HỒI KẾT CHO CHẾ ĐỘ CHUYÊN CHẾ DẺO DAI của ĐẢNG CỘNG SẢN TRUNG QUỐC ? (Cheng Li - The China Quarterly) [3/5]

Hồi kết cho chế độ chuyên chế dẻo dai của Đảng Cộng Sản Trung Quốc ?  Một đánh giá ba phần về sự thay đổi quyền lực ở Trung Quốc  [3/5]

The End of the CCP’s Resilient Authoritarianism?  A tripartite Assessment of Shifting Power in China

(The China Quarterly, 211, September 2012, pp 595- 623).

Cheng Li  (Lý Thành)

Bản thảo bài đang biên tập. Bản cuối cùng sẽ được đăng trên Thời Đại Mới  tháng 11-2012

Bản dịch của Phạm Gia Minh

9-11-2012

http://viet-studies.info/kinhte/201226_LyThanh.pdf

Thể chế chính trị ở Trung Quốc có hiệu quả và bền vững ?

Một cách cụ thể hơn, luận điểm về chế độ chuyên quyền bền bỉ đang trở nên ngày càng phải bàn cãi trong bối cảnh của xã hội Trung Quốc hiện nay. Trong bài phân tích của mình về vấn đề tại sao ĐCSTQ lại có thể giữ được quyền lực kể từ sự kiện Thiên An Môn năm 1989, Andrew Nathan đã vạch ra bốn sự phát triển thể chế trong hệ thống chính trị Trung Quốc:

1/. Gia tăng việc áp dụng các chuẩn mực và quy phạm trong chính sách về lãnh đạo kế cận.

2/. Gia tăng cách đánh giá đề bạt giới lãnh đạo chính trị tinh hoa dựa trên cơ sở tài năng, chống lại quan điểm bè phái.

3/. Chuyên biệt hóa và chuyên môn hóa theo chức năng các định chế (cơ quan, tổ chức) bên trong chế độ chính trị, và

4/. Thành lập các thiết chế nhằm tăng cường tính chính danh của ĐCSTQ trong quảng đại quần chúng.31

Tất cả các cơ chế hoạt động của những thiết chế đó luôn được bàn đến trong chương trình nghị sự của lãnh đạo ĐCSTQ. Một vài cơ chế đã có ảnh hưởng tới phong cách chính trị của các vị lãnh đạo và làm thay đổi cuộc chơi của giới chóp bu chính trị trong thập kỷ vừa qua. Thế nhưng cũng có thể nói rằng cho tới nay, không một cơ chế nào trong số nêu trên lại tỏ ra rất hiệu quả để giúp cho hệ thống thêm bền bỉ và dẻo dai.

Liên quan đến điểm đầu tiên của Nathan, quả thực là trong hai thập kỷ qua đã có một số quy tắc và tiêu chuẩn mang tính thiết chế được đưa vào áp dụng, ví dụ như giới hạn về số nhiệm kỳ và yêu cầu về độ tuổi nghi hưu. Những quy định này không những làm tăng ý thức về độ chắc chắn, tin cậy và trung thực trong lựa chọn người làm lãnh đạo mà còn đẩy nhanh sự luân chuyển giới lãnh đạo chính trị của ĐCSTQ. Tuy nhiên có một số vấn đề của ngày hôm nay lại là hậu quả của những quyết định từ ngày hôm qua. Một trong những hiện tượng quan trọng nhất ở Trung Quốc hiện nay là việc có nhiều vị lãnh đạo đã nghỉ hưu càng ngày càng trở nên nói thẳng, nói thật khi họ lên tiếng phê phán các chính sách do ban lãnh đạo đương chức đề ra. Đó cũng là một sự phát triển chính trị lành mạnh sẽ đưa Trung Quốc tới một xã hội minh bạch và đa nguyên hơn. Tuy nhiên, điều đó cũng rất nhạy cảm về chính trị đối với một đất nước luôn đặt sự hài hòa và ổn định ở một vị trí ưu tiên hàng đầu. Trong khi sự phê phán của các vị lãnh đạo đã nghỉ hưu có thể phản ánh ý thức chân thành của họ về nhu cầu phải có những chính sách đúng đắn trong thời điểm rất hệ trọng đối với quá trình phát triển của Trung Quốc thì họ cũng có thể bị nhìn nhận như là một cách để các vị lãnh đạo đã nghỉ hưu bày tỏ nỗi bất bình và bức xúc riêng.

