Hai
chiều tự do: Tự do ngôn luận và Tự do xúc phạm
12/08/2020
https://www.luatkhoa.org/2020/08/hai-chieu-tu-do-tu-do-ngon-luan-va-tu-do-xuc-pham/
Không phải mọi ngôn luận
đều được bảo vệ. Ai cũng biết chuyện đó.
Nhưng chỉ thế thôi thì
chưa đủ để chúng ta phân biệt loại ngôn luận nào cần được bảo vệ, loại ngôn luận
nào không cần được bảo vệ. Bạn có thể gán ghép chủ quan một loại biểu đạt là chấp
nhận được, là tự do ngôn luận và có thể gạt bỏ một loại biểu đạt khác là lăng mạ,
gây hấn.
Trong các thảo luận liên
quan đến các phát ngôn của ca sĩ Duy Mạnh mới đây, nhiều nhà bình luận đưa ra
hàng loạt các “tiêu chuẩn” và “lằn ranh”.
Ví dụ, có người cho rằng
ngôn luận mà “vi phạm những chuẩn mực đạo đức cơ bản mà bất cứ ai cũng đồng thuận
dù có tư tưởng nào” thì phải bị phạt. Nhưng làm gì có thứ gì gọi là chuẩn mực đạo
đức cơ bản mà bất cứ ai cũng có thể đồng thuận?
Tôi còn nhớ khi bài viết
có tên “30/4:
Giải phóng hay xâm lược?” ra mắt bạn đọc trên Luật Khoa, nó đã liên tục bị
chỉ trích là “xét sửa lịch sử”, “phủ nhận và xúc phạm xương máu cha ông đã cho
chúng ta nền độc lập hòa bình ngày nay”. Vi phạm cái chuẩn mực “đạo đức” ấy nặng
không? Nặng lắm chứ, nặng hơn cả vài lời chửi thề, nói tục, hay dùng từ ngữ
mang tính xúc phạm đối với phụ nữ. Nhưng đó lại là góc nhìn của một nhóm người.
Số khác, những người ủng
hộ, lại biện luận rằng bài viết chỉ là một góc nhìn khoa học dựa trên công pháp
quốc tế. Mà nghiên cứu khoa học bao giờ cũng mở, vậy nên anh cứ thoải mái phản
biện, việc gì phải nói về đạo đức của tác giả bài viết?
Nhiều người lớn tiếng
trên mạng xã hội khẳng định Bộ Chính trị Đảng Cộng sản Việt Nam “bán nước” qua
các chính sách của họ đối với Trung Quốc, rồi họ cũng văng tục chửi rủa ông Hồ
Chí Minh, bôi bẩn lên cả ảnh chân dung của ông ấy.
Sẽ có người quả quyết Hồ
Chí Minh là vị “Cha già kính yêu” của dân tộc Việt Nam, người đại diện cho
tương lai, vận mệnh của dân tộc Việt Nam. Bôi bẩn ảnh của ông là xúc phạm lãnh
tụ, là phi đạo đức, là đi ngược lại cái “giá trị” quốc gia của Việt Nam, “gây bức
xúc trong toàn dân”.
Một số hình ảnh được
cho là “xúc phạm Chủ tịch Hồ Chí Minh” của Phan Công Hải – người sau đó bị kết án 5 năm tù giam và 3 năm quản chế về tội “làm, tàng trữ,
phát tán hoặc tuyên truyền thông tin, tài liệu nhằm chống Nhà nước Cộng hòa xã
hội chủ nghĩa Việt Nam”. Ảnh: Chưa rõ nguồn.
Riêng Bộ Chính trị của Đảng
Cộng sản thì có thể được cho là bộ mặt của chính quyền, là những người hy sinh
chục năm trong bộ máy nhà nước để lên đến vị trí mà họ đang có, dành tâm tư
nguyện vọng cả đời lo cho nước cho dân. Bảo họ “bán nước” không phải là một sự
sỉ nhục quá lớn đối với cuộc đời chính trị của họ sao? So lời nói này với vài lời
nói tục, nói phét chửi đổng của một anh chàng ca sĩ quèn hết tên hết tuổi thì tội
này quá nặng, phải xử cho ra nhẽ chứ.
