Lý Minh
- Luật Khoa
01/07/2020
Nhà nước có nên đầu tư nhiều tiền hơn vào các trường
chuyên so với trường bình thường hay không?
Phe ủng hộ cho rằng nên, vì cần phải bồi dưỡng và khuyến khích nhân tài. Trong xã
hội có một số ít cá nhân bộc lộ tài năng ngay từ còn là học sinh phổ thông, xã
hội cần tập trung nguồn lực như cơ sở vật chất, giáo viên chất lượng cao… để
đào tạo, bồi dưỡng cho các nhân tài đó.
Họ cho rằng đầu tư cho một
nhân tài sẽ mang lại hiệu quả tốt hơn trong tương lai so với việc đầu tư cho những
học sinh bình thường khác. Những nhân tài đó về dài hạn sẽ mang lại nhiều lợi
ích cho đất nước hơn. Chẳng hạn, họ có khả năng đóng góp cho tri thức quốc gia
và thế giới nhiều hơn; tạo ra nhiều công ăn việc làm hơn; hưởng lương cao hơn
và từ đó đóng thuế thu nhập cá nhân nhiều hơn. Bên cạnh đó, những giải thưởng
quốc tế mà học sinh trường chuyên mang về cho đất nước cũng được xem là đóng
góp quan trọng cho bộ mặt của quốc gia. Đối với các địa phương thì thành tích
đoạt giải học sinh giỏi quốc gia cũng được xem là đóng góp của trường cho thành
tích của địa phương.
Phe phản đối thì lại chia làm hai nhóm khác nhau.
Nhóm thứ nhất theo chủ nghĩa quân bình, ủng hộ nhà nước can thiệp vào giáo dục bằng
cách đánh thuế (đồng nghĩa với việc người giàu bị đánh thuế nhiều hơn người
nghèo) và cấp ngân sách cho các trường (trợ giá), nhưng học sinh kém may mắn
hơn phải được đầu tư nhiều hơn, chứ không phải ngược lại là trường chuyên được
tài trợ nhiều hơn trường thường. Họ phản đối “lấy của người nghèo chia cho người
giàu” như mô hình trường chuyên hiện nay.
Nhóm thứ hai theo chủ nghĩa tự do, lập luận rằng cho dù xã hội cần có nhân tài,
nhưng họ phản đối nhà nước can thiệp vào giáo dục, phản đối đánh thuế để cấp
ngân sách cho giáo dục (một hình thức được gọi là “lấy của người giàu chia cho
người nghèo”). Như vậy, vấn đề của họ không phải là trường chuyên có nên được cấp
nhiều ngân sách hơn trường thường hay không, mà là các trường cần phải tự chủ
tài chính hoàn toàn và vận hành theo cơ chế thị trường tự do, không nên cấp một
đồng ngân sách cho trường nào cả.
Bài viết này sẽ trình bày quan điểm của hai phe phản đối.
Phe quân bình
Phe theo chủ nghĩa quân
bình phản đối việc trường chuyên được nhận nhiều ngân sách hơn trường thường vì
như vậy là bất bình đẳng.
Bất bình đẳng ở đây được
hiểu theo hai nghĩa:
·
Việc các trường như nhau
nhận được ngân sách khác nhau đã là bất bình đẳng;
·
Học sinh trường chuyên, vốn
đã may mắn hơn học sinh trường thường, mà còn nhận được nhiều ngân sách hơn học
sinh trường thường, thì còn bất bình đẳng hơn nữa.
John Rawls, triết gia người
Mỹ theo chủ
nghĩa quân bình, nói rằng “cách mọi thứ vận hành không quyết định cách
chúng nên vận hành”. Ông nhận thấy rằng thiên nhiên tạo ra những bất công khi
thiên phú cho một số học sinh được sinh ra trong gia đình giàu có, bố mẹ trí thức
và có tư chất thông minh để được chọn vào học trường chuyên. Ông cho sự thành
công đó chỉ là yếu tố ngẫu nhiên và để cho công bằng, những người may mắn đó cần
chia sẻ sự thành công của họ với những người kém may mắn hơn họ.
