Nguyễn Quang Dy
Viet Studies - 10/11/2017
Khi Tổng thống Donald Trump bước lên máy bay Air
Force One để đến thăm năm thủ đô Châu Á trong 11 ngày (như một kỷ lục), những
người trong cuộc cũng như các nhà quan sát bên ngoài chắc đều cảm thấy hồi hộp
như đang xem con voi lớn vào cửa hàng đồ sứ. Ông Trump sẽ đọc diễn văn (được
chuẩn bị) tại diễn đàn APEC, nhưng ông cũng có thể phát biểu tùy hứng (ngoài
chuẩn bị) tại các cuộc gặp song phương khác. Liệu ông Trump có thể nói hay làm
gì để làm yên lòng các lãnh đạo Châu Á đang lo ngại, hay sẽ làm cho họ lo ngại
hơn? Tại sao ông Trump đến Manila dự Thượng đỉnh ASEAN nhưng lại không dự Thượng
đỉnh Đông Á? Tại sao cô Ivanka không đi Châu Á cùng với ông, và tại sao bà
Melania không đến Việt Nam? Tại sao trong đoàn tùy tùng đông đảo không
có Mark Zuckerberg (của Facebook), Tim Cook (của Apple) và Satya Nadella
(của Microsoft)? Liệu chuyến thăm dài nhất của một tổng thống Mỹ sẽ thành
công như người ta mong đợi, hay chỉ là một dịp để “học hỏi kinh nghiệm”?
Bối
cảnh bất ổn
Sau gần một năm cầm quyền, chính quyền Trump vẫn
chưa định hình được chính sách Châu Á và Biển Đông. Có thể do chia rẽ giữa các
phe trong chính quyền, hay do ông Trump cam kết vì “America First” nên bỏ rơi
châu Á (rút khỏi TPP). Tình trạng lộn xộn “trống đánh xuôi kèn thổi ngược” làm
các nước châu Á nhận được những tín hiệu trái ngược về cách Mỹ tiếp cận Trung
Quốc. Trong khi Steve Bannon (chief advisor), Robert Lighthizer (trade
representative), và Peter Navarro (director of trade council) thích đe dọa chiến
tranh thương mại, thì Jared Kushner (senior advisor) muốn tiếp cận mềm dẻo với
Bắc Kinh, còn John Kelly (Chief of Staff) cho rằng Trung Quốc không phải là đối
thủ cạnh tranh, mà chỉ là “một cường quốc khác”. Có người nói rằng Nhà Trắng đã
biến thành trung tâm “đào tạo người lớn”.
Trong khi đó, James Mattis và Rex Tillerson muốn đề
cập đến một tầm nhìn truyền thống hơn về vai trò của Mỹ ở châu Á, dựa trên quan
hệ đồng minh do Mỹ lãnh đạo, theo ý tưởng về một “khu vực Ấn Độ-Thái Bình Dương
tự do và cởi mở”. Năm 2007, ông Shinzo Abe đã đề xuất ý tưởng này nhằm
liên kết bốn cường quốc Châu Á-Thái Bình Dương là Mỹ, Nhật, Ấn độ, và Úc. Mười
năm sau tại APEC summit 2017, ông Trump có cơ hội nói rõ hơn về một tầm nhìn
toàn diện về một “khu vực Ấn Độ-Thái Bình Dương tự do và cởi mở ” mà các cố vấn
chủ chốt của ông đề xuất. Theo McMaster, “chuyến đi này là một cơ hội tốt
để chứng tỏ sự cam kết của Mỹ và chính quyền Trump đối với khu vực Ấn độ-Thái
Bình Dương”. (What
China Wants From Trump, Mira Rapp-Hopper, Foreign Affairs, November
7, 2017).
Sự trỗi dậy
hung hãn của Trung Quốc (cả về quân sự và kinh tế) cùng với tầm nhìn “America
first” của Trump, đang đe dọa an ninh khu vực và lợi ích sống còn của các nước
nhỏ hơn tại Biển Đông. Môi trường địa chính trị bất ổn này chính là bối cảnh
thúc đẩy Ấn Độ “xoay trục” sang phía Đông và sẵn sàng tham gia “Đối thoại Chiến
lược Bốn bên” (QSD) như ông Shinzo Abe đã đề xướng. Đáng tiếc lúc đó người Nhật
chưa sẵn sàng ủng hộ việc sửa đổi hiến pháp (điều 9) để tái vũ trang, và người
Úc (dưới thời thủ tướng Kevin Rudd) đã quyết định rút khỏi cơ chế đối thoại này
vì lo sợ Trung Quốc phản ứng. Nhưng các nước càng sợ và lùi bước thì Trung Quốc
càng lấn tới. Sắp tới đây, Trung Quốc sẽ đưa tàu nạo vét khổng lồ (Tiankong
dredger) đến Hoàng Sa để tiếp tục thay đổi thực địa, thách thức Mỹ và đồng
minh.
Gần đây, chính quyền Trump càng bê bối
do Robert Mueller tăng cường điều tra sự dính líu của Nga vào tranh cử năm
2016, nên họ cần một thành tích ngoại giao. Người Việt Nam vẫn lo ngại ông
Trump có thể mặc cả với Trung Quốc để đối phó với Bắc Triều Tiên, làm phương hại
đến lợi ích an ninh tại Biển Đông. Từ lâu, Bắc Kinh vẫn gạ gẫm Washington về
“quan hệ nước lớn kiểu mới” theo mô hình quan hệ G-2. Các nhà ngoại giao Trung
Quốc đã vận động hành lang để tiếp cận trung tâm quyền lực Nhà Trắng qua quan hệ
gia đình. Theo Bill Hayton
(BBC), “Chính quyền Trump chứng tỏ rằng họ hoặc không hiểu hoặc không quan tâm
đến bạn bè và đối tác tiềm năng ở Đông Nam Á để bảo vệ họ trước Trung Quốc.” (The
Week Donald Trump Lost the South China Sea, Bill Hayton,
Foreign Policy, July 31, 2017).
Ám
ảnh Bắc Triều Tiên
Chắc Bắc Triều Tiên sẽ ám ảnh đầu óc ông Trump trong
suốt chuyến đi Châu Á dài ngày, đặc biệt là tại Tokyo, Soul, và Beijing. Theo
Michael Green (phó chủ tịch CSIS), “một trong những mục tiêu chính của chuyến
đi là để gây sức ép với Bắc Triều Tiên”. (Press Briefing on President
Trump’s Trip to Asia, CSIS, 1/11/2017). Tuy đó là việc “cấp thiết”,
nhưng những lợi ích lớn hơn của Mỹ ở Châu Á sẽ trường tồn và vượt ra ngoài cuộc
khủng hoảng tên lửa Bắc Triều Tiên hiện nay cũng như chế độ Kin Jong-un tại
Bình Nhưỡng. Sẽ là một sai
lầm và tai họa, nếu ông Trump bị ám ảnh thái quá bởi mối đe dọa của Bắc Triều
Tiên (như bị blackmail) mà coi nhẹ nguy cơ lớn hơn từ Trung Quốc, và khủng hoảng
an ninh tại Biển Đông.
Có ba kịch bản về chiến tranh. Thứ nhất là bảo vệ nước
Mỹ và đồng minh khi bị tấn công. Thứ hai là ngăn chặn Bắc Triều Tiên định tấn
công Mỹ. Thứ ba là một cuộc chiến tranh phòng ngừa (preventive war). McMaster
đã tuyên bố Mỹ sẵn sàng chiến tranh nếu ngoại giao thất bại, và Washington đã
điều ba nhóm tàu sân bay tới khu vực. Nhưng tổng thống Trump sẽ giải thích lập
trường này thế nào? Liệu ông có thể đề cập đến chiến tranh phòng ngừa khi Nhật
và Hàn Quốc chưa sẵn sàng tham gia? Trong khi đó Bắc Triều Tiên vẫn theo đuổi
chiến lược “tách đôi” bằng đe dọa làm Washington sợ bị tấn công nên không dám bảo
vệ Nhật và Hàn Quốc. Chiến lược hù dọa “bên miệng hố chiến tranh” này nhằm làm
Mỹ mất thăng bằng.
Có lẽ thành công của chuyến thăm là Tổng thống Mỹ đã
có mặt tại Châu Á. Người ta nói rằng ở Châu Á, chỉ cần có mặt là đã thành công
(tới 80%). Còn ông ấy làm gì là chuyện khác, vì chưa biết chắc sẽ thế nào (much
in doubt). Trong khi tại Tokyo, Soul, và Beijing, việc đối phó với Bắc Triều
Tiên là quan tâm chính, thì tại Đà Nẵng và Hà Nội quan tâm chính chắc là Biển
Đông và tầm nhìn của ông Trump về “khu vực Ấn Độ-Thái Bình Dương tự do và cởi mở”
(để thay thế chính sách “Xoay trục sang Châu Á” của ông Obama). Nhiều người ở
khu vực đang nóng lòng đợi xem ông Trump sẽ đưa ra tầm nhìn mới để “xoay trục”
thế nào. Tại Tokyo, chắc ông Trump đã tham khảo ông Abe vì tầm nhìn này là ý tưởng
của ông ấy.
Nhưng người
ta vẫn chưa rõ ý tưởng về một “khu vực Ấn Độ-Thái Bình Dương tự do và cởi mở”
là một chiến lược nhất quán để “xoay trục” hay chỉ là một khẩu hiệu. Vì ông chủ Nhà Trắng là một người tính khí thất thường khó đoán
(unpredictable), nên “trục người lớn” phải làm nhiệm vụ “kiềm chế” và điều
hành, nhưng tùy từng vấn đề và tùy lúc (như một sàn chứng khoán). Dường như họ
vẫn chưa thuyết phục được ông chủ Nhà Trắng phải quan tâm đến Trung Quốc (là
cái gốc) nhiều hơn Bắc Triều Tiên (là cái ngọn), và chưa thuyết phục được ông
Trump dự Thượng đỉnh Đông Á (là nơi thảo luận vấn đề Biển Đông). Hy vọng họ
thuyết phục được ông Trump mặc áo do nước chủ nhà phát để chụp ảnh kỷ niệm.
Tại
các cửa hàng đồ sứ
Tại Tokyo, nơi chuyến thăm châu Á bắt đầu, ông Trump
đã khẳng định vai trò của Mỹ, “không ai, không nhà đôc tài nào, không quốc gia
nào được coi nhẹ quyết tâm của Mỹ”. Trump cũng khẳng định vai trò của Nhật là một
“đối tác quý giá” và “đồng minh cốt yếu” của Mỹ. Đặc biệt Trump khẳng định cam
kết của Mỹ và liên minh Mỹ-Nhật đối với “khu vực Ấn Độ-Thái Bình Dương”. Trump
cuối cùng đã thấy sự cần thiết phải hợp tác an ninh Mỹ-Nhật, làm cho hiệp ước
an ninh chung giữa hai nước “đột nhiên sống lại” như một “yếu tố sống còn”
trong chính sách đối ngoại của Mỹ. Trump nói, “Tôi tin là chưa bao giờ
quan hệ chặt chẽ như vậy”…“Mỹ và Nhật gắn kết 100%”…“Tôi phấn khích đến thăm Nhật
trước tiên”. Và cuối cùng, để bày tỏ tình cảm thân mật, ông Abe đã tặng ông
Trump món quà lưu niệm là cái mũ bóng chày với dòng chữ đầy ẩn dụ, “Donald and Shinzo:
Make Alliance Even Greater”. (Japan Knows How to Pet the Donald, Orville
Schell, Foreign Policy, November 7, 2017).
Nếu tại Tokyo, ông Abe đã vận dụng tối đa “ngoại
giao cá nhân” (personal diplomacy) ngay từ khi ông Trump mới đắc cử, để lấy
lòng một tổng thống có tính khí thất thường, và tranh thủ “trục người lớn”
trong Nhà Trắng, thì tại Beijing ông Tập cũng không chịu thua kém, nhưng với một
phong cách ngoại giao khác (và động cơ khác). Tại đây, ông vua bất động sản
Mỹ đang “thực tập” làm tổng thống gặp lại hoàng đế Trung Hoa vừa đăng quang.
Hai nguyên thủ đứng đầu hai đế chế mạnh nhất hành tinh, là một “cặp đôi kỳ quặc”
(không hoàn hảo). Dường như họ là hai người máy thuộc hai thế hệ khác nhau, được
lập trình và chạy bằng hai hệ điều hành khác nhau. Điều nguy hiểm là họ đang
tranh giành ngôi bá chủ thế giới.
Còn Việt nam thì sao? Cách đây hơn nửa thế kỷ, người
dân Đà Nẵng đã ngơ ngác chào đón những người lính Mỹ đầu tiên đổ bộ lên bãi biển
Non Nước (China beach). Tuần này, người dân Đà Nẵng lại ngơ ngác chào đón một
cuộc đổ bộ khác của gần 10.000 khách quý đến dự APEC. Có người nói Đà Nẵng phải
trải qua hai cơn bão liên tiếp: bão Damrey và bão APEC. Hậu quả của bão Damrey
tại miền Trung đã rõ (27 người chết), nhưng kết quả của APEC vẫn còn chưa rõ.
Thượng đỉnh APEC giống như một gánh xiếc khổng lồ với 21 diễn viên là nguyên thủ
các quốc gia thành viên (trong đó có 7 siêu sao) chiếm tổng cộng 39% dân số
thế giới, 59% GDP toàn cầu, và 48% thương mại quốc tế. Việt Nam đã tham gia APEC gần 20 năm nay, nhưng
kinh tế Việt Nam vẫn tụt hậu. APEC và ASEAN không phải là cứu
cánh.
Ông Trump sẽ là siêu sao số một tại APEC Đà Nẵng. Việt
Nam là nước Đông Nam Á đầu tiên Trump đến thăm, và ông ấy là tổng thống Mỹ đầu
tiên thăm Việt Nam trong năm đầu. Sang năm 2018, lần đầu tiên tàu sân bay Mỹ sẽ
đến thăm Cam Ranh như một cử chỉ “tượng trưng” cho hợp tác quốc
phòng, và một dấu hiệu (lần đầu tiên) Việt Nam hết rụt rè (nhưng vẫn chưa hết
đu dây). Sau khi Philippines (dưới thời Duterte) xoay trục sang Trung Quốc thì Việt
Nam bỗng nhiên trở thành đối tác chính của Mỹ, như một nước ở “tuyến đầu” để đối
phó với bành trướng quân sự của Trung Quốc tại Biển Đông. Hy vọng tầm nhìn chiến
lược của Hà Nội song trùng với tầm nhìn mới của Washington về “khu vực Ấn Độ-Thái
Bình Dương tự do và cởi mở”. Tuy người Việt cần học hỏi người Nhật về
ngoại giao cá nhân để lấy lòng ông Trump (và các cố vấn chủ chốt), nhưng đừng
ngộ nhận mà quên bài học xương máu trong quá khứ. Giữa ông Tập và ông Trump
không ai đáng tin hơn ai (ngoài tin vào chính mình).
Mỹ
lại xoay trục
Theo CSIS, có ba trụ cột để Mỹ xoay trục sang Châu
Á. Trụ cột thứ nhất là về an ninh (như “sáng kiến an ninh hàng hải” để năng cao
năng lực). Trụ cột thứ hai là về kinh tế. Sau khi ông Trump quyết định rút khỏi
TPP, trụ cột này đã mất, không có gì thay thế. Trụ cột thứ ba rộng lớn hơn, tập
trung vào Đông Nam Á, bao gồm ASEAN và Thượng đỉnh Đông Á. Ông Trump không dự
Thượng đỉnh Đông Á sẽ làm phương hại động lực ngoại giao tại đây. Michael Green
cho rằng ông Trump đã từng lắng nghe ông Abe tại Mar-a-Lago. Hy vọng sau chuyến
đi này, chính quyền Trump sẽ bắt đầu điều chỉnh chính sách Châu Á.
Gía trị của chuyến đi Châu Á lần này là giúp tổng thống
hiểu tại sao Châu Á lại quan trọng như vậy. Hy vọng đây là điều ông Trump đang
nhận ra. Cách đây khoảng hai tuần, Ngoại trưởng Rex Tillerson đã đến CSIS nói
chuyện. Ông đã dùng thuật ngữ “kinh tế chụp giật” (predator economics) để nói về
cách người Trung Quốc đang triển khai các dự án hạ tầng rất lớn (cho “Một Vành
đai - Một Con đường”) với những thỏa thuận tài chính làm phương hại các quy chuẩn
quốc tế. Đã đến lúc Mỹ phải có chiến lược đối phó với Trung Quốc về kinh tế. Nếu
ông Trump không quay lại với TPP thì phải có một chiến lược mới thay thế.
Theo Michael Green, trong chính quyền Mỹ có ba quan
điểm khác nhau tranh luận về chính sách đối với Trung Quốc. Quan điểm thứ nhất
về cơ bản ủng hộ thuyết “bẫy Thucydide” của Graham
Allison (trong đó có Jared Kushner). Quan điểm thứ hai cho rằng Mỹ nên liên
kết với các đồng minh và đối tác hàng hải khác như Nhật, Ấn Độ, Úc (trong đó có
Rex Tillerson & McMaster). Quan điểm thứ ba cho rằng Mỹ nên chơi với
Trung Quốc theo kiểu quan hệ nước lớn (G-2). Hiện nay, quan điểm thứ ba đã suy
yếu, trong khi quan điểm thứ hai đang thắng thế, với cộng đồng chính sách đối
ngoại ủng hộ tầm nhìn “Indo-Pacific”.
Có lẽ vì vậy mà ngoại trưởng Rex Tillerson đã đề cập
đến “khu vực Indo-Pacific tự do và cởi mở” nhằm đối phó với trật tự mới do
Trung Quốc thao túng (Sino-centric order). Mỹ cần ủng hộ Nhật khôi phục lại một
liên minh khu vực không chính thức (informal regional grouping) gồm bốn nước
dân chủ (Mỹ, Nhật, Ấn Độ, Úc). Đây là ý tưởng mà Shinzo Abe đã đề xướng từ năm
2007 (nhưng đã bị chết yểu). Một trong những lý do Shinzo Abe đã vận dụng tối
đa ngoại giao cá nhân để lấy lòng Donald Trump (và tranh thủ “trục người lớn”)
vì ông lo ngại Washington có thể đi đêm với Bắc Kinh vì động cơ “America
first”. (US Allies Fear Trump Will Pull a Nixon in China, Andrew
Browne, Wall Street Journal, November 7, 2017).
Việt
Nam cần làm gì
Lúc này Việt Nam có hai việc quan trọng nhất phải
làm ngay. Thứ nhất (về đối nội) Việt Nam phải đổi mới thể chế toàn diện
(cả về kinh tế, chính trị và dân chủ hóa). Càng để lâu càng phải trả giá đắt
hơn. Đừng chờ và theo đuôi Trung Quốc. Trước sau Trung Quốc cũng sẽ phải đổi mới.
Nhưng để đến lúc đó ta mới đổi mới thì chắc quá muôn. Thứ hai (về đối
ngoại) Việt Nam cần thúc đẩy và tham gia một liên minh chiến lược (ngoài ASEAN)
gồm các đối tác chiến lược có chung lợi ích an ninh tập thể (về kinh tế, chính
trị và quốc phòng). Để giữ độc lập và chủ quyền quốc gia, không một nước thành
viên nào trong ASEAN (hay cả khối ASEAN) có đủ khả năng đương đầu với Trung Quốc
một mình (nhất là tại Biển Đông).
Về cách thức, phải làm hai việc nói trên một cách cấp
bách nhưng thận trọng. Nếu trì hoãn đổi mới, tiến hành “quá chậm và quá ít”
(too little too late) sẽ thành vô nghĩa. Nhưng nếu vội vàng muốn đốt cháy giai
đoạn và không theo quy luật khách quan, thì cũng thất bại. Chủ đề đổi mới thể
chế toàn diện đã được bàn nhiều rồi và hiện nay đã có những đề cương đổi mới được
soạn thảo công phu (như báo cáo “Việt Nam 2035”). Vì vậy lúc này không cần trao
đổi vấn đề đó, mà cần tập trung bàn xem làm thế nào để có một liên minh chiến
lược như vậy. Đây là một liên minh “trên thực tế” (de facto) để phòng vệ, chứ
không nhằm chống ai.