Do những hạn chế về nhiệm kỳ và độ tuổi nên nhiều vị lãnh đạo có năng lực và còn khỏe mạnh đã phải từ chức khi đã gần tuổi 60. Một số vị sau này đi theo hướng hoạt động kinh doanh (hạ hải) sau khi về hưu còn một số khác lại tận dụng “cơ hội cuối cùng “để dùng quyền lực chính trị phục vụ lợi ích cá nhân hoặc thực hiện các hành động phi pháp khác, được biết đến ở Trung Quốc dưới cái tên “hội chứng của tuổi 59”(“ngũ thập cửu tế hiện tượng”).32 Kết cục là việc áp dụng nghiêm ngặt các quy định mang tính thiết chế và các quy chuẩn trong hơn hai thập niên qua đã làm tăng đáng kể số lượng các vị lãnh đạo về hưu và họ đã trở thành một lực lượng chính trị quan trọng một cách chính đáng. Trừ khi các cơ quan của ĐCSTQ chấp nhận thêm những cơ chế tuyển chọn lãnh đạo cao cấp, vấn đề phân biệt đối xử do tuổi tác và sự oán giận của các vị lãnh đạo nghỉ hưu dường như sẽ trở nên ngày càng gay gắt.

Trước khi xảy ra vụ khủng hoảng Bạc Hy Lai nhiều nhà phân tích đã cho rằng việc thể chế hóa nền chính trị Trung Quốc đã phát triển khá tốt đủ để lựa chọn được lớp lãnh đạo kế vị ở Đại hội đảng lần thứ 18 một cách êm thấm và trật tự như hồi năm 2002. Một ví dụ gần đây đáng được chú ý nhất là cuốn sách của Robert Lawrence Kuhn, một doanh nhân đã trở thành người viết về tiểu sử của nhiều nhà lãnh đạo cao cấp nước Cộng hòa nhân dân Trung Hoa. Qua một số lượng lớn các cuộc phỏng vấn các ngôi sao đang lên của cái được gọi là thế hệ thứ năm các nhà lãnh đạo CHNDTH, Kuhn không đưa ra lời đề nghị nào mà chỉ ca ngợi tài năng, minh triết và tầm nhìn của họ.33 Kuhn và những những nhà phân tích cùng quan điểm ở nước ngoài đã bỏ sót những khiếm khuyết của ĐCSTQ –hay nói chính xác hơn là tình trạng trì trệ của hệ thống chuyên quyền mỗi khi phải lựa chọn lãnh đạo tầm cỡ quốc gia.

Tầm quan trọng của vụ Bạc Hy Lai có ảnh hưởng trên phạm vi lớn là do ông ta đã xông xáo và bằng những cách chưa có tiền lệ để vận động một ghế trong thường vụ Bộ chính trị khóa tới cho đến khi bị khai trừ khỏi đảng có lẽ do những tội ác được viện dẫn ra cùng “sự vi phạm các nguyên tắc của đảng”. Tới lúc nào mà còn chưa có một cơ chế hợp pháp và chính đáng hơn để lựa chọn lãnh đạo thì những vấn đề tương tự sẽ còn tiếp tục phá hoại sự thống nhất trong lãnh đạo và năng lực điều hành của ĐCS.

Về vấn đề giám sát và đối trọng trong nội bộ đảng nói chung thì lãnh đạo chính trị Trung Quốc quả thực đã trải qua một quá trình tăng cường tính thể chế hóa trong suốt thập kỷ vừa qua, đúng như Alice Miller đã quan sát.34 Nghiên cứu của tôi về khả năng xuất hiện tính lưỡng đảng bên trong tập đoàn lãnh đạo chóp bu của ĐCSTQ cũng tập trung vào những quy chuẩn và thông lệ mới trong đời sống chính trị Trung Quốc. 35 Tuy nhiên một điều rất quan trọng cần nhận rõ đó là các thử nghiệm về thể chế mới được đưa ra có thể hoặc là thất bại hoặc là dẫn đến những thay đổi tiếp theo còn lớn hơn nếu như hệ thống thực sự là bền bỉ và dẻo dai.