Nhưng cũng sẽ có người
cho rằng việc đấy là bình thường. Các vị nói trên cũng chỉ là chính trị gia, họ
có quyền lợi thì họ phải có nghĩa vụ. Và nghĩa vụ quan trọng nhất là gánh chịu
sự công kích của công dân, dù nặng nhẹ đến đâu. Bôi bẩn ảnh và chửi vài câu, rõ
ràng không gây ảnh hưởng gì đến hòa bình hay an ninh quốc gia.
Nói đến đây không phải để
phân định ai đúng ai sai, mà hy vọng bạn đọc có thể đồng ý với người viết rằng
không có thứ gì được gọi là “chuẩn mực đạo đức”, “chuẩn mực luân lý” mà “ai
cũng phải đồng ý”.
Chẳng phải rất nhiều người
theo dõi ca sĩ Duy Mạnh cũng đã khen anh chàng ca sĩ này sống thật? Và chẳng phải
cũng rất nhiều người thường trích câu ngạn ngữ thời @ “bọn nói đạo đức thường sống
không ra gì” đó sao. Hãy chuẩn bị tâm thế đón nhận rằng bất kỳ thứ gì bạn cho
là chuẩn mực, sẽ có hàng ngàn (thậm chí hàng triệu) người khác phản đối.
Giới hạn của sự
xúc phạm
Về mặt pháp lý, tự do biểu
đạt, thông thường, gắn liền với tự
do xúc phạm, tự do công kích. Tự do biểu đạt mà không gắn liền với tự do
xúc phạm thì khó mà còn toàn vẹn nội hàm của nó.
Hãy thử tưởng tượng mà
xem.
Một người ăn chay có thể
sẽ cảm thấy ghê tởm và bị xúc phạm khi nhìn thấy những quảng cáo thịt bò bằm
hay sữa trên truyền hình. Nhà nước có cần can thiệp để đảm bảo những người ăn
chay không bị xúc phạm khi xem các chương trình đại chúng?
Hay tôi, một người vô thần,
có thể sẽ cảm thấy bị xúc phạm nếu những bản tin thời sự cổ vũ lễ Phật Đản, lễ
Giáng Sinh. Vậy pháp luật cũng nên bảo vệ cảm xúc của một người vô thần như tôi
và cấm đoán việc đưa tin công khai về lễ lạt tôn giáo chăng?
Một người trong lúc cãi vả
dùng từ ngữ thô tục đối với đấng sinh thành của bạn, điều này có đủ cho phép bạn
đáp trả thứ ngôn ngữ đó bằng vũ lực, hay sự can thiệp của nhà nước?
Ca sĩ Duy Mạnh. Ảnh:
Chưa rõ nguồn.
Một trong những nguyên tắc
cơ bản khi nói về mối liên hệ giữa sự xúc phạm và tự do ngôn luận là không nên
giới hạn tự do ngôn luận dựa trên cảm nhận của một người về một hình thức biểu
đạt nhất định.
Lập luận này không phải
người viết tự mình nghĩ ra để nói bừa. Các quốc gia cả hai bờ Đại Tây Dương đều
đi đến đồng thuận rằng nghĩa vụ bảo vệ tự do biểu đạt không đơn thuần là bảo vệ
những ngôn luận trung dung, hòa hoãn, “huề cả làng”; chính quyền của một quốc
gia còn cần bảo vệ cả những biểu
đạt xúc phạm (offend), gây sốc (shock) hay kinh tởm (disturbing).
