Diễn
ngôn văn hóa từ góc nhìn vật chất
Trần
Đình Ba / Zing News
Thứ sáu, 23/9/2022 11:00 (GMT+7)
https://zingnews.vn/dien-ngon-van-hoa-tu-goc-nhin-vat-chat-post1355923.html
Nghiên cứu "Văn minh vật chất của người Việt" ngược dòng
thời gian, tái hiện quá khứ, ngọn nguồn văn hóa Việt qua đời sống vật chất
phong phú, đầy biện chứng khoa học.
Tác phẩm nghiên cứu văn hóa "Văn minh vật chất
của người Việt"
Phan Cẩm Thượng được biết tới với tư cách là một họa sĩ. Nhưng giới sách vở nhớ đến
ông còn ở một vị trí khác, nhà nghiên cứu văn hóa Việt. Qua thời gian, Phan Cẩm
Thượng đã trình làng những tác phẩm nghiên cứu văn hóa đậm dấu ấn cá nhân
như Văn minh vật chất của người Việt, Tập tục đời người, Nghệ thuật
ngày thường.
Riêng với tác phẩm Văn minh vật chất của
người Việt, không chỉ là cuộc tìm về ngọn nguồn văn hóa, văn minh Việt xa
xưa qua đời sống vật chất, và cả tinh thần, mà còn là những đột phá trong kiến
giải, góc nhìn của một nhà nghiên cứu văn hóa có tư duy mỹ thuật trực quan sinh
động.
Văn minh Việt qua
vật chất thường dùng
Chưa có thống kê tuyệt đối, nhưng đại đa số những
nghiên cứu văn hóa của các nhà nghiên cứu Việt Nam, thường tìm hiểu văn hóa qua
góc nhìn đời sống tinh thần ở lời ăn, tiếng nói, ở phong tục, lễ hội, các khía
cạnh tinh thần.
Cảm thức văn hóa của Phan Cẩm Thượng
trong Văn minh vật chất của người Việt, từ chính những xưa cũ trong
đời sống vật chất của cư dân. Đó là trang phục váy sồi, yếm trắng của các bà
các chị, đến chiếc cày, chiếc bừa nghề nông hay cưa đục của thủ công nghiệp.
"Qua những vật chất thường dùng, để thấy
người Việt đã sinh sống như thế nào, cuối cùng là cái văn minh của người Việt
Nam được biểu chương ra sao trong từng cái bát, đôi đũa, và giường tủ bàn ghế",
nhà nghiên cứu Phan Cẩm Thượng thể hiện rõ góc tiếp cận của mình như thế,
trong Lời nói đầu tác phẩm.
Thực hành nghiên cứu văn minh Việt qua góc
nhìn vật chất, tác giả thấy rằng, con người có đời sống vật chất phong phú,
nhưng lại thường không lưu ý sâu về những vật chất hiện hữu xung quanh. Và có một
thực tế đáng buồn được nhà nghiên cứu họ Phan đúc rút: "Càng vào thời hiện
đại, người ta càng lười suy nghĩ hơn về đồ vật (hay vật chất nói chung), đồ gì
cũng được, ai sản xuất cũng được, miễn là tốt và rẻ, tốt hơn là hàng hiệu. Dấu ấn
dân tộc còn rất ít giá trị, và do đó tinh thần dân tộc trong một đồ vật cũng
còn rất ít giá trị".
Bởi thế, vị họa sĩ yêu văn hóa dân tộc đã lang
thang khắp các vùng miền đất nước để tìm về xưa cũ, điền dã và tìm hiểu ngọn
nguồn đời sống vật chất của các địa phương, tộc người, ghi chép lại bằng chữ,
ký họa bằng hình ảnh. Và Văn minh vật chất của người Việt thành
hình sau thời gian dài đi và viết.
Qua Văn minh vật chất của người Việt,
Phan Cẩm Thượng làm sáng rõ vấn đề về văn minh vật chất. Ông thấy rằng "sự
nghèo nàn của vật chất bình dân mang tính muôn thuở, thì sự giàu sang của một
ông vua lại mang tính nhất thời".
Nhận định trên được chứng minh trong thực tế lịch
sử đời sống vật chất. Nếu như những đồ ngự dụng cao sang của vua chúa, thậm chí
là màu sắc trang phục, chỉ phổ biến trong phạm vi hẹp nơi cung đình, thì từ
trang phục cho tới vật dụng của dân chúng, lại có giá trị phổ quát, tồn tại lâu
dài qua thời gian và mang tính đại diện cao cho văn hóa dân tộc. Cái cày, cuốc
hay chiếc điếu hút thuốc lào, vẫn còn hiện diện qua cả nghìn năm tới nay. Trong
khi đó, mũ miện, kiệu vua giờ chỉ còn trong bảo tàng cổ vật.
https://znews-photo.zingcdn.me/w860/Uploaded/jotnhg/2022_09_15/nhanghiencuuphancamthuong_axgf.jpg
Họa sĩ, nhà nghiên cứu văn hóa Phan Cẩm Thượng. Ảnh:
Hồ Sơn/SGGP.
Một nền văn minh vật
chất thuần nông
"Thế giới
vật chất của người Việt, trước thế kỷ 19, hoàn toàn nằm trong sản xuất thủ công
và nông nghiệp, cũng như sinh ra từ đời sống nông nghiệp", tác giả đã đúc rút vấn đề sau nhiều năm nghiên cứu, tìm hiểu đời sống
vật chất từ quá khứ tới hiện tại.
