Muốn tiểu thương khai
thuế minh bạch, chính quyền phải làm sạch mình trước
Dư Lan - RFA
2025.06.09
https://www.rfa.org/vietnamese/thoi-su/2025/06/10/tieu-thuong-thue-hoa-don-dong-cua-cho/
Muốn
người kinh doanh nhỏ khai đủ doanh thu để đóng thuế, chính quyền phải sửa đổi
ngay chính hệ thống của họ.
Một
góc chợ Đồng Đăng, Lạng Sơn (Athit Perawongmetha/REUTERS)
Trên
mạng xã hội tràn ngập hình ảnh tiểu thương ở khắp các miền đất nước
khóc vì phải đóng cửa kinh doanh.
Các
hộ kinh doanh nhỏ phải khai thuế như một công ty. Bộ trưởng tài chính Nguyễn
Văn Thắng hào hứng áp dụng các quy định về kê khai thuế ở các nước dân chủ tiên
tiến để hoạt động kinh doanh của các hộ cá thể trở nên minh bạch hơn.
Ông
Thắng mới tuyên bố kế hoạch của mình vào giữa tháng Năm thì chính sách được thực
thi vào ngày 1 tháng Sáu, gần như ngay lập tức, chỉ sau hai tuần.
Hàng
loạt chợ đầu mối, các cửa hàng buôn bán hàng tiêu dùng đóng cửa. Các hộ kinh
doanh bị buộc phải nhận chuyển khoản thay vì tiền mặt đã tìm cách né thuế.
Chính
quyền huy động công an đi kiểm tra hộ kinh doanh né thuế.
Bộ
trưởng Tài chính và Cục thuế của ông muốn hoạt động kinh doanh nhỏ lẻ phải minh
bạch. Từ “minh bạch” nghe đúng như vậy, tại sao nó lại gây ra hậu quả là hoạt động
kinh doanh toàn quốc đình trệ? Tại sao chính quyền lại phải dùng đến công an
như mọi khi?
Liệu
công an có khả năng làm cho hoạt động kinh doanh “minh bạch” hơn giống như họ
có thể bắt người vì tội “tuyên truyền chống nhà nước” hay “lợi dụng quyền tự do
dân chủ”?
Bộ
trưởng Thắng có biết Việt Nam của ông thiếu cái gì để khiến cho khái niệm ông
nói ra, “minh bạch”, thì đúng, y hệt như các nước văn minh, nhưng đi vào thực tế
Việt Nam, nó lại khiến nền kinh tế đình trệ?
Minh
bạch chính quyền trước hay tiểu thương trước?
Thiếu
luật pháp minh bạch. Thiếu hệ thống công an, thuế, “quản lý thị trường” trong sạch.
Trước khi yêu cầu người dân kinh doanh nhỏ “minh bạch”, chính quyền phải minh bạch
với chính họ trước đã. Đó là ý kiến của một tiểu thương ở Tp. HCM chia sẻ với
RFA. Anh nói:
“Trước
khi làm sạch tiểu thương, chính quyền phải làm sạch mình trước, làm sạch công
an địa phương trước. Tiểu thương lắt léo, úp mở. Đúng. Nhưng tiểu thương úp mở
là vì cái bộ máy của chính quyền bắt buộc chúng tôi phải như vậy để sống. Bây
giờ tôi lấy ví dụ. Cửa hàng của tôi hàng tháng vẫn phải nộp phong bì hai triệu
rưỡi cho Quản lý thị trường. Mấy ảnh chia nhau cho các bên khác thế nào tôi
không rõ. Công an thì thỉnh thoảng ghé qua, lúc thì xin vài trăm, lúc thì lấy
món này món kia không trả tiền mà nói là “cửa hàng ủng hộ”. Mỗi lần cơ quan họ
đi du lịch, tập huấn, đại hội, họ lại gọi điện bảo mình “ủng hộ”. Những số tiền
tôi phải chung chi để yên thân làm ăn đó mà cũng có hóa đơn đỏ thì tôi cũng sẵn
sàng khai thuế đầy đủ.”