Cách tiếp cận được ghi nhận
trong án Handyside
v. United Kingdom, khi Tòa án Nhân quyền Châu Âu giảng giải Điều 10 – Công
ước về Quyền Con người của Liên minh Châu Âu (ECHR). Lập luận
này tiếp tục trở thành nền tảng cho các thảo luận pháp lý hiện tại và tương lai
tại châu Âu về quyền tự do biểu đạt: Quyền tự do biểu đạt là gốc, các giới hạn
pháp lý dành cho quyền này phải thỏa mãn những điều kiện ràng buộc chứ không phải
là giới hạn pháp lý định hướng quyền.
Riêng ở Hoa Kỳ, sự cố chấp
về khung bảo vệ tuyệt đối dành cho quyền tự do biểu đạt có lẽ không đâu rõ ràng
hơn qua việc bảo vệ lời… dọa bắn tổng thống mà Luật Khoa đã có dịp phân tích
qua bài viết “Mỹ:
Dọa bắn tổng thống cũng là tự do ngôn luận.”
Vâng, vâng, tôi biết nhiều
bạn đọc đang phê phán tôi là “khập khiễng” khi so sánh văn hóa pháp lý và văn
hóa xã hội Việt Nam với phương Tây. Hãy để tôi hỏi lại các bạn câu này: Bạn có
chắc rằng Tây phương thì tự do, phóng túng hơn người Việt Nam? Căn cứ ở đâu bạn
đưa ra nhận định như vậy?
Thực tiễn cho thấy, tùy
vào lĩnh vực, tùy vào phạm vi, người phương Tây thật ra bảo thủ và lo ngại ngôn
luận “không kiểm soát” chẳng kém gì chúng ta, và thậm chí trong một số trường hợp
còn cực đoan hơn. Trong các chủ đề như nạo phá
thai, tác
hại của trò chơi điện tử, cho đến các vấn đề liên quan đến mạng xã hội, người
trưởng thành Tây phương, mà đặc biệt là Mỹ, đều cho thấy họ cổ hủ và hà khắc
hơn hẳn Á Đông. Ví dụ, quan điểm của người Trung Quốc về nạo phá thai đều được ghi nhận là “rất cấp tiến”
(very liberal).
Hay ngay sau sự kiện tòa
soạn báo Charlie Hebdo (Pháp) bị nhóm khủng bố Hồi giáo tấn công bằng súng vì
đăng tranh biếm họa của nhà tiên tri Muhammad, rất nhiều các học giả phương Tây
không lên tiếng bảo vệ tòa soạn này. Thay vào đó là một loạt những nghiên cứu
khẳng định quyền tự do ngôn luận phải gắn bó với nền tảng văn hóa và các mối
quan hệ xã hội, và vì vậy cần bị định hướng trong khuôn khổ (các nghiên cứu như
Insults,
humour and freedom of speech và Insults, Free
Speech and Offensiveness).
Cách lập luận này khác với
cách lập luận một số học giả và nhà quan sát Việt Nam chỉ ở màu da của người
đưa ra lập luận mà thôi.
Vậy nên, việc lúc nào
cũng định khung người châu Á thì phải khép kín hơn, thủ cựu hơn và coi trọng đạo
đức, nền nếp hơn… thật sự là một món bảo bối rất cùn.
Phương Đông và phương
Tây, nếu có khác nhau, lại khác ở mức độ lý tính khi xác định lằn ranh giữa tự
do biểu đạt và xúc phạm.
Theo phân tích của
Giáo sư Triết học – Chính trị David Archard thuộc trường Đại học Queen’s
University Belfast (Anh), bị xúc phạm không thôi là chưa đủ để thu hút sự quan
tâm của pháp luật nói chung, chưa nói đến pháp luật hình sự hay hành chính.
Ông cho rằng sự xúc phạm
thường không dẫn đến một hệ quả – hành động xác định được dưới lăng kính pháp
lý. Mục tiêu duy nhất của sự xúc phạm là hạ thấp giá trị của một con người;
nhưng thực tế chúng lại không thể gây ra những tổn hại nhân phẩm cụ thể. Thậm
chí, việc sử dụng ngôn từ xúc phạm quá nhiều có thể làm tổn hại nhân phẩm của
chính người nói, chứ không phải người nghe.
