Bài trả lời phỏng vấn của tôi trên báo Lao Động số
ra hôm nay, trước vấn đề "Nên chăng, học hỏi mô hình tính điểm công dân
của Trung Quốc tại Việt Nam!?"
Dưới đây là bản text bài phỏng vấn để các bạn dễ đọc
hơn bản chụp báo giấy.
---------------------
Tính
điểm công dân - "Robot hoá" con người?
"Hệ thống tính điểm công dân là một ứng dụng
khoa học công nghệ cần phải tránh. Một sự đánh giá chỉ dựa trên những thước đo
định lượng là một sự đánh giá nghèo nàn và nguy hiểm, nó đưa cái phong phú đa dạng
của cuộc sống cho vừa khuôn của một bộ quy tắc..." - GS mật mã học Phan
Dương Hiệu (ĐH Limoges, Pháp) góp ý, trước ý kiến: Nên chăng, học hỏi mô hình
tính điểm công dân của Trung Quốc tại VN?
PV: Sử dụng công nghệ nhận dạng để đánh giá từng hành động của mỗi người
dân bằng việc lắp camera khắp mọi hang cùng ngõ hẻm. Từ đó, xếp loại công dân
và lấy đó làm tiêu chí ưu tiên cho những công dân tốt, giới hạn điều kiện với
những công dân xấu... - Hệ thống tính điểm công dân của Trung Quốc có vẻ như là
một hệ thống lý tưởng cho sự công bằng, giúp người dân ý thức, cư xử văn minh
hơn. Anh có thấy thế?
PDH: Để có một hệ thống đánh giá điểm thì có hai vấn đề quan trọng: độ đo để
định lượng điểm cao thấp và cách thức cùng phương tiện để thực hiện điều đó. Cả
hai vấn đề này đều sẽ có rất nhiều bất cập đối với hệ thống tính điểm công dân.
Điểm quan trọng nhất của vấn đề là độ đo. Muốn đánh
giá tốt/xấu qua một hệ thống tính điểm thì phải định nghĩa một độ đo: thế nào
là điểm cao/tốt, thế nào là điểm thấp/xấu. Có những thước đo khá tường minh
như: cố tình vượt đèn đỏ, cướp giật..., thì là xấu, đương nhiên! Cũng thế, với
các dịch vụ hàng không hay khách sạn, độ đo khách hàng thường xuyên rất dễ định
nghĩa tường minh: ai bay xa, ai đặt phòng nhiều thì được cộng điểm.
Với hệ thống tính điểm công dân, điểm khác biệt cơ bản
là vì không có độ đo phổ quát để định nghĩa tường minh thế nào là một công dân
tốt hay xấu, việc đánh giá sẽ phụ thuộc đáng kể vào quan điểm của người làm hệ
thống tính điểm, tức là của chính quyền. Một sự tung hô vô nghĩa có thể được chấm
điểm cao, nhưng một phát biểu thẳng thắn khác biệt, cần thiết cho sự tiến bộ của
xã hội thì lại có thể bị hệ thống đánh giá là nói xấu nhà nước và bị cho điểm
thấp.
Chúng ta thử hình dung nếu hệ thống đó được thực thi
trước Đổi Mới, thì sẽ khó mà có Đổi Mới, bởi những quan điểm đi ngược ý thức hệ
lúc bấy giờ sẽ bị đánh điểm xấu; những người có tư tưởng đổi mới sẽ bị hệ thống
tính điểm coi là xấu và vô hiệu hoá, còn ai quyết định Đổi Mới nữa.
Do vậy, khi chính quyền đưa ra một độ đo định chuẩn
và gắn quyền lợi người dân với độ cao thấp trong thước đo đó, vô hình trung làm
mọi công dân phải hướng theo độ đo được định sẵn, dù đồng tình hay không. Nó
làm hành xử con người trở nên giả dối, triệt tiêu sáng tạo vượt khuôn khổ, và
con người sẽ trở nên máy móc hơn, xa rời tính nhân văn.
Điểm đặc thù nữa là các hệ thống dịch vụ thì ta có
thể chọn tham gia, còn điểm công dân thì gần như là bị ép buộc, những quyền lợi
tối thiểu như đi tàu xe, đăng ký khách sạn... cũng trở nên bất công bằng dưới
lăng kính của độ đo tốt/xấu. Nếu theo luật pháp có xét xử và có kháng án, thì hệ
thống độ đo gần như là áp đặt và không thể có quan toà nào đủ sức để xét xử từng
vụ việc cộng điểm/trừ điểm là đúng hay sai, toàn bộ quyền lợi công dân trở nên
phụ thuộc vào sự đánh giá của độ đo.
PV:
Chẳng phải lúc này mọi thứ đều đang được "lượng hoá" bởi các "độ
đo" lượt like, lượt share và lượng view sao?
PDH: Chính thế, và việc sử dụng chúng không đúng cách, chạy theo số lượng có
thể rất tác hại. Độ đo chính là luật chơi, nó có thể quyết định lớn đến hành xử
của những ai tham gia. Ngay cả nghề báo của chị cũng không là ngoại lệ. Khi tổng
biên tập đưa ra độ đo là số view của bài báo, chấm nhuận bút cho phóng viên dựa
trên số view đó, thì đã đẩy hầu hết phóng viên vào việc chạy đua để đưa những
tin giật gân, đôi khi bất chấp tính trung thực, miễn là thu hút được tính hiếu
kỳ của số đông. Những bài báo sâu sắc, dày công nghiên cứu, và chọn lựa độc giả
trở nên khan hiếm dần, dưới sự ghẻ lạnh của độ đo “số view”. Cộng với những
"vùng cấm" được cho là nhạy cảm - cũng như là một dạng ảnh hưởng bởi
độ đo của luật chơi, hậu quả là nền báo chí dần trở nên bị “lá cải hoá". Đối
với mạng xã hội người dùng cũng được trang bị các thước đo: lượt likes, lượt
shares... Khác chăng là ở đấy mỗi người có một thế giới riêng và có thể tự định
nghĩa cho mình một độ đo, tiêu chuẩn riêng chứ không phải ai cũng chỉ thích đếm.
Vì thế mà tạo nên sự phong phú, đa chiều tích cực.
PV:
Nhưng giả sử hệ thống tính điểm sẽ chỉ đánh giá những chỉ số tường minh như anh
nói: vượt đèn đỏ hay ăn cắp... thì rõ ràng điều đó giúp đem lại lợi ích và an
toàn cho người dân đấy chứ?
PDH: Nếu mục đích chỉ dừng ở mức độ đảm bảo an toàn công dân thì tốt thôi.
Nhưng nếu vậy thì không cần phải làm cả hệ thống tính điểm toàn dân. Khi tiến
hành một hệ thống tính điểm công dân thì nó chạm đến vấn đề thứ hai mà tôi nói ở
trên: cách thức cùng phương tiện để thực hiện. Ở đây, đó là việc phải đặt một mạng
lưới camera theo dõi từng ngõ ngách, phải nhận dạng từng khuôn mặt công dân ở từng
thời điểm xem họ đang làm gì để tính điểm. Điều đó ảnh hưởng lớn đến sự riêng
tư và an toàn dữ liệu của công dân.
Nếu chỉ sử dụng camera để tăng mức an toàn cho công
dân là một bài toán đã được xem xét ở rất nhiều nước. Đó là một bài toán tối
ưu: mắc bao nhiêu camera là đủ (tức là có thêm nữa thì cũng không có ích) để vừa
đạt mức an toàn, vừa không xâm phạm quá mức sự riêng tư của người dân, mắc ở những
vị trí nào, ai có quyền truy cập dữ liệu, dữ liệu được lưu trữ bao lâu và sau
bao lâu phải xoá... Vấn đề này cần có sự đánh giá và nhiều nước đã làm. Những
nghiên cứu chính thức của Pháp (của Viện nghiên cứu INHESJ - Institut national
des hautes études de la sécurité et de la justice https://inhesj.fr/…/les_trav…/politiques_videoprotection.pdf)
và Anh (được thực hiện ở Newcastle, Birmingham và King’s Lynn) cho thấy việc mắc
camera không thực sự có tác dụng trong những vụ việc nghiêm trọng (tấn công người,
buôn bán ma tuý, khủng bố...) mà chỉ có tác dụng trong những sự vụ nhỏ (ăn cắp
xe cộ, phạt nguội vi phạm giao thông...). Chúng ta cần tham khảo những nghiên cứu
của các nước để đưa ra phương án tối ưu, tránh việc mắc tràn lan camera ở khắp
nơi, vừa không hiệu quả, lại cũng có thể trở thành công cụ tấn công cho kẻ xấu
nếu vấn đề an toàn thông tin mạng không được bảo vệ chặt chẽ.
PV:
Đã có những cuộc tấn công mạng thông qua hệ thống Camera?
PDH: Ngay trên đất Mỹ mới đây đã có nhiều vụ thâm nhập vào hệ thống Camera của
cảnh sát. Năm 2017, tại Washington DC, ngay trước ngày nhậm chức tổng thống của
Donald Trump, 2/3 số camera (123 cameras trên tổng số 187) của cảnh sát bị thâm
nhập và bị vô hiệu hoá trong 6 ngày (https://www.washingtonpost.com/…/7ff01d78-8440-11e8-9e80-40…).
Và ngày 7/5 mới đây, hàng ngàn máy tính của chính quyền thành phố Baltimore đã
bị khống chế bởi kẻ tấn công (https://www.bbc.com/news/technology-48423954). Thử
hình dung, nếu chúng ta mắc camera mọi ngõ ngách, và nếu kẻ tấn công truy cập
được vào hệ thống máy tính, nó sẽ lấy được toàn bộ kho dữ liệu riêng khổng lồ của
người dân. Nếu hệ thống còn nhận dạng từng công dân thì dữ liệu đó lại càng
nguy hiểm cho từng người. Tệ hơn, nếu kẻ tấn công truy nhập vào hệ thống mà
chúng ta không có công cụ nhận biết và để chúng theo dõi, thu thập trong thời
gian dài, vấn đề an ninh của quốc gia cũng có thể bị ảnh hưởng. Vấn đề an toàn
thông tin là một vấn đề nổi cộm khi phát triển những hệ thống lớn và lưu trữ dữ
liệu toàn dân.
PV:
Tại hầu hết các không gian công cộng, mọi người đều mặc sức quay phim, chụp ảnh,
thì hà cớ gì, việc lắp camera lại không được cho là bình thường?
PDH: Việc chụp ảnh quay phim ở nơi công cộng không bị cấm nhưng ta cũng không
thể cầm một chiếc camera đi theo quay, chụp liên tục khuôn mặt của một người
trên phố. Khi những hình ảnh được ghi lại gắn với một con người cụ thể thì dữ
liệu đó trở thành dữ liệu cá nhân. Luật bảo vệ thông tin cá nhân mới đây của
châu Âu (GDPR - General Data Protection Regulation) được áp dụng với tất cả các
hình thức quay chụp ở nơi công cộng, dù là với mục đích an ninh. Người được
quay có quyền yêu cầu truy cập hình ảnh, xoá hình ảnh về mình nếu nó không nằm
trong phạm vi một cuộc điều tra. Do đó, nếu ta đi theo những bước tiến bộ trong
việc tôn trọng quyền riêng tư, một quyền cơ bản của con người, như các nước
châu Âu, thì cần nhận định rằng một hệ thống nhận dạng, tính điểm công dân là
vi phạm luật về quyền riêng tư.
PV:
Anh có vẻ nghi ngờ việc áp dụng vào cuộc sống những tiến bộ khoa học trong việc
xử lý dữ liệu lớn?
PDH: Hoàn toàn không đúng, có những ứng dụng rất hữu ích. Chẳng hạn như mắc
camera ở những nút giao thông ách tắc, thu thập dữ liệu để nghiên cứu các giải
pháp thông minh chống ùn tắc. Hay việc nghiên cứu học máy trong y tế, trong
giáo dục để có các phương án thông minh nâng cao hiệu quả chữa bệnh hay đào tạo.
Nhưng trên hết, tôi luôn chú trọng hơn cả vào việc bảo vệ an toàn dữ liệu và
riêng tư cho người dùng. Do vậy, tất cả các phương án phân tích cần trước tiên
phải đảm bảo an toàn dữ liệu, có thể chỉ được phân tích dữ liệu sau khi đã ẩn
danh, hoặc dữ liệu dưới dạng mã hoá - đó cũng là những hướng đi tiên phong
trong ngành mật mã hiện đại. Cần xác định một nguyên tắc là không đánh đổi một
bước lùi dù nhỏ nhất về quyền con người cho bất cứ một phát triển vũ bão nào của
công nghệ.
Tiến bộ khoa học có thể được sử dụng hoặc bị lợi dụng
cho mọi mục đích, tốt cũng như xấu. Do vậy mà chúng ta cần xác định đâu là những
ứng dụng có thể đem lại sự hữu ích cho cộng đồng và đâu là những ứng dụng làm
giảm, hạn chế quyền con người để phải tránh. Theo tôi, một hệ thống tính điểm
công dân là một ứng dụng khoa học công nghệ cần phải tránh. Một sự đánh giá chỉ
dựa trên những thước đo định lượng là một sự đánh giá nghèo nàn và nguy hiểm,
nó đưa cái phong phú đa dạng của cuộc sống cho vừa khuôn của một bộ quy tắc.
Khi chưa có khả năng đưa được máy móc gần với con nguời thì lại đi đưa con người
gần với hành xử của máy móc. Chúng ra không nên đi theo vết xe đó của Trung Quốc.
Xin
cảm ơn anh!
Box:
-"Vấn đề an toàn thông tin là một vấn đề nổi cộm
khi phát triển những hệ thống lớn và lưu trữ dữ liệu toàn dân"
-"Tất cả các phương án phân tích cần trước tiên
phải đảm bảo an toàn dữ liệu, có thể chỉ được phân tích dữ liệu sau khi đã ẩn
danh, hoặc dữ liệu dưới dạng mã hoá - đó cũng là những hướng đi tiên phong
trong ngành mật mã hiện đại"
Lê
Thư thực hiện
No comments:
Post a Comment