Năm
2013, bà Phó Chủ tịch nước khi đó là Nguyễn Thị Doan phát biểu trước Quốc hội nhân thảo luận về việc chính
quyền địa phương ăn tiền của dân trong vấn đề y tế và nhiều vấn đề khác, rằng “Người
ta “ăn” của dân không từ cái gì nữa”.
Một
tiểu thương khác, kinh doanh ở chợ đầu mối lớn, thừa nhận với RFA rằng mình có
trốn thuế. Theo chị, không trốn thuế thì không sống nổi. Muốn người kinh doanh
nhỏ khai đủ doanh thu để đóng thuế, chính quyền phải sửa đổi ngay chính hệ thống
của họ. Chị chia sẻ:
“Tiểu
thương chúng em có cả một cẩm nang để đối phó với những trò làm tiền của công
an, thuế vụ, Quản lý thị trường, chính quyền phường, quận. Làm ăn có mặt bằng,
trong nhà có kho hàng dự trữ như em thì phải nộp tiền chung chi hàng tháng. Em
sống ở đây, hằng năm phải đóng phí bảo trì giao thông, nhưng khách vào cửa hàng
em đỗ xe 5 phút ngoài đường mà không bị mang đi là bởi vì em nộp tiền hàng
tháng. Thời buổi khó khăn, em ngừng chung chi coi. Không còn khách ghé qua cửa
hàng nữa vì xe của khách bị hốt đi mất. Có cửa hàng gần nhà em còn bị họ trồng
một cái cây ngay chính giữa cửa ra vào. Cây vẫn trồng trên lề đường của nhà nước
nhưng trồng kiểu đó là hiểu rồi. Chung chi đủ rồi cây mới được bứng đi cho mà
làm ăn. Còn mấy chị buôn bán vỉa hè nay đứng chỗ này mai đứng chỗ kia, không có
mặt bằng cố định như em thì cũng phải chung chi cho trật tự khu phố. Không
chung chi nó hốt luôn nước mía, trái cây sinh tố về đồn.”
Có
quá nhiều khoản chi vô lý thực chất là chi phí để duy trì kinh doanh nhưng
không khai báo được, buộc tiểu thương phải tự tìm cách “khấu trừ” chỗ khác để
giảm giá thành sản phẩm. Đó là giải thích không chỉ của nhiều người kinh doanh
nhỏ ở Việt Nam cho RFA. Thậm chí, một thầy giáo muốn mở một lớp dạy ngoại ngữ
chính thức, có giấy phép, cho RFA biết rằng anh vừa mới treo bảng quảng cáo trước
nhà, còn chưa tuyển sinh được em học sinh nào thì trên quận đã gọi điện xin tiền
rồi.
Có
phải tiểu thương toàn kẻ xấu?
Nhiều
bài báo trên truyền thông nhà nước và mạng xã hội những ngày qua ủng hộ chính
sách đòi hỏi tiểu thương phải minh bạch đầu ra, tức xuất hóa đơn bán hàng. Đối
với đầu vào, nhưng chi phí kinh doanh, nếu hàng hóa không có hóa đơn thì lập tức
bị dán nhãn là “hàng không có nguồn gốc, xuất xứ” và tịch thu.
Tuy
nhiên, giao dịch nhỏ và không có hóa đơn chứng minh là hiện tượng phổ biến của
kinh doanh nhỏ, không chỉ ở Việt Nam mà ở bất kỳ nơi nào có kinh doanh nhỏ. Về
mặt chính sách, nhiều quốc gia tiên tiến không bắt ép người kinh doanh nhỏ phải
có hóa đơn đầu vào và đầu ra một cách cứng nhắc, máy móc.
Khi
chính quyền bắt ép người dân phải chứng minh nguồn gốc xuất xứ hàng hóa mua vào
bằng hóa đơn và xuất ra hóa đơn bán lẻ khi bán hàng, họ không hiểu được quá
trình hàng hóa đi từ nơi sản xuất đến tay người tiêu dùng cuối cùng. Đó là chia
sẻ của một nhà hoạt động xã hội cũng đồng thời là thương nhân buôn bán ở Việt
Nam. Chị cho giải thích:
“Ví
dụ, mặt hàng lúa gạo, rau, củ, quả, quế, hồi, hạt, rồi bánh phở cho vào bát phở
ăn hằng ngày ở Hà Nội. Đầu tiên, phải có những người đi vào các bản làng gom
hàng. Họ mua bán với bà con trong bản theo từng bao tải. Cứ đếm bao tải, cân ký
trả tiền. Rồi họ chở ra bán cho một chị ở huyện.
Từ
bản làng ra đến chợ ngoài huyện là cả một công trình: có lúc thuê thanh niên chạy
xe máy vào nhà dân chở ra, có đoạn phải thuê thanh niên khuân vác vì đường khó
khăn. Có đoạn phải thu gom ở gần sông suối để thuê thanh niên vác qua suối một
lần cho tiết kiệm thời gian, tiền bạc.
Khi
xuống đến huyện rồi, chị đầu mối ở huyện này tiếp tục thu gom số lượng lớn hơn,
mang xuống chợ đầu mối ở cấp vùng. Chúng tôi lại mua từ chợ đầu mối, phân phối
nhỏ cho các đại lý, từ các đại lý lại bán lẻ cho các bà bán phở trên phố.”
Rõ
ràng, Bộ Tài chính không xem xét thực tế này hoặc hiểu nhưng vô cảm trước thực
tế cuộc sống mưu sinh của người lao động. Quốc hội Việt Nam và Bộ Tài chính đã
thực thi một chiến dịch gần như “đánh úp” dân. Quốc hội ra quy định ngày 17
tháng Năm thì Bộ Tài chính thực hiện ngay ngày 1 tháng Sáu, không có lộ trình
cho dân chuẩn bị về nhận thức, tài chính và phương tiện.
Trao
đổi với RFA, chị thương nhân nói trên cho rằng cách nói “thương lái” hoặc “con
buôn” thường mang hàm ý miệt thị người kinh doanh nhỏ mà không thấy được vai
trò của họ trong nền kinh tế và xã hội.
“Tiểu
thương có phải toàn kẻ xấu không? Không phải. Chúng tôi phải có khả năng sắp xếp
rất giỏi để mặt hàng có thể đi từ cánh đồng của bà con nông dân ở đồng bằng, ở
miền núi, đến được các chợ đầu mối. Tức là làm cho sản phẩm nhỏ lẻ, nằm rải rác
được tập trung lại. Sau đó lại phải phân chia nhỏ sản phẩm ấy ra để đưa đến
khách hàng cuối.
Toàn
bộ quá trình đó liệu có thể có hóa đơn được không? Nhà nước có muốn đánh thuế
chúng tôi trong tất cả từng công đoạn của toàn bộ quy trình đó không? Lâu nay
thì nhà nước bỏ qua. Bây giờ họ đánh thuế. Họ bắt hóa đơn. Không có hóa đơn thì
coi như là hàng “không có nguồn gốc xuất xứ”.
Mỹ
khấu trừ thuế cho kinh doanh nhỏ, Việt Nam đánh thuế
RFA
chia sẻ những diễn biến đang xảy ra ở Việt Nam cho chị Jessica Phạm, một chủ tiệm
phở người Việt ở Virginia, Hoa Kỳ. Chị cho biết đối với kinh doanh nhỏ như làm
quán phở, mở tiệm nail, người kinh doanh luôn có hàng trăm đầu việc phải mua
vào bán ra mà không có hóa đơn được. Không phải vì muốn né hóa đơn mà vì các
giao dịch đó quá nhỏ và quá nhiều.
“Dù
ở Mỹ hay ở Việt Nam thì hoạt động kinh doanh nhỏ lẻ của dân luôn có những hoạt
động không có hóa đơn nhưng không bất hợp pháp vì luật không cấm. Nó lại diễn
ra từ lâu rồi và công khai như vậy nên được nhà nước mặc nhiên công nhận như loại
bất thành văn.
Những
nhà hàng cao cấp thì đầu vào toàn do những công ty lớn cung cấp nên sẽ có hóa
đơn. Nhưng ở tiệm phở như của tôi, tôi thuê một anh đầu bếp đến huấn luyện cho
nhân viên mới tất nhiên không có hóa đơn. Tôi thuê anh Mễ sửa ống nước, sửa điện
trong bếp cũng không có hóa đơn. Tôi mua cái lò vi sóng treo tường về cũng phải
ngoắc hai anh Mễ vô treo lên giúp, cũng không có hóa đơn. Tôi bán ngày bao
nhiêu tô phở thì có hóa đơn. Thực ra Chánh phủ Mỹ không bắt buộc phải in hóa
đơn nên nhiều tiệm phở vẫn lấy tiền mặt thôi, còn tôi vẫn in hóa đơn.
Chúng
tôi phải chi quá nhiều thứ nhưng không có hoá đơn đầu vào, cho nên Chánh phủ Mỹ
thấy nếu chúng tôi nộp đủ thuế đầu ra thì nó thiệt thòi. Vì vậy Mỹ có “khấu trừ
thuế tiêu chuẩn” cho người tự kinh doanh và kinh doanh nhỏ như tôi. Đó là số
thuế đương nhiên được hoàn lại để hỗ trợ cho hoạt động kinh doanh của người
kinh doanh nhỏ.”
Việt
Nam có chính sách hỗ trợ cho hoạt động kinh doanh nhỏ như vậy không? RFA hỏi một
số tiểu thương. Câu trả lời nhận được là “đất nước vươn mình trên ti
vi, còn trong cửa hàng, chúng em oằn mình nộp các loại thuế phí có tên và các
loại thuế phí không có tên. Các loại thuế phí không có tên nộp cho người của
nhà nước đấy ạ nhưng không được phép ghi vào sổ để trừ thuế.”
Ở
Mỹ, người kinh doanh nhỏ không phải tốn chi phí cho một hệ thống chính quyền địa
phương ăn tiền chung chi của tiểu thương “không chừa một thứ gì.” Họ có toà án,
báo chí, hiệp hội nghề nghiệp độc lập của họ. Cảnh sát của họ bảo vệ họ chứ
không phải kẻ thù của họ.
Ở
Việt Nam, theo các tiểu thương, quá trình mua đầu vào chủ yếu cũng là những hoạt
động nhỏ lẻ đến mức không có hóa đơn. Mua bao bì, giấy gói hàng, túi đựng rác,
đựng hàng cho khách, thuê người làm ngắn hạn một hai giờ, và nhất là các loại
hàng hóa có nguồn gốc nhập khẩu tiểu ngạch từ Trung Quốc đều không có hóa đơn.
“Những
hàng hóa này hoàn toàn hợp pháp. Nhưng bây giờ chính quyền vào kiểm tra, cả một
kho hàng trong nhà cái nào cũng đòi hóa đơn. Không có hóa đơn thì tịch thu. Dân
làm sao sống nổi?”, một
chị tiểu thương ở ngoại thành Hà Nội chia sẻ.
Tiểu
thương ở hàng loạt chợ đầu mối đang đóng cửa tạm nghỉ kinh doanh vì yêu cầu có
hoá đơn đỏ xác nhận hàng mua về, có hoá đơn in ra từ máy khi bán hàng đi. Tại
sao họ hành động như vậy?
Quy
định về hóa đơn đầu vào và đầu ra là quy định đúng. Tuy vậy, có những quốc gia
như Hoa Kỳ tuy có quy định về hóa đơn đầu vào và đầu ra nhưng không cấm các hộ
kinh doanh giao dịch bằng tiền mặt với khách. Những cửa hàng kinh doanh nhỏ như
tiệm nail, quán ăn… vẫn giao dịch với khách với bằng tiền mặt dù chính quyền
khuyến khích thanh toán qua máy, có kết nối với Sở thuế.
Trao
đổi với RFA, một tiểu thương ở một chợ đầu mối cho biết ở nhiều nơi, mỗi khi có
cán bộ Quản lý Thị trường đi kiểm tra thì anh chị em buôn bán luôn biết trước để
đóng cửa sạp. Tiểu thương được thông báo trước vì đã “trả lương” cho cán bộ
hàng tháng. Đó thường là các chợ lớn. Còn ở những cửa hàng nhỏ lẻ, nhiều khi
Công an hoặc Quản lý Thị trường đi kiểm tra bất ngờ, có quay phim chụp ảnh, “tịch
thu tang vật” để báo cáo lĩnh thưởng. Hoạt động buôn bán nhỏ của tiểu thương từ
mấy chục năm nay đã gánh một chi phí to lớn do sự nhũng nhiễu của bộ máy chính
quyền địa phương.
Hàng
Trung Quốc nhập tiểu ngạch không hóa đơn: Trách nhiệm của Nhà nước
Như
trên đã nói, nhiều tiểu thương cho RFA biết rằng hoạt động kinh doanh của họ
mua lại rất nhiều hàng hóa mà họ biết có gốc Trung Quốc và không có hóa đơn.
Những
hàng hóa Trung Quốc này được nhập khẩu chính thức vào Việt Nam qua cửa khẩu, bằng
con đường nhập khẩu tiểu ngạch. Đó không phải hàng lậu nhưng không có hóa đơn.
Trong đó, có những thiết bị, máy móc nhỏ. Ngoài ra, các loại vải vóc, thực phẩm
khô, đồ chơi…
Theo
Thông tư 39/2015/TT-BTC của Bộ Tài chính, có những hàng hóa nhập khẩu không có
hóa đơn. Khi đó, người khai hải quan có thể khai giá trị hàng hóa để tính thuế
và không phải nộp hóa đơn thương mại.
Quy
định này phù hợp với thực tế buôn bán tiểu ngạch, tức là hoạt động mua bán nhỏ
của người dân sống ở vùng biên giới của hai nước. Một chị tiểu thương ở Hà Nội
cho RFA biết ở Việt Nam, hàng hóa nhập khẩu tiểu ngạch từ Trung Quốc phần lớn
không có hóa đơn. Người dân sang bên kia biên giới, mua hàng Trung Quốc, chở về
qua cửa khẩu bằng xe tải, khai hải quan mà không cần có hóa đơn bên bán. Những
hàng hóa này được tập kết lại, sau đó được đưa đi phân phối. Quá trình đi qua
nhiều tầng nấc trung gian để đến tay khách hàng phần lớn đều không có hóa đơn
thương mại.
Vậy
ai là nguyên nhân tạo ra vấn đề “hàng hóa không có nguồn gốc” này? Trong trường
hợp hàng nhập tiểu ngạch từ Trung Quốc, đó là nhà nước, không phải tiểu thương.
Như trên đã nói, nó nằm trong Thông tư 39/2015/TT-BTC của Bộ Tài chính. Nay Bộ
Tài chính muốn tiểu thương giải quyết một vấn đề lớn do chính họ đặt ra.
Đánh
thuế hộ kinh doanh nhỏ lẻ
Việt
Nam lâu nay thực hiện chế độ thuế khoán đối với kinh doanh nhỏ, nghĩa là cá
nhân và hộ kinh doanh nhỏ nộp thuế cố định mà không cần xét tới doanh thu của họ.