Nhận định thứ hai của Nathan về chế độ sử dụng nhân tài trong việc hình thành giới lãnh đạo ở Trung Quốc có thể nghe có lý ở phương Tây. Trong nhiều trường hợp, các lãnh tụ chính trị ở những nền dân chủ phương Tây còn chưa được chuẩn bị kỹ cả về giáo dục lẫn nghề nghiệp cho tới trước khi được bầu lên nắm quyền. Nói một cách tương đối, các lãnh đạo Trung Quốc đều được học hành tử tế, đó là chính xác trong trường hợp thế hệ thứ ba các nhà lãnh đạo do Giang Trạch Dân đứng đầu- nhiều người trong số họ được đào tạo ở nước ngoài (ở Liên Xô và các nước Đông Âu từ những năm 1950) –cũng như Hồ Cẩm Đào thuộc thế hệ thứ 4 mà phần lớn có học vấn kỹ sư.36 Theo nghĩa thông thường thì các lãnh đạo đó được nhìn nhận như một giới kỹ trị. Đối với thế hệ thứ 5 các lãnh đạo. mặc dù họ ít mang tính kỹ trị hơn hai thế hệ trước nhưng một số đã làm việc ở phương Tây và Nhật Bản với tư cách là các học giả - khách mời. Nói chung, họ có vẻ biết nhiều về tình hình thế giới hơn các đồng nghiệp của họ ở các nước khác. Theo một số nhà quan sát ngoại quốc, đa số các nhà lãnh đạo tầm quốc gia ở Trung Quốc trước đó đã phục vụ ở vị trí lãnh đạo các tỉnh, thành trong nhiều năm thậm chí nhiều thập niên, và do vậy họ đã được chuẩn bị kỹ cho phạm vi hoạt động tầm quốc gia.

Tuy vậy, trong mắt của công chúng Trung Quốc, đặc biệt là những người hay phê phán đảng, phương pháp chọn lựa lãnh đạo của CHNDTQ là một thứ gì đó nhưng không phải là vì nhân tài. Do thiếu sự cạnh tranh dân chủ nên có nhiều biến dạng của sự dung túng,ưu đãi bà con, bạn bè thân thuộc (ví dụ như quan hệ huyết thống, cùng học, đồng hương hoặc quan hệ bảo trợ - đỡ đầu) vẫn tiếp tục đóng vai trò chủ yếu. Có ba hiện tượng mới đáng được quan tâm đặc biệt.

Thứ nhất, tất cả các ứng viên vào Bộ chính trị khóa tới và đặc biệt là Ủy ban thường vụ sẽ được bầu chọn tại Đại hội đảng lần thứ 18 vào tháng 11 /2012 này đều được biết đến vì những mối quan hệ gia đình, phe cánh hoặc bảo trợ. Có thể lập luận một cách có lý như nhiều người ở Trung Quốc vẫn suy nghĩ, đó là sự thăng tiến lên đỉnh cao quyền lực trong một quốc gia đông dân nhất thế giới này buộc phải trông cậy vào những người đỡ đầu- bảo trợ nặng ký nhiều hơn là bằng phẩm chất lãnh đạo và thành tích trong công tác của bản thân.

Thứ hai, một số lớn các lãnh đạo của thế hệ 5 và 6 có bằng cấp trên đại học. Chẳng hạn như trong số 402 thành viên Ủy ban Thường vụ mới bầu ở 31 tỉnh có 298 người (chiếm 74%) có bằng Thạc sĩ và 92 người (22.8%) có bằng Tiến sĩ.37 Thế nhưng khi nhìn gần hơn vào các vị lãnh đạo đó thì mới thấy tuyệt đại đa số đều tham dự các khóa học sau Đại học trên cơ sở Tại chức – bán thời gian và thường là trong những năm gần đây khi họ đang giữ trọng trách lãnh đạo của chính quyền tỉnh và thành phố.