Tính đến trước khi người Pháp áp đặt nền đô hộ
lên đất Việt, đời sống vật chất của người Việt là thuần nông nghiệp. Đa phần
sinh hoạt vật chất xoay quanh hoạt động nông nghiệp, thủ công nghiệp của một nền
văn minh lúa nước chưa cơ khí hóa. Mỗi một loại hình, sinh hoạt vật chất, lại
thể hiện rõ nét thế giới vật chất thuần nông của người Việt. Phương cách di
chuyển, công cụ sử dụng, đồ ăn thức uống... là những biểu hiện rõ nét.
Trước khi di chuyển bằng xe, người Việt đã di
chuyển bằng thuyền. Dẫu hiện nay, phương tiện di chuyển đa dạng, giao thông đường
bộ cực thịnh, điều đó không phản bác được rằng, người Việt đi thuyền trước nhất
từ hàng nghìn năm, trước khi ngồi lên chiếc xe ngựa kéo.
Hoa văn trên trống đồng, thạp đồng thời văn
hóa Đông Sơn là một minh chứng cho loại hình di chuyển đường thủy với hệ thống
sông ngòi dày đặc của nước ta, khi mà đường cái quan chưa xuất hiện. Ngoài ra,
mộ táng bằng thuyền ở Việt Khê (Hải Phòng), Châu Khê (Hà Tây) góp phần bảo chứng
cho nhận định trên.
Sinh hoạt vật chất còn thể hiện cả tính giai tầng
trong xã hội Việt Nam truyền thống: "Mỗi giai tầng có hoàn cảnh sống và đồ
dùng riêng, nói lên đặc điểm lao động nghề nghiệp và chức phận riêng, do đó
cách sinh hoạt vật chất cũng hoàn toàn riêng biệt". Cùng là ăn uống, đi lại,
nhưng tùy giai tầng, lại có cách thức thể hiện khác nhau, không chỉ là sự sang
hèn quý tiện, mà còn ở những chiều kích văn hóa sâu xa hơn nhiều.
Chỉ qua hoạt động nơi sân đình, chỗ ngồi hay
"góc chiếu", đã thể hiện sự phân biệt ngôi thứ, vị thế. "Chiếu
trên thì gần bàn thờ Thánh, càng xa bàn thờ thì càng là chiếu thấp, thấp nữa là
chiếu ngoài sân đình. Riêng những người làm mõ thì ngồi chiếu riêng, ăn mâm
riêng được coi là những người hạ đẳng xuất thân từ dân ngụ cư. Chiếu cao hơn
thì cỗ cũng to hơn, nhiều món hơn. Kẻ thấp sẽ ghen tức vì mâm kẻ cao thật nhiều
sơn hào hải vị. Mới có câu 'Bầu dục không đến bàn thứ tám'".
Trong bậc thang nghề nghiệp "sĩ, nông,
công, thương" xưa kia, sự phân định thể hiện rất rõ. Đời sống của thầy đồ
trong lớp sĩ là chõng tre, nghiên bút, giấy mực, là chữ thánh hiền; đời sống của
anh nông dân là ruộng cả, ao liền, là "con trâu đi trước cái cày theo
sau". Mỗi giai cấp, tầng lớp có những đặc trưng văn hóa vật chất khác
nhau.
Nghiên cứu văn hóa dân tộc là một địa hạt rộng
lớn, không dễ thực hiện bao quát, toàn vẹn. Nghiên cứu văn hóa vật chất, lại
cũng cần có cảm thức vật chất nhạy bén, sâu rộng, nếu không nhà nghiên cứu sẽ
không quy hoạch, "thu vén" được phạm vi tìm hiểu. Với Văn
minh vật chất của người Việt, Phan Cẩm Thượng đã tự "lượng sức"
mình khi "khai quật văn hóa".
Từng lớp lớp đời sống vật chất được mổ xẻ theo
dòng thời gian trong Văn minh vật chất của người Việt: Phương cách
di chuyển (Chương I); Dụng cụ trong sinh hoạt, làm việc thường ngày (Chương
II); Đời sống ẩm thực (Chương III); Tín ngưỡng thế giới bên kia qua đồ táng, thờ
và một số nghề nghiệp (Chương IV); Nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc và hành vi,
cử chỉ (Chương V).
Qua năm chương sách, độc giả cảm nhận được,
tác giả tìm hiểu đời sống vật chất của người Việt mang tính truyền thống như một
sự ý thức giữ gìn mạch nguồn văn hóa dân tộc. Ở đôi chỗ, tác giả có sự liên hệ
văn hóa với đời sống hiện đại thể hiện sức sống văn hóa vật chất bền bỉ có sự
tiếp nối, dẫu là thời văn minh nông nghiệp lúa nước, với thời cách mạng công
nghiệp 4.0, thật khác.
-----------------
BÀI LIÊN QUAN
Những
tác giả nổi tiếng về sách nghệ thuật
Thái Bá Vân, Phan Cẩm Thượng,
Nguyễn Quân, Đào Mai Trang, Vũ Hiệp… là những tác giả viết sách nghệ thuật nổi
bật hiện nay.
.
Người
Việt hay cười, siêng xỉa răng và thường ngồi xổm
Từ hoang dã đến con người
hiện đại là quãng thời gian hàng vạn năm, rất nhiều hành vi đã ngưng đọng lại
không bao giờ thay đổi nữa. Đó chính là cử chỉ thông thường của một dân tộc.
No comments:
Post a Comment