Chế
độ tài phiệt và dấu hiệu của nền “thiện nguyện tài phiệt” tại Việt Nam
Vincente Nguyen - Luật
Khoa
18/01/2022
Khi các nhà tài phiệt
đổ tiền ra để “giúp đời”.
Minh họa: Luật Khoa. Ảnh gốc: VnExpress, Plutocracy
Giải thưởng Khoa học VinFuture chuẩn bị được trình làng (từ ngày 18 đến ngày
21/1) với những lời có cánh từ giới khoa học quốc tế. [1] Cùng lúc, ông Phạm Nhật
Vượng xuất hiện trở lại trước báo giới sau nhiều năm vắng bóng để nói về tham vọng
“để lại gì đó cho đời” thông qua các chương trình được tài
trợ bởi nguồn tư bản khổng lồ. [2]
Giới nghiên cứu có một thuật ngữ riêng để chỉ
việc các nhà tài phiệt như ông chủ Vingroup đang làm: đổ tiền ra với danh nghĩa
giải quyết các vấn đề xã hội. Đó là “thiện nguyện tài phiệt” (plutocratic
philanthropy).
Liệu hiện tượng này đã chính thức hình thành ở
Việt Nam chưa? Đó có phải là chỉ dấu của một nền chính trị tài phiệt không xa?
Tài phiệt và chế độ
tài phiệt là gì?
Nhà tài phiệt, giới tài phiệt có từ tiếng Anh
tương đương là “plutocrat”. Từ đó chúng ta có “plutocracy”, dịch là chế độ
tài phiệt. Đây không phải là thuật ngữ xa lạ trên cửa miệng người Việt Nam.
Tuy nhiên, vẫn chưa có một cách hiểu thống nhất
của thuật ngữ này từ hướng tiếp cận chính trị học.
“Plutocracy” là từ có gốc Hy Lạp, kết hợp giữa
“sự giàu có” ( πλοῦτος, ploutos, wealth) và “quyền lực” (κράτος, kratos, power). Sự kết hợp
đơn giản ngữ nghĩa của hai từ này gợi mở cho chúng ta một mô hình nhà nước nơi
mà tầng lớp thượng lưu (sở hữu nhiều tiền của, tư liệu sản xuất) kiểm soát và
chi phối quyền lực trong xã hội.
Nhưng người giàu can thiệp đến đâu vào các hệ
thống thiết chế nhà nước thì mới bị xem là một nền chính trị tài phiệt? Và nền
chính trị bị lũng đoạn đến đâu mới bị gọi là chế độ tài phiệt – “plutocracy”?
Đây là vấn đề còn tranh cãi và vẫn đang được
nhiều người nghiên cứu.
Một số cho rằng sự tham gia hay can dự trực tiếp
một cách thường xuyên của các nhà tư bản là minh chứng rõ ràng của chế độ tài
phiệt.
Trên cơ sở này, việc Trump ứng cử và đắc cử Tổng
thống Hoa Kỳ; hay việc những tỷ phú Mỹ kim như Michael Bloomberg hay Tom Steyer
tích cực tham gia tranh cử (dù thất bại) cho thấy một phần tính chất của một nền
chính trị tài phiệt. [3]
Tuy nhiên, bản chất của nền chính trị tài phiệt
được cho là có thể ẩn mình và bám rễ sâu rộng hơn thế.
Ví dụ, trong chương “Economic Inequality and
Political Representation” của quyển sách “Unequal Democracy” (tạm dịch: Nền dân
chủ không công bình), [4] giáo sư Larry Bartels khảo sát các ưu tiên chính sách
của ba nhóm thu nhập tại Hoa Kỳ: thấp, trung bình và cao. Kế đó, ông cân đối những
ưu tiên và mong muốn chính sách của ba nhóm thu nhập này với xu hướng bỏ phiếu
của các đại diện dân cử của Nghị viện Hoa Kỳ trong thập niên 1990 và 2010.
Kết quả mà Bartels nhận được là xu hướng bỏ
phiếu (tức việc hình thành chính sách từ phía cơ quan lập pháp) tiệm cận với ưu
tiên của nhóm thu nhập nhiều hơn cả.
