Nguyễn
Dư
25/01/2020
Văn học dân gian có bài thơ vịnh thành phố Hà Nội thời kì mới bị Pháp
chiếm đóng:
Ba bên hàng phố, thấy xôn xao,
Trở dậy mà xem những thế nào?
Lục sở, trò bày trong rạp tối
Tam tài, cờ cắm ngọn thành cao
Giầy tàu thẳng gót, Ngô đi bãi
Quần lĩnh phơi trôn, đĩ rửa hào
Nhuộm, vện, khoang, vằn, vô số chó
Ra tuồng đắc ý, chạy nhôn nhao. (1)(2)
Tác giả chế diễu những
cái lố lăng của xã hội buổi giao thời. Trong đó có "lục sở, trò bày trong
rạp tối".
Lục sở là trò gì
vậy?
Nếu chỉ dựa vào nội dung
của bài thơ mà suy thì lục sở phải là trò đốn mạt, chẳng hay ho gì. Lục
sở bị xếp vào bên cạnh những cảnh chướng tai gai mắt, trơ trẽn, tục tĩu như
"Ngô đi bãi, đĩ rửa hào". Hà Nội đổi chủ, xuống dốc nhanh quá.
Câu hỏi Lục sở là
trò gì cứ luẩn quẩn trong đầu. Lục sở có nằm trong kho tàng truyện Tiếu
lâm, Trạng Quỳnh hay Ba Giai Tú Xuất không? Lục sở có phải là biến tướng
của Lục sờ (lục soát và sờ mó) hay không?
Nhân dịp năm hết Tết đến,
mang đống sách cũ ra ôn cố tri tân, luôn tiện thử tìm hiểu trò lục sở
của người xưa.
***
Tên lục sở nghe lơ
lớ như lục xì (tên một phóng sự nổi tiếng của Vũ Trọng Phụng). Cùng mang
họ lục, không biết lục sở và lục xì có bà con gì với nhau
không? Nhưng, Lục xì là cái gì? Xin lỗi. Cái tật chuyện nọ xọ chuyện
kia vẫn chưa chừa.
Chỉ biết rằng thời Pháp,
dispensaire (phòng khám bệnh) của thành phố Hà Nội được nhiều người gọi là nhà
lục xì.
Chính Vũ Trọng Phụng cũng
thắc mắc về nguồn gốc của tên Lục xì, phải đem ra hỏi bác sĩ Joyeux:
- Thưa bác sĩ, nhân tiện
tôi muốn hỏi ngài vì đâu mà từ chữ Dispensaire người An Nam chúng tôi lại
gọi là lục xì. Ngay đến bọn làm báo chúng tôi cũng không hiểu danh từ
quái gở ấy xuất xứ từ đâu mà ra?
- À Lục xì là ở chữ
Luck sir, một động từ hồng mao. Luck sir là khám bệnh. Hẳn trong
số những ông thầy thuốc trông nom phúc đường từ xưa kia, đã có một ông hay bông
đùa, hay dùng tiếng hồng mao trong khi đáng lẽ phải dùng tiếng Pháp. Tôi tưởng
có do thế thì cái tiếng cái nhà lục xì (cai nha loock see) mới phổ cập
trong dân chúng An Nam như thế (3).
Trước khi bàn, xin đính
chính mấy từ tiếng Anh của đoạn văn:
- Look-see (chứ không phải
luck sir) là tiếng lóng, dịch sang tiếng Pháp là visite, coup ďœil
ďinspection (Từ điển Harrap)
- Look-see (tiếng lóng)
là cái nhìn lướt qua, sự xem xét (Từ điển Anh Việt)
Look-see (lúc-xi) không phải là khám bệnh. Look-see phát âm gần giống lục
xì.
Giải thích của bác sĩ
Joyeux rất dí dỏm, lí thú. Look-see là một từ lóng của tiếng Anh,
được một ông thầy thuốc Pháp trong dispensaire nói bông đùa, tình cờ lọt
vào tai một cô gái điếm An Nam, được cô này truyền ra ngoài xã hội thành lục
xì.
Con đường từ look-see
đến lục xì quả thật là... vòng vo tam quốc (Anh, Pháp, Việt). Vất vả
quá! Rằng hay thì thật là hay nhưng hơi khiên cưỡng.
Nếu lục xì không
phải là look-see thì phải giải thích thế nào cho ổn?
Muốn tìm hiểu nguồn gốc của
lục xì có lẽ nên tìm hiểu tổ chức bên trong của dispensaire.
Mời các bạn cùng Vũ Trọng
Phụng đi theo ông đốc lí Virgitti và bác sĩ Joyeux thăm viếng dispensaire:
Bắt đầu là phòng giấy,
nơi làm mọi thủ tục hành chính. Sau phòng giấy là phòng khám bệnh (có ngày dành
cho người thường, không phải là gái điếm). Phía sau phòng khám bệnh là phòng ngủ,
có 200 chỗ nằm. Rồi đến một cái sân có mái để làm chỗ nghỉ ngơi. Qua sân
đến một căn phòng nhỏ là chỗ dạy khâu vá, đan (dạy cho cả gái điếm bên ngoài
tình nguyện vào học).
Tiếp theo là Ecole de
Prophylaxie sexuelle (Vệ sinh nam nữ giao cấu học đường, nên dịch là
Trường dạy cách đề phòng bệnh hoa liễu). Trường chỉ có một lớp học, có nhiều
phòng rửa mặt để thực hành các phép vệ sinh. Đằng sau lớp học là một dãy
buồng tắm có hoa sen lối bản xứ.
Trong cùng là một khu vườn
rộng ba nghìn thước đất để "học trò nội trú" có chỗ tập trồng
rau, giải trí, tập thể thao.
Nói tóm lại, dispensaire
chỉ có hai nơi tiếp khách "bình thường" là phòng giấy và phòng khám bệnh.
Ngoài ra, Ecole de Prophylaxie sexuelle được sử dụng tất cả các phương
tiện của dispensaire.
Các cô gái điếm mắc bệnh
bị giam giữ trong trường, bắt phải theo học một khoá huấn luyện đề phòng bệnh
hoa liễu. Ai "tốt nghiệp", được cấp giấy chứng nhận mới được
thả ra ngoài xã hội, cho hành nghề mại dâm hợp pháp.
Nói chung, chẳng có cô
gái điếm nào ưa cái trường dạy Prophylaxie (prô-phi-lắc-xi) này. Vừa
bị tù túng, vừa phải học hành, vừa không kiếm ra tiền. Họa hoằn mới có cô chăm
chỉ học hành, lúc ra trường biết đọc, biết viết chữ quốc ngữ.
Sống trong trường, ngày
ngày các cô bị cái của nợ lắc xi (prô-phi-lắc-xi) đập vào mắt, rót vào
tai. Lắc xi được nói thành lục xì. Ecole de Prophylaxie
sexuelle trở thành nhà lục xì.
Nhà lục xì có mặt khắp dispensaire (Phúc đường, nôm na là Nhà
thương làm phúc, không thu phí). Vì vậy mà dispensaire mới bị hiểu
nhầm là nhà lục xì. Người thường đến dispensaire, đến phúc đường
khám bệnh, không phải là vào nhà (trường) lục xì. Chỉ có gái điếm
mắc bệnh mới bị giữ lại trong nhà (trường) lục xì.
***
Lục sở...
Một hôm ông bạn
Jean-Pierre đến chơi, mang theo một tấm tranh dân gian nhờ giải thích nội dung.
Tranh có tên là... Lục sở! A ha!
Nhờ chữ viết mới hiểu:
Lục là (số) sáu. Sở có nhiều nghĩa. Sở trường là cái mình
chuyên giỏi. Sở hữu là những cái mình có v.v.. Lục sở là sáu môn
sở trường (của những người "làm trò").
Tranh Lục sở vẽ
sáu người đang biểu diễn sáu trò : vắt chân lên cổ, kéo co dây với trâu, lăn tạ,
đội bàn, đi bằng hai tay, nuốt dao.
Nhờ có tấm tranh mới biết
lục sở là một loại trò chơi. Thế là kiếm ra đầu mối của lục sở. Lục
sách ra mà xem.
Sách Description du
royaume de Tonquin của Samuel Baron (thế kỉ 17) có tranh vẽ một số trò chơi
của Đàng ngoài. Tranh có hai phần, một bên vẽ trò chơi ngày Tết (chọi gà, đánh
đu...) một bên vẽ một số trò, có trò giống tranh Lục sở (múa kiếm, đi cà
kheo, nuốt dao, leo cột...) (4).
Trò lục sở còn được
trình diễn tại nhiều hội hè đình đám:
"Sân khấu dân gian
bao gồm nhiều hình thức diễn xướng. Những hình thức diễn xướng như múa hát Xuân
Phả, hát Ải Lao... ít hoặc nhiều cũng có tính chất sân khấu. Lại có các loại
trò như trò Xiêm Thành (có lẽ là Chiêm Thành đọc sai), trò lục sở,
trò múa rối (...)" (5).
May quá! Lục sở
không dính dáng gì với lục xì.
Trò lục sở khác
trò bách hí của hội làng. Bách hí là trò chơi vui của đám đông,
Nhiều trò có thưởng. Ngược lại, lục sở là một nghề kiếm ăn. Các trò
trình diễn đòi hỏi phải tập luyện công phu.
Có thể nói trò lục sở là tiền thân của xiếc (cirque)
ngày nay.
Tranh Oger gọi trò lục
sở là quỷ thuật. Tranh vẽ nhiều trò như đi dây, leo thang, vắt chân
lên cổ, xách tạ, tung cầu v.v.
Cho tới đầu thế kỉ 20 các
trò quỷ thuật còn được trình diễn ngoài trời. Năm 1911 chính quyền Pháp xây Nhà
Hát Lớn Hà Nội. Rồi tư nhân cũng lục đục đầu tư xây rạp hát, sân khấu. Một ngày
kia, sớm nhất cũng phải vào khoảng sau năm 1911, trò lục sở mới
được đưa vào trình diễn trong rạp.
Bài thơ vịnh Hà Nội bên
trên được sáng tác có lẽ vào khoảng sau năm 1911.
Trò lục sở được trình diễn trong rạp là một bước tiến. Nhưng, trong phòng thì dĩ
nhiên phải tối hơn ngoài trời. Phòng tối thì khó tránh khỏi trò lục sờ
(lục soát, sờ soạng). Chẳng khác gì những trò nhá nhem trong rạp ciné,
quán cà phê ôm hay ven Hồ Tây lúc tối trời ngày nay.
Ngày nào trai gái nước ta
có phòng riêng thì lục sờ trong rạp tối sẽ tự động chấm dứt.
Nguyễn Dư
(Lyon, 1/2020)
(1) -
Hoàng Đạo Thuý, Thăng Long, Đông Đô, Hà Nội,
Hội Văn Nghệ Hà Nội, 1971, tr. 73.
(2) -
Lãng Nhân, Chơi chữ, Cơ sở Xuất bản Zieleks, 1979, tr. 134.
(3) - Vũ
Trọng Phụng, Lục xì, Văn Học, 2004, tr. 21.
(4) - Lịch
sử Việt Nam, tập 1, Khoa Học Xã Hội, 1971, tr.309.
(5) -
Đinh Gia Khánh, Chu Xuân Diên, Văn học dân gian, tập 2,
Đại Học và Trung Học
Chuyên Nghiệp, 1973, tr. 395.
TRANH NƠI CUỐI TRANG CHÍNH :
Đi dây múa côn
Tung hứng
Xách tạ
Xỏ dùi lỗ mũi
Leo thang
Múa dây
No comments:
Post a Comment