Vậy nên, việc xử lý các
hình thức biểu đạt mang tính chất xúc phạm chỉ có tính chính danh nếu chúng đi
kèm với một quan hệ xã hội bị ảnh hưởng nghiêm trọng.
Lấy ví dụ về hành vi bôi
nhọ, phỉ báng (defamation).
Cho dù pháp luật hầu hết
các quốc gia phương Tây đều có ghi nhận các án lệ dân sự (hoặc hành chính) liên
quan đến phỉ báng, tiêu chí đầu tiên mà họ đặt ra là nội dung xúc phạm phải sai
sự thật.
Thông tin sai sự thật gây
ảnh hưởng nghiêm trọng đến công lý, niềm tin công chúng, từ đó tạo ra những tác
hại nghiêm trọng lên cá nhân hoặc tổ chức, và vì vậy cần sự can thiệp của nhà
nước. Còn nếu những thông tin đó đúng sự thật, hoặc không có giá trị thực chứng
nào (những dạng xúc phạm phổ thông như “thằng con hoang”, “đồ chó má”, “đ**
m*”…) dù có tính xúc phạm, khó nghe đến đâu, tự thân nó vẫn không thể bị xem là
vi phạm pháp luật.
Tương tự, các phát ngôn
gây thù hận (hate speech) bị đặt ra ngoài vòng pháp luật ở phương Tây không đơn
thuần chỉ vì chúng mang tính xúc phạm hay gây sốc. Phát ngôn thù hận được sử dụng
để cô lập một nhóm dân cư, sắc tộc, tôn giáo, hạ thấp giá trị của cả cộng đồng
dân cư. Trong lịch sử, chúng luôn luôn tạo tiền đề cho hành vi vũ lực nhắm tới
các nhóm thiểu số, tuyên truyền bài xích hay thậm chí là cổ xúy diệt chủng.
Trong một số trường hợp,
như tiêu chuẩn về Nguyên tắc Tổn hại (Harm Principle của J.S.Mill) được áp dụng.
Tại Hoa Kỳ, các tòa án đưa ra hai tiêu chí là “đe
dọa thực tế” (true threat) và “hành
vi vô pháp tức thời” (imminent lawless action).
Trong đó, “đe dọa thực tế”,
tức là tuyên bố được đưa ra trong bối cảnh mà bất kỳ một cá nhân lý tính nào
cũng có thể nhìn thấy và hiểu rằng người nói đang đưa ra một biểu đạt nghiêm
túc nhằm gây tổn hại đến cơ thể họ. Còn biểu đạt dẫn đến “hành vi vô pháp tức
thời” thì xem xét đến bối cảnh của phát ngôn, xem nó có mục tiêu kêu gọi và
kích động một hành vi vi phạm pháp luật ngay lập tức hay không.
***
úc phạm là một tiêu chuẩn
vô cùng trừu tượng, tùy tiện và dễ bị lạm dụng. Và càng nguy hiểm hơn nếu chúng
ta cổ súy cho sự can thiệp của nhà nước vào các phát ngôn đơn thuần bị xem là
xúc phạm. Quan trọng hơn cả, ai sẽ là người đánh giá một hình thức ngôn luận là
xúc phạm hay không xúc phạm, để từ đó ngăn cấm hay trừng phạt
chúng?
“Quần chúng”?
“Dư luận”?
“Số đông nhân dân tiến bộ”?
Đó là những thuật ngữ đã
được nhiều chính quyền chuyên chế hiện đại áp dụng gần cả trăm năm nay để đàn
áp những tiếng nói phản biện. Cánh cửa kiểm duyệt và trừng phạt các phát ngôn
“xúc phạm” là cánh cửa không thể đóng lại khi đã mở ra. Nó có thể làm hài lòng
bạn, nó có thể không làm hài lòng bạn, nhưng nó chắc chắn trao cho chính quyền
quá nhiều lựa chọn để khiến người ta im lặng.
No comments:
Post a Comment