Những văn bằng chứng nhận trình độ học vấn cấp cao đó đã trở thành một thứ trách nhiệm pháp lý đối với các vị lãnh đạo đó. Bùi Mẫn Hân (Minxin Pei) một học giả Mỹ nổi tiếng chuyên nghiên cứu giới tinh hoa trong nền chính trị Trung Quốc đã gọi hiện tượng lạm phát bằng cấp trên Đại học trong hàng ngũ quan chức Trung Quốc là dấu hiệu của “một sự lừa dối có tính hệ thống”.38 Pei viết tiếp: “có nhiều quan chức Trung Quốc sử dụng bằng giả hoặc có được những thành tích học tập một cách đáng ngờ cốt để đánh bóng bản lý lịch của mình”39 Cũng theo chiều hướng này, Uông Ngọc Khải một giáo sư của Học viện Quản lý Trung Quốc gần đây đã chỉ ra rằng: “Khi bạn nhìn thấy những tấm bằng Tại chức- bán thời gian của các lãnh đạo cao cấp bạn có thể phán đoán nhiều khả năng họ là những kẻ không trung thực”.40

Hiện tượng thứ ba chắc chắn sẽ đáng lo hơn cả và nó đã được công bố rộng rãi ngay cả trên truyền thông chính thống của Trung Quốc. Đó là việc những quan chức không có nền tảng gia đình vững mạnh hoặc các mối quan hệ chính trị (“guanxi”) đã phải đều đặn sử dụng tiền hối lộ để mua chức (“mãi quan”) .41 Theo báo chí Hong Kong và Singapore (mặc dù vẫn chưa được kiểm chứng), Lưu Chí Quân, cựu Bộ trưởng Bộ đường sắt trước khi bị bắt vì tội danh tham nhũng hồi tháng 2 /2011 định sử dụng hai tỷ nhân dân tệ để “mua”chức Phó Thủ tướng và cả một ghế trong Bộ chính trị khóa bầu năm 2012.42 Ba hiện tượng vừa nêu, dễ hiểu là đã làm cho ô uế uy tín của ĐCSTQ trong quần chúng về vấn đề chọn và đề bạt người tài.

Về vấn đề phân chia quyền lực trong hệ thống chính trị Trung Quốc thì từ năm 1989 sau khi khai trừ ông Triệu Tử Dương ĐCSTQ công khai tuyên bố không quan tâm tới việc đi theo nguyên tắc tam quyền phân lập của phương Tây. Thay vào đó, lãnh đạo đảng đề ra chủ trương phân chia về mặt định chế tổ chức đảng ra thành ba bộ phận,cụ thể là: ra quyết định, thực thi chính sách và giám sát. Như vậy thì quyền lực của ĐCSTQ vẫn sẽ không bị giám sát, và như vậy thì điều mà Andrew Nathan đã mô tả như là “chuyên môn hóa theo chức năng các định chế trong nội bộ chế độ”trên quy mô lớn trên thực tế chỉ toàn là những lời nói rỗng tuếch của lãnh đạo đảng.

Lấy ví dụ, quyền lực của Tòa án đã càng ngày càng trở nên thứ yếu trong cấu trúc chính trị của nước CHNDTH trong thập niên vừa qua khi mà đảng mạnh mẽ chống lại tính độc lập của tòa án và trao quyền lực không hạn chế cho Ủy ban trung ương về Chính trị và Luật pháp (CCPL – Chính pháp Ủy) thuộc ĐCSTQ. Cơ quan này trông coi tất cả các tổ chức thực thi pháp luật bao gồm Tòa án Nhân dân tối cao, Viện Kiểm sát Nhân dân tối cao, Bộ Tư pháp, Bộ Công an và Bộ An ninh quốc gia. Quả thực CCPL là một cơ quan nắm rất nhiều quyền lực.43

Sự thiếu vắng chuyên môn hóa theo chức năng giữa các cơ quan của chính phủ đã làm suy yếu lập luận cho rằng các kênh tham gia về chính trị với quần chúng được mở rộng –lĩnh vực phát triển về thể chế thứ 4 mà Nathan đã mô tả. Theo Bruce Dickson, ĐCSTQ đã lập nên các định chế chính trị mới “để định hướng sự tham gia chính trị và làm cầu nối giữa nhà nước và xã hội “chẳng hạn như các hội đồng làng xã do dân bầu ra, các cơ quan chính phủ tiếp nhận đơn kiến nghị của dân và xuống thị sát cơ sở khi có khiếu nại (được biết đến với tên gọi là hệ thống tín

phỏng).44

Một vài nhà quan sát phương Tây nhận định rằng “ở Trung Quốc các vụ biểu tình phản đối, phát hiện tố cáo tham nhũng và các hội đồng làng xã do dân bầu ra đã đảm bảo ở một mức độ nhất định trách nhiệm giải trình tuy chưa có dân chủ”.45 Số lượng và quy mô các cuộc biểu tình phản đối tuy nhiên đã tăng trong những năm gần đây và một số cuộc đã gia tăng tính chất bạo động.

