khoản viện trợ, họ nhận thấy rằng các quốc gia được bầu chọn
làm thành viên không thường trực của HĐBA có cơ hội nhận được nhiều khoản tài
trợ, viện trợ quốc tế hơn.
Họ nhận thấy các nguồn viện trợ từ Hoa Kỳ tăng lên đến
59% cho các quốc gia luân chuyển vào vị trí trong HĐBA. Năm 1990, khi Yemen bỏ
phiếu chống đối với nghị quyết 678 ủng hộ việc sử dụng vũ lực trước hành vi của
Iraq xâm lược Kuwait, quốc gia này bị cắt một phần đáng kể các nguồn viện trợ từ
Hoa Kỳ.
Tuy nhiên, điều này không chỉ diễn ra từ phía Hoa Kỳ,
ngay cả các tổ chức quốc tế thuộc hay không thuộc LHQ như Hiệp hội Phát triển
Quốc tế (International Development Association – IDA), Chương trình Lương thực
Thế giới (World Food Programme – WFP), Quỹ Nhi đồng LHQ (United Nations
Children’s Fund – UNICEF) hay Cao ủy LHQ về Người tị nạn (United Nations High
Commissioner for Refugees – UNHCR) đều có dấu hiệu đổ tiền nhiều hơn vào các dự
án tại các quốc gia là thành viên không thường trực.
***
Với những phân tích trên, có thể thấy chiếc ghế
thành viên không thường trực thuộc HĐBA không phải là cái gì đó khó đạt được.
Nhưng nó cũng là cơ hội rất tốt để Việt Nam khẳng định vị thế, vai trò của mình
trong việc bảo vệ các giá trị và cam kết quốc tế.
Chúng ta sẽ làm gì?
Sẽ đưa Biển Đông thành một chủ đề trên bàn nghị sự của
HĐBA?
Sẽ ủng hộ các nỗ lực dân chủ hóa, bảo vệ quyền con
người?
Hay sẽ trở thành một đồng minh thân cận của Nga,
Trung Quốc như chúng ta đã làm cả hơn nửa thế kỷ nay?
Hãy cùng chờ câu trả lời trong hai năm trước mắt.
No comments:
Post a Comment