Triết gia John
Rawls. Ảnh: news.harvard.edu.
Để hiểu được lập luận của
Rawls chúng ta cần tìm hiểu một khái niệm triết học tưởng tượng của ông: bức
màn vô minh.
Hãy tưởng tượng chúng ta
đang ở trên thiên đàng bên cạnh Lạc Long Quân, Âu Cơ và các vua Hùng. Bạn chuẩn
bị đầu thai xuống làm một công dân của đất nước Việt Nam thời hiện đại. Vì có một
bức màn vô minh ngăn cản nên chúng ta sẽ không biết chúng ta sẽ được sinh ra
trong một gia đình nghèo khó hay giàu có, cha mẹ chúng ta thuộc gia đình trí thức
hay thất học, dân tộc Kinh hay dân tộc thiểu số ít người, và trí thông minh của
chúng ta sẽ ở mức nào.
Nếu bạn may mắn rơi vào một
gia đình giàu có, cha mẹ trí thức, và bản thân bạn cũng được trời phú cho trí
thông minh hơn người thì bạn có nhiều cơ hội trúng tuyển vào trường chuyên, để
từ bệ phóng đó tương lai của bạn sẽ trở nên xán lạn hơn. Bạn không cần phải nỗ
lực cũng có được xuất phát điểm cao hơn hầu hết mọi người.
Ngược lại, nếu bạn kém
may mắn rơi vào một gia đình nghèo khó, cha mẹ thất học, trí thông minh của bạn
lại kém (theo tiêu chuẩn đánh giá của xã hội bạn sống) thì cha mẹ bạn sẽ rất vất
vả để cho bạn được đến trường, ngôi trường bạn học cũng được nhà nước đầu tư với
kinh phí thấp hơn các trường chuyên. Bạn hoàn toàn không có lỗi khi xuất phát ở
điểm thấp hơn người khác.
Vì sự tồn tại của bức màn
vô minh, chúng ta không biết chúng ta sẽ đầu thai xuống làm con của gia đình
nào. Khi đó, chúng ta sẽ muốn một hệ thống giáo dục như thế nào?
Bức màn vô minh giúp
chúng ta nhìn thấy vấn đề rõ hơn trong cuộc tranh luận về sự tồn tại của các
trường chuyên đang thu hút sự quan tâm của công luận. Với bức màn vô minh, tất
cả chúng ta đều bình đẳng với nhau về vị thế trong cuộc tranh luận, chúng ta
không phải là tiến sĩ kinh tế học, giáo viên của các trường chuyên, học sinh
trường chuyên nữa, mà đều là những đứa trẻ chuẩn bị đầu thai.
Khi đó, chúng ta có hai lựa
chọn: (i) chấp nhận một xã hội mà người được sinh ra trong một gia đình nghèo
khó thì sẽ gặp khó khăn trên con đường học hành, sự nghiệp; và (ii) xây dựng một
xã hội quân bình, một xã hội mà những người được may mắn sinh ra trong một hoàn
cảnh tốt đẹp sẽ giúp đỡ những người không may mắn sinh ra trong một hoàn cảnh
khó khăn.
Có lẽ những người ủng hộ
việc tài trợ ngân sách nhà nước cao hơn cho các trường chuyên (và qua đó cắt bớt
ngân sách của các trường thông thường) sẽ rút lại sự ủng hộ của mình cho hệ thống
trường chuyên nếu như biết rằng mình có khả năng sinh ra trong một gia đình
nghèo khó và phải vào học ở các trường công bình thường. Một xã hội quân bình có
lẽ dễ dàng chấp nhận hơn khi mọi người ở vị thế ban đầu, vị thế bị bức màn vô
minh che phủ.