Định hướng hợp tác chiến lược Việt-Mỹ được phản ánh
trong Bản Ghi nhớ (MOU) về hợp tác quốc phòng song phương (2011) và Tuyên bố về
Tầm nhìn chung cho Quan hệ Quốc phòng (2015). Tuy hầu hết quan hệ hợp tác quốc
phòng giữa hai nước tập trung vào các lĩnh vực “phi truyền thống”, nhưng ngày
càng có ý nghĩa chiến lược, đặc biệt là “Sáng kiến An ninh Hàng hải” (Maritime
Security Initiative) giúp Việt Nam nâng cao năng lực hải quân. Cuối 5/2017, Mỹ
đã chuyển giao cho Việt Nam chiến hạm Morgenthau (Coast
Guard cutter, Hamilton class, đặt tên lại là CBS-8020) và 6 tàu tuần tra tốc độ
cao. Đây là chiếc tàu tuần tra lớn nhất của Việt Nam hiện nay (trọng tải 3200 tấn).
Ngoài ra, Nhật Bản cũng đã chuyển giao cho lực lượng cảnh sát biển Việt Nam 4
tàu tuần tra DN-2000 (trọng tải 2500 tấn).
Vì tam giác chiến lược Mỹ-Trung-Việt ngày càng bất ổn
và nội bộ ASEAN ngày càng bị Trung Quốc phân hóa, Việt Nam cần đẩy mạnh quan hệ
hợp tác chiến lược với các cường quốc ngoài ASEAN (như Mỹ, Nhật, Ấn, Úc) đang
hình thành một tứ giác mới. Trong chuyến thăm Việt Nam (5/2016) ông Obama đã
tuyên bố bỏ cấm vận bán vũ khí sát thương, mở ra cơ hội mới cho hợp tác chiến
lược Mỹ-Việt. Trong chuyến thăm Mỹ của thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc (5/2017) và bộ
trưởng quốc phòng Ngô Xuân Lịch (8/2017) hai bên đã có những thỏa thuận hợp tác
chiến lược quan trọng, bao gồm việc tàu sân bay Mỹ sẽ đến thăm cảng quốc tế Cam
Ranh (2018). Vì vậy, APEC Summit 2017 là một dịp tốt để ông Trump cam kết hợp
tác chiến lược tại Biển Đông, làm tiền đề cho đối tác chiến lược “trên thực tế”
(de facto).
Lời
cuối
Liệu APEC 2017 sẽ qua đi như “cuộc tình một đêm”,
như một gánh xiếc lớn vừa xong một tuần lưu diễn, hay sẽ được ghi nhớ như một
bước ngoặt quan trọng tại Việt Nam? Liệu ông Trump sẽ được ghi nhớ như một con
voi lớn vào cửa hàng đồ sứ (với khẩu hiệu “America First”), hay như một người bạn
lớn đáng tin, góp phần làm cho đất nước này tốt đẹp hơn, và làm cho Biển Đông bớt
nguy hiểm hơn cho ASEAN? Liệu môi trường Đà Nẵng (và miền Trung) có tốt hơn như
một nơi đáng sống, để người Việt khỏi phải di cư, và để loài vooc Sơn trà khỏi
bị tuyệt chủng? Nếu những điều đó không diễn ra thì câu chuyện APEC cũng như
câu chuyện “Indo-Pacicfic vision” của ông Trump cũng chỉ là một giai thoại hão
huyền chóng quên .
---------------------------
Tham
khảo
1. Press Briefing on President Trump’s Trip to
Asia, CSIS, November 1, 2017
2. Shinzo Abe’s Strategic Diamond, Rory
Medcalf, Diplomat, January 15, 2013
3. Trump Goes to China, Richard N.
Haass, Project Syndicate, November 6, 2017
4. The Week Donald Trump Lost South China
Sea, Bill Hayton, Foreign Policy, July 31, 2017
5. What
China Wants From Trump, Mira Rapp-Hopper, Foreign
Affairs, November 7, 2017
6. Japan Knows How to Pet the Donald, Orville
Schell, Foreign Policy, November 7, 2017
7. US Allies Fear Trump Will Pull a Nixon in
China, Andrew Browne, WSJ, November 7, 2017
NQD.
10/11/2017
Tác giả gửi cho viet-studies ngày
10-11-17
No comments:
Post a Comment