Như vậy, chế độ tài phiệt không nhất thiết phải
là người giàu làm lãnh đạo nhà nước, quốc gia. Việc người giàu sử dụng các nguồn
lực kinh tế để chi phối các kênh truyền thông, tài trợ cho các tổ chức nghiên cứu
chính sách, hỗ trợ các nhóm hoạt động theo lựa chọn của họ, từ đó thúc đẩy các
diễn ngôn và ưu tiên chính trị của họ – tất cả đều là những hành vi có thể tạo
nền tảng cho một nền chính trị tài phiệt.
https://2xjs7y10oiyz26vqxu2hok6y-wpengine.netdna-ssl.com/wp-content/uploads/2022/01/image-3.png
Minh họa: iStock.
Ngoài ra, cũng không thể nói về chính trị tài
phiệt mà không nhắc đến hệ thống chaebol mang đậm phong cách Hàn Quốc.
Trong hệ thống này, vai trò của các đại tư bản khuynh đảo gần như toàn bộ hệ thống
tài chính, hạ tầng, nền tảng xuất nhập khẩu, các mối quan hệ lao động, tư liệu
sản xuất trong nền kinh tế. Như vậy, dù công cuộc dân chủ hoá và hệ thống dân
chủ Hàn Quốc có thể nói là không tồi, sự lệ thuộc của nền kinh tế Hàn Quốc vào
sức mạnh của các nhóm tài phiệt cũng để lại nhiều vấn đề về nền tảng kiến trúc
xã hội trong tương lai.
Tài phiệt tại Việt
Nam và câu chuyện “thiện nguyện tài phiệt”
Với cách định nghĩa ở trên, câu hỏi đặt ra là
liệu nền chính trị tài phiệt đã có tồn tại ở Việt Nam hay không?
Câu trả lời, theo quan điểm của người viết, là
cả không và có.
Không, bởi vì tính chất các thành phần kinh tế
Việt Nam vẫn còn lệ thuộc rất nhiều vào “hồng ân” của nhà nước.
Trong bài viết về tư
bản thân hữu lần trước, chúng ta đã khẳng định hầu hết các nhà đại tư bản,
doanh nghiệp Việt Nam gần như không thể thoát khỏi vòng kim cô của chính quyền
nếu muốn đạt đến một mức độ tích luỹ tư bản nhất định. [5]
Điều này rất khác với lịch sử và sự hình thành
của nền chính trị tài phiệt, nơi tự do và bình đẳng kinh tế dẫn đến sự tích luỹ
của cải và sự hình thành tự nhiên của một nhóm các nhà tư bản. Sau đó, nhóm này
quay trở lại tìm cách can thiệp vào hệ thống chính trị và tìm cách thao túng
các cơ quan nhà nước.
Tuy nhiên, câu trả lời cũng có thể là có.
Như chúng ta đã nói ở phần định nghĩa, nền
chính trị tài phiệt không đơn thuần là việc giới nhà giàu bơm tiền trực tiếp để
lũng đoạn chính trị quốc gia. Việc họ tài trợ, chi tiền cho rất nhiều các hoạt
động kinh tế – chính trị – xã hội khác cũng có thể dẫn đến nền tảng tư duy và
văn hoá cho chính trị tài phiệt.
Thứ này được các nhà khoa học chính trị xã hội
gọi là “plutocratic philanthropy”, tạm dịch là “thiện nguyện tài phiệt”. [6]
Hoạt động dưới danh nghĩa giải quyết các vấn đề
xã hội, các tổ chức này do những hội đồng uỷ thác tư nhân riêng biệt quản trị.
Họ nhận những ưu đãi thuế nhất định, tồn tại gần như vĩnh viễn, nhưng không chịu
bất kỳ ràng buộc dân chủ nào.
Sẽ có người cho rằng tiền của người ta, người
ta đã mang ra giúp xã hội thì còn ý kiến gì. Tuy nhiên, việc đẩy tiền ra ngoài
xã hội với danh nghĩa tốt không đồng nghĩa rằng mục tiêu hay kết quả của hành động
đó sẽ là tốt. Chưa kể đến việc ai sẽ giải quyết hệ quả xã hội và chính trị nếu
có của các chương trình thiện nguyện đó.
Lấy ví dụ một nghiên cứu về giống cây trồng
năng suất cao của một tổ chức thiện nguyện cung cấp vốn chuyển đổi và giống miễn
phí cho người nông dân. Chương trình này sau cùng thất bại vì một số lý do (như
thị trường không ưa thích giống mới bằng các giống cũ), vì vậy, những người
nông dân tham gia chương trình không thể thu lợi nhuận như kỳ vọng, dẫn đến các
hệ quả tài chính – kinh tế đối với gia đình họ.
Các tổ chức thiện nguyện, với nguồn lực khổng
lồ nhưng không có gì để mất, sẽ nhảy ngay sang một dự án khác. Nhưng những người
dân thì không có cơ hội ấy. Việc quay lại với cuộc sống trước đó cũng không phải
dễ dàng. Ai sẽ chịu trách nhiệm về chuyện này?
Đây chỉ là một ví dụ cực đoan cho tác hại và
trách nhiệm của các dự án thiện nguyện do giới siêu giàu kiểm soát.
Còn lại, như rất nhiều nghiên cứu đã chỉ ra,
hàng tỷ Mỹ kim đổ vào các chương trình thiện nguyện tư nhân một cách có ý đồ sẽ
có thể định hình các thảo luận chính trị, thao túng giới học thuật – các nhà
nghiên cứu, và thậm chí định hình chính sách. [7]
Tương tự như câu chuyện Mark Zuckerberg tặng 100 triệu Mỹ kim cho hệ thống trường Newark vào năm 2010,
[8] hay sự can thiệp dài hạn của các tỷ phú như Eli Broad, Bill và Melinda
Gates; các khoản chi khổng lồ dưới tính chất quỹ thiện nguyện của Vingroup chắc
chắn đang mở cánh cửa vào con đường thiện nguyện tài phiệt tại Việt Nam.
1. Tuổi Trẻ Online. (2022, January 13).
Nhiều nhà khoa học lớn sẽ tham gia Tuần lễ trao giải VinFuture. TUOI TRE
ONLINE. https://tuoitre.vn/nhieu-nha-khoa-hoc-lon-se-tham-gia-tuan-le-trao-giai-vinfuture-20220113164215269.htm
2. VnExpress. (2022, January 17). Tỷ phú Phạm
Nhật Vượng: ‘Làm việc khó mới thú vị.’ Vnexpress.net. https://vnexpress.net/ty-phu-pham-nhat-vuong-lam-viec-kho-moi-thu-vi-4417105.html
3. Pierson, P. (2017). American hybrid:
Donald trump and the strange merger of populism and plutocracy: American
hybrid. The British Journal of Sociology, 68, S105-S119.
https://doi.org/10.1111/1468-4446.12323 / Xem thêm tại The Diplomat. (2020,
September 28). Can America Escape Plutocracy? https://thediplomat.com/2020/09/can-america-escape-plutocracy/
/ và Kenworthy, L. (2022). Economic inequality and plutocracy. Contemporary
Sociology (Washington), 51(1), 6-15.
https://doi.org/10.1177/00943061211062959
4. Bartels, L. M. (2008). Unequal
democracy: The political economy of the new gilded age. New York: Russell
Sage Foundation.
5. Vincente Nguyen. (2022, January 12). Tư
bản thân hữu và mối liên hệ với thể chế của Việt Nam. Luật Khoa Tạp Chí. https://www.luatkhoa.org/2022/01/tu-ban-than-huu-va-moi-lien-he-voi-the-che-cua-viet-nam/
6. Barkan, J. (2016, April 28). Plutocrats at
Work: How Big Philanthropy Undermines Democracy. Dissent Magazine. https://www.dissentmagazine.org/article/plutocrats-at-work-how-big-philanthropy-undermines-democracy
7. Saunders-Hastings, E. (2018). Plutocratic
Philanthropy. The Journal of Politics, 80(1), 149–161. doi:10.1086/694103
8. Mark Zuckerberg once made a $100
million investment in a major US city to help fix its schools — now the mayor
says the effort “parachuted” in and failed. (2018, May 13). Business
Insider Nederland. https://www.businessinsider.nl/mark-zuckerberg-schools-education-newark-mayor-ras-baraka-cory-booker-2018-5?international=true&r=US
No comments:
Post a Comment