Để đáp lại, lãnh đạo Trung Quốc cuối cùng cũng đã đưa ra một giải pháp mà Mary Gallagher gọi là “hỗn hợp giữa củ cà rốt và cây gậy”- một mặt là đàn áp chính trị, mặt khác là gia tăng các hàng hóa và dịch vụ công phục vụ quần chúng”.46 Có một thực tế là lãnh đạo của ĐCSTQ đang bị mắc chứng bệnh hoang tưởng về nhu cầu phải giữ được ổn định xã hội đã cho thấy những hạn chế nghiêm trọng của việc thiết chế hóa quần chúng tham gia vào quản lý xã hội.

Người bạn đồng minh hôm nay sẽ trở thành kẻ thách đấu ngày mai ? Vai trò của giới trung lưu

Một trong những lý lẽ chủ yếu của luận điểm về “chế độ chuyên quyền bền bỉ, dẻo dai”là ĐCSTQ đã dựa trên sự phát triển kinh tế và khuyến khích vật chất nhằm ngăn chặn từ cơ sở nhu cầu muốn thay đổi kinh tế- xã hội. “nguyên nhân chính vì sao ĐCSTQ lại mạnh như thế”, một nhà báo nước ngoài nhận xét, “đó là người dân Trung Quốc nhận thức được sự cải thiện rõ rệt đạt được chỉ trong một giai đoạn rất ngắn”.47 “Các lực lượng kinh tế - xã hội, đặc biệt là những doanh nhân và giới trung lưu mới hình thành hiểu rõ rằng họ là những đồng minh chính trị với chế độ của ĐCSTQ.48

Thế nhưng giả định ấy cần được soi xét kỹ lưỡng. Có thể đối tượng đấu tranh chính trị hôm qua lại trở thành đồng minh của hôm nay, và cũng vậy, người đồng minh hôm nay có thể sẽ là kẻ kích động quần chúng ngày mai. Những nghiên cứu gần đây được thực hiện ở Trung Quốc cho thấy giới trung lưu Trung Quốc có xu hướng hoài nghi và nhạo báng những lời hứa hẹn chính trị của chính quyền rõ ràng hơn các nhóm dân cư khác, họ cũng tỏ ra đòi hỏi hơn việc nghiêm túc thực hiện chính sách và nhạy bén hơn với nạn tham nhũng của quan chức.”49 Nếu như giới trung lưu Trung Quốc bắt đầu cảm thấy tiếng nói của họ bị ngăn chặn, sự tiếp cận thông tin bị khóa chặt một cách không công bằng hoặc không gian hoạt động xã hội bị hạn chế vô lối, thì lúc đó, thái độ bất đồng chính kiến bắt đầu hình thành.50

Thái độ bất bình của giới trung lưu Trung Quốc đối với các chính sách của chính phủ ngày càng trở nên rõ ràng, một phần do tốc độ bành trướng của giới này bị chậm lại và tình trạng chênh lệch, bất bình đẳng kinh tế lại gia tăng trong những năm gần đây. Tỷ lệ thất nghiệp cao trong hàng ngũ sinh viên đại học, cao đẳng (mà đa số họ xuất thân từ các gia đình trung lưu và bản thân họ nhiều khả năng sẽ gia nhập giới đó trong tương lai) nhất định là một tín hiệu đáng lo ngại gửi tới chính phủ Trung Quốc. Tại diễn đàn gần đây với chủ đề “Phản ứng của Trung Quốc trước khủng hoảng tài chính toàn cầu”do Viện Hàn lâm Cải cách và Phát triển tổ chức tại Bắc Kinh các học giả đã lập luận rằng chính phủ cần để ý nhiều hơn đến nhu cầu và các mối quan tâm của giới trung lưu –nếu không, theo lời các học giả, giới trung lưu “nhạy cảm”ở Trung Quốc sẽ có thể trở thành một giới trung lưu “nổi giận”.51

Các thành viên của giới trung lưu Trung Quốc rất tức giận đối với nạn tham nhũng của quan chức và sự thiếu vắng giải trình trách nhiệm và minh bạch của lãnh đạo ĐCSTQ trong các vụ việc như an toàn thực phẩm, ô nhiễm môi trường và tai nạn tàu cao tốc –viên đạn năm 2011 ở Ôn Châu (Wenzhou) làm thiệt mạng 40 hành khách. Cũng giống như các đồng sự của họ ở khắp nơi, giới trung lưu Trung Quốc rất quan tâm tới tự do báo chí và phẫn nộ trước hành động kiểm duyệt của chính phủ.

Giới trung lưu Trung Quốc đặc biệt quan tâm tới quyền lực của nhóm đầu sỏ các doanh nghiệp nhà nước (SOE) đang ngày càng gia tăng một cách rõ rệt vì lí do xu hướng này ảnh hưởng trực tiếp tới quyền lợi của khu vực kinh tế tư nhân. Một nghiên cứu do các học giả Trung Quốc tiến hành cho thấy toàn bộ lợi nhuận của 500 doanh nghiệp tư nhân lớn nhất năm 2009 còn chưa bằng thu nhập của 2 công ty nhà nước,đó là China Mobile và Sinopec52. Một điều trớ trêu là tỷ lệ thu hồi vốn dòng của khu vực tư nhân năm 2009 là 8.2% trong khi đó ở khu vực doanh nghiệp nhà nước chỉ có 3.1%.53 Tốc độ tăng trưởng rất ấn tượng của China Mobile, ít ra cũng một phần nhờ vị thế độc quyền trên thị trường nội địa viễn thông Trung Quốc. Với các doanh nghiệp nhà nước khổng lồ độc quyền trong khu vực viễn thông nên không có động lực khuyến khích các công ty tiên phong này đi theo con đường đổi mới công nghệ.

Hứa Tiểu Niên, giáo sư kinh tế và tài chính của trường Kinh doanh Quốc tế Âu Châu –Trung Quốc tại Thượng Hải đã dùng thuật ngữ “chủ nghĩa tư bản thân hữu”hay “chủ nghĩa tư bản nhà nước”để chỉ sự e dè, lo ngại của mình trước xu thế đang trỗi dậy của sự độc quyền nhà nước.54 Ông cho rằng, với sự bành trướng nhanh chóng của các doanh nghiệp nhà nước trong mấy năm gần đây, Trung Quốc thực chất là đã bắt đầu quá trình đi ngược lại kế hoạch phát triển đất nước của Đặng Tiểu Bình. Theo Hứa Tiểu Niên, Trung Quốc đang rút ra một cách nhầm lẫn bài học từ cuộc khủng hoảng tài chính gần đây và đang đi theo hướng sai lầm. Theo vị giáo sư này thì kẻ hưởng lợi chủ yếu khi các doanh nghiệp nhà nước mở rộng chính là các quan chức tham nhũng chứ chẳng phải là nhân dân Trung Quốc. Ông cho rằng ngày nay ở Trung Quốc, doanh nhân đích thực chỉ có ở khu vực kinh tế tư nhân mà không thể là các SOE vì các nhà quản lý SOE không có tinh thần kinh doanh lẫn ý thức trách nhiệm về những mất mát, thua thiệt của doanh nghiệp mình.55 Nói chung, các doanh nhân tư doanh luôn bị từ chối các khoản vay và những điều kiện ưu đãi.

Đồng thanh với phê phán của Hứa Tiểu Niên, giáo sư tài chính Trần Chí Vũ ở đại học Yale đã cho thấy 25.5 % chi tiêu ngân khố ở Trung Quốc năm 2011 được dành cho an sinh xã hội, y tế công cộng, giáo dục và các hàng hóa công khác, trong khi đó 38% chi tiêu ngân khố được dành cho các chi phí hành chính. Ngược lại, ở Hoa Kỳ chi tiêu ngân khố cho hai phạm trù này tương ứng là 73% và 10%.56 Trần Chí Vũ khuyến cáo tái phân phối nguồn tài chính thông qua các cải cách dân chủ trong hệ thống chính trị Trung Quốc và hỗ trợ cho các giới trung lưu và cấp dưới.