Ông
Huân Nguyễn là một tiểu thương ở bang Maryland, Hoa Kỳ, chuyên nhập khẩu đồ thủ
công và thực phẩm khô từ Việt Nam cho cửa hàng bán đồ Á châu của mình. Trao đổi
với RFA, ông cho rằng ông không chắc Việt Nam bỏ thuế khoán là đúng hay không,
nhưng đã bỏ thuế khoán thì cũng không thể áp dụng vội vàng chính sách ép buộc
người dân phải có hóa đơn thương mại đầu vào và đầu ra, trong khi nhà nước còn
chưa kịp xây dựng công cụ thay thế. Theo ông, công cụ thay thế này bao gồm
chính sách hỗ trợ cho dân khi yêu cầu họ trang bị thêm kĩ thuật để có thể in
hóa đơn từ máy. Ông nói:
“Không
chỉ các hộ kinh doanh nhỏ ở các thành phố lớn cần hỗ trợ. Hãy đi ra ngoài Hà Nội
và Sài Gòn trong bán kính khoảng chừng vài chục km thôi xem người dân đang sống
như thế nào, chưa kể bà con sống ở các vùng xa xôi hơn. Ngoài ra, phải có chính
sách khấu trừ thuế cho các cá nhân và hộ kinh doanh nhỏ như các nước giàu đã
làm. Tôi mua đồ thủ công làm từ cây dừa từ Việt Nam sang bán. Công ty đối tác của
tôi ở Việt Nam phải đi vào tận các vùng quê, đặt hàng cho dân, hướng dẫn họ làm
theo mẫu mã, chất lượng phù hợp với bên này. Họ thu gom sản phẩm, đưa về Sài
Gòn, rồi xuất qua cho tôi. Nhiều khi họ phải đi ghe vào các con lạch khá xa. Chắc
chắn họ không có hóa đơn đầu vào cho tất cả các chi phí của họ, cũng không có
hóa đơn để chứng minh nguồn gốc của hàng hóa họ bán cho tôi. Còn tôi thì có hóa
đơn của họ. Việt Nam làm đột ngột quá thì đối tác của tôi sập tiệm trước, còn
bà con ở quê sập tiệm sau vì không còn người mua.”
Trung
Quốc không đánh thuế các hộ kinh doanh nhỏ. Nếu nhà nước muốn đánh thuế thì thì
nên đánh thuế thấp để dân chấp nhận nộp để sống. Đánh thuế cao, họ làm đúng
cũng chết mà làm sai cũng chết thì nhà nước cũng sẽ gánh hậu quả thôi. Đó là nhận
xét của một chuyên gia kinh tế ở Việt Nam trao đổi với RFA trong điều kiện ẩn
danh.
Theo
vị chuyên gia, ở đây có một bài toán kiểu lý thuyết trò chơi mà người làm quản
lý phải học để hiểu. Giả sử trong một cái chợ, trên một đường phố, có một chủ
tiệm phở muốn nộp thuế đầy đủ ngay cả khi nhà nước đánh thuế cao, không khấu trừ
thuế, không có chính sách hỗ trợ kinh doanh, không dẹp được nạn làm tiền, nạn
chung chi, bảo kê của chính quyền địa phương, thì thử hỏi chủ tiệm phở ấy có nộp
thuế đầy đủ như mình muốn không. Không. Vì anh ta sẽ phải tăng giá bán tô phở để
gánh hết các chi phí đó. Lúc ấy, anh ta phải nhìn sang chủ tiệm bún ở cuối phố.
Nếu chủ tiệm bún cuối phố không tuân thủ các chính sách thuế hà khắc, thà nộp
tiền chung chi cho cán bộ để được trốn thuế, giá tô bún của anh ta sẽ giảm. Như
vậy chủ tiệm phở sẽ sập tiệm nếu làm đúng. Vị chuyên gia nhận xét:
“Nhà
nước đang vận hành một hệ thống bị lỗi. Chính lỗi hệ thống của nhà nước làm cho
mọi người tất yếu không tuân thủ luật pháp. Các biện pháp trừng phạt của chính
quyền cấp cao hơn chỉ giải quyết được phần ngọn, không thể giải quyết tận gốc vấn
đề. Nhà nước phải sửa lỗi hệ thống trước.
Điểm
yếu chết người của Việt Nam không có một nền pháp lý ổn định, không có cơ chế để
những tầng lớp yếu thế trong xã hội có thể cất tiếng nói, không có khả năng thiết
kế một hệ thống minh bạch và có lộ trình hợp lý. Chính sách với tiểu thương hiện
nay có thể làm cho toàn bộ nền kinh tế phi chính thức của đất nước sụp đổ, dẫn
đến xã hội khủng hoảng, bởi vì
nền
kinh tế phi chính thức này là nguồn sống của hàng triệu gia đình.”
No comments:
Post a Comment