Với Rawls, nguồn lực xã hội
nên tập trung vào việc cải thiện vị thế của những học sinh bị sinh ra trong những
gia đình nghèo khó. Có như thế, cuộc chạy đua của mọi người trong xã hội mới diễn
ra công bằng. Chính sách cụ thể mà phe theo chủ nghĩa quân bình ủng hộ sẽ là cấp
ngân sách nhiều hơn cho những học sinh kém may mắn hơn thông qua hoạt động tài
trợ cho các trường học, cấp học bổng, hỗ trợ học tập, v.v. Nguồn ngân sách sẽ đến
từ việc đánh thuế, mà chủ yếu là đánh thuế người giàu.
Đó là cách phe chủ nghĩa
quân bình làm để thu hẹp khoảng cách bất bình đẳng trong xã hội.
Phe tự do
Phe theo chủ nghĩa tự do
lại không quan tâm tới bất bình đẳng xã hội. Họ chủ trương để cho mọi người được
lựa chọn theo cơ chế thị trường tự do, ai xuất phát điểm ở đâu thì cứ để họ như
vậy, mỗi người phải tự chịu trách nhiệm với tương lai của mình bằng cách lựa chọn
một dịch vụ giáo dục mà bản thân có thể chi trả, nhà nước không được can thiệp
bằng hình thức trợ giá (cấp ngân sách).
Theo đó, sự tồn tại của
trường chuyên là một trong những lựa chọn của thị trường giáo dục. Họ không có
vấn đề gì với trường chuyên cho đến khi nhà nước muốn rót ngân sách cho các trường
này.
Triết gia Milton
Friedman. Ảnh: dailysignal.com.
Vào năm 1980, kinh tế gia
ủng hộ nền kinh tế thị trường tự do, Milton
Friedman, tác giả của Free
to choose, một tác phẩm ủng hộ cho sự tự do lựa chọn của mỗi cá nhân, đã thừa
nhận những người lớn lên trong gia đình giàu có và học ở các trường tốt có lợi
thế hơn so với những người không có nền tảng ưu đãi. Ông cũng thừa nhận những
người thừa hưởng tài năng và thiên phú có một lợi thế không công bằng so với những
người khác, dù họ chẳng phải nỗ lực gì để có được năng lực tự nhiên đó (theo
Michael Sandel: Justice
– What’s the right thing to do?)
Là một người theo chủ
nghĩa tự do, mặc dù thừa nhận sự không công bằng trong xuất phát điểm của mỗi
cá nhân, Friedman vẫn nhấn mạnh chúng ta không nên cố gắng khắc phục sự bất
công này. Lý do ông đưa ra đó là nhờ những bất công này mà chúng ta được hưởng
nhiều lợi ích hơn từ nó.
Lấy ví dụ cụ thể từ trường
hợp của TS. Nguyễn Đức Thành. Nhờ việc được sinh ra trong một gia đình trí thức,
sau này được học ở trường chuyên Hà Nội – Amsterdam, ông Thành có được lợi thế
vượt trội cho với học sinh các trường thường nhờ được học từ các giáo viên chất
lượng cao của xã hội. Ngôi trường chuyên ông học cũng tạo nên uy tín khiến việc
xét tuyển để đi du học của ông trở nên dễ dàng hơn. Từ đó, ông tốt nghiệp tiến
sĩ kinh tế học ở Nhật, trở về Việt Nam lập Viện
Nghiên cứu Kinh tế và Chính sách (VEPR). Mặc dù nhận được những lợi thế
không công bằng so với người khác, sự thành công của ông Thành đã đóng góp nhiều
cho xã hội. Đó là điều theo Friedman có thể chấp nhận được và xã hội không nên
sửa đổi nó.
Tuy nhiên, Friedman sẽ phải
rất cân nhắc nếu biết rằng ngôi trường chuyên Hà Nội – Amsterdam mà ông Thành
theo học được nhà nước tài trợ bằng tiền thuế.
Lập luận của Friedman cho
thấy ông chấp nhận sự tồn tại của hệ thống đào tạo nhân tài mặc dù thừa nhận hệ
thống nhân tài đã tