05/11/2019
Không phải tờ báo nào hay tổ chức nào cũng có may mắn
được kỷ niệm sinh nhật lần thứ năm của mình, nhất là với những tổ chức độc lập
trong môi trường Việt Nam. Điều Luật Khoa cảm thấy tự tin là không những tờ báo
sống sót được sau 5 năm, mà còn đang có một đà phát triển tương đối lớn. Điều
này đồng nghĩa với việc tờ báo sẽ không dừng lại ở quy mô và chất lượng hiện tại
mà còn có tiềm năng để mở rộng và nâng cấp hơn nữa trong tương lai gần.
Có vài bài học chúng tôi muốn chia sẻ với quý vị độc
giả, đặc biệt là những ai đang nung nấu ý định làm báo độc lập.
Bài học thứ nhất: Việt Nam cần các tờ báo độc
lập hơn bao giờ hết.
Việt Nam, và nhiều nước khác trên thế giới, đang trải
qua một cuộc giằng co dữ dội giữa các hệ tư tưởng và hệ giá trị. Cuộc giằng co
đó, suy cho cùng nằm ở bản thân mỗi con người, nhưng sân khấu thể hiện lại nằm ở
không gian truyền thông là chính. Trong khi truyền thông nhà nước vốn dĩ không
độc lập và không thể đóng vai trò tạo dựng không gian thể hiện tự do cho người
dân, thì mạng xã hội đang nắm giữ vai trò đó. Và mặc dù có rất nhiều ưu điểm, mạng
xã hội lại rất mong manh trước thông tin nguỵ tạo và không thích hợp cho những
cuộc thảo luận có chất lượng cao. Đó là lúc xã hội cần đến báo chí độc lập nhất.
Ý nghĩa của một tờ báo nằm ở những ngã ba ngã bảy, khi xã hội sợ hãi, không biết
đi về đâu và không biết tin vào cái gì.
Một thị trường báo chí đang hình thành, với hai lực
lượng chính đang nắm vai trò chi phối: một đảng chính trị (Đảng Cộng sản Việt
Nam) và các tập đoàn lớn. Điều đó đồng nghĩa với việc tính độc lập của báo chí
là rất thấp. Hiện tượng nền báo chí bị các đảng phái và các tập đoàn lớn lũng
đoạn và chi phối là hết sức phổ biến ở các xã hội chậm phát triển, khi chưa có
các thiết chế dân chủ đủ mạnh và chưa có truyền thống báo chí đủ dày. Vấn đề
tương tự cũng xảy ra ở những nền dân chủ non trẻ. Báo chí Việt Nam khó mà thoát
ra được khỏi quy luật đó trong ít nhất vài thập kỷ tới, cho dù Việt Nam có bắt
đầu dân chủ hoá đi chăng nữa. Nhưng một lần nữa, đó lại là lúc xã hội cần những
tờ báo độc lập nhất.
Bài học thứ hai: Nhân sự (chứ không phải tiền)
là vấn đề lớn nhất.
Trong 5 năm qua, Luật Khoa đã nỗ lực đốt đuốc đi tìm
những cây viết giỏi, nhưng thứ chúng tôi tìm thấy lại là một cuộc khủng hoảng
nhân sự nghiêm trọng đối với báo chí độc lập.
Chúng tôi đã luôn đi tìm những cây viết có chuyên
môn tốt về luật và chính trị, giỏi tiếng Anh, có kỹ năng viết tốt, và đặc biệt,
không tự kiểm duyệt.
Số người có chuyên môn tốt về luật và chính trị đủ để
viết báo ở nước ta không hiếm, dù không nhiều. Thông thường, có chuyên môn tốt
đồng nghĩa với việc giỏi tiếng Anh hoặc một ngoại ngữ phổ biến nào đó, vì khó
mà tìm hiểu chuyên sâu được một vấn đề khoa học xã hội nào trong môi trường tài
liệu tiếng Việt.
Tuy vậy, không nhiều trong số những người có chuyên
môn tốt biết cách trình bày và giải thích một vấn đề theo một cách dễ hiểu cho
độc giả phổ thông. Phần nhiều rơi vào cái cám dỗ sử dụng thuật ngữ chuyên môn
quá nhiều, số khác lại bị văn phong tiếng Anh ám ảnh quá nặng nề trong cách viết.
Tất cả đều khiến cho bài viết trở nên khó hiểu và xa lạ.
Cuối cùng, nếu hội đủ các yếu tố nhưng lại tự kiểm
duyệt thì người viết cũng đánh mất đi phần lớn giá trị của mình. Đây là khó
khăn đặc thù của báo chí độc lập, thứ mà báo chí nhà nước không phải giải quyết.
Rất đáng tiếc, tự kiểm duyệt lại là vấn nạn thuộc hàng lớn nhất của xã hội ta,
khiến cho người viết hoặc là né tránh vấn đề cốt lõi, hoặc là buộc người đọc phải
đi xuyên qua tầng tầng lớp lớp ngôn từ trước khi hiểu được tác giả thực sự muốn
nói gì. Hiệu quả truyền thông, rốt cuộc, không còn lại bao nhiêu.
Mặc dù Luật Khoa may mắn chiêu mộ được nhiều cây viết
tài năng, chúng tôi thấy rằng không thể lảng tránh một câu hỏi lớn: làm thế
nào để có thêm nhiều cây viết giỏi?
Chúng tôi cũng đã cố gắng tổ chức các chương trình
đào tạo nội bộ, nhưng năng lực đào tạo của Luật Khoa là có hạn. Với những ai
trăn trở với báo chí độc lập, việc lập ra những chương trình đào tạo bài bản,
chuyên nghiệp là đặc biệt quan trọng.
Bài học thứ ba: Đã đến lúc cần những nỗ lực tập
thể.
Chúng ta có rất nhiều facebooker, blogger nổi tiếng
văn hay chữ tốt. Đó là điều đáng khích lệ và có nhiều ý nghĩa. Nhưng điều đó
không đủ để xây dựng một môi trường truyền thông tốt, càng không đủ để tạo ra
thay đổi đáng kể trong xã hội. Lý do rất đơn giản: đó vẫn là các nỗ lực cá
nhân.
Nỗ lực cá nhân có nhiều điểm yếu: quy mô nhỏ, mức độ
đầu tư vào nội dung thấp, gần như không có khâu biên tập, và hoàn toàn phụ thuộc
vào một cá nhân. Mặc dù không phủ nhận nhiều sản phẩm xuất sắc của các cá nhân,
chúng tôi tin rằng một nền báo chí – truyền thông có chất lượng và bền vững
luôn phải dựa vào các nỗ lực tập thể.
Nỗ lực tập thể là nỗ lực của nhiều người. Nguồn lực
được đầu tư vào một tờ báo thường là cao hơn nhiều so với một blog cá nhân,
giúp cải thiện chất lượng cũng như số lượng sản phẩm. Đồng thời, một tờ báo có
thể tồn tại mà không phụ thuộc quá nhiều vào một hoặc một vài cá nhân. Chúng ta
khó mà có blog cá nhân nào tồn tại tới 10 năm, nhưng một tờ báo có thể tồn tại
hàng trăm năm hoặc lâu hơn nữa.
Xã hội loài người đã phát triển được nhờ biết cách tổ
chức và vận hành những dự án tập thể và phối hợp với nhau trên diện rộng. Đó là
các bộ lạc, các làng xã, các công ty, các trường học, các tổ chức phi chính phủ,
các phong trào xã hội, các nhà nước, các quốc gia, v.v. Việt Nam không phải là
ngoại lệ, báo chí độc lập càng không phải là ngoại lệ.
Những nỗ lực tập thể mà chúng tôi nói tới là các tờ
báo, các chương trình đào tạo, các hiệp hội nhà báo độc lập, các dự án hỗ trợ
khởi nghiệp, các quỹ báo chí, v.v. Để tạo ra những thay đổi mang tính đột phá,
không thể thiếu những nỗ lực đó. Luật Khoa không phải tờ báo độc lập duy nhất,
càng không phải là tổ chức duy nhất có đào tạo nội bộ, nhưng chúng ta cần nhiều
nỗ lực như vậy hơn nữa.
***
Tròn 5 tuổi, không trẻ cũng chưa già, Luật Khoa hy vọng
những bài học kinh nghiệm này sẽ giúp ích cho phong trào báo chí độc lập Việt
Nam và truyền được chút ít cảm hứng cho những ai trăn trở về một nền báo chí tử
tế cho nước nhà. Không có lý gì một đất nước có gần 100 triệu dân trong nước, cộng
với không dưới năm triệu người sinh sống ở nước ngoài, lại không xây dựng nổi
vài chục tờ báo tử tế, chất lượng cao, giúp khai mở thông tin và tri thức cho mọi
người. Tình trạng bưng bít thông tin hiện nay là cơ hội cho báo chí độc lập;
môi trường thông tin hỗn loạn và chất lượng thấp hiện nay cũng là cơ hội cho
báo chí độc lập. Một không gian truyền thông rộng lớn và hoang sơ đang mở ra
cho những ai dám làm, dù là làm để thuần tuý phục vụ cộng đồng hay làm để kiếm
tiền.
Hãy bắt đầu ngay từ hôm nay với việc phác thảo ý tưởng
đầu tiên cho dự án báo chí của bạn. Luật Khoa luôn sẵn sàng chia sẻ những gì
chúng tôi có qua hộp thư editor@luatkhoa.org.
No comments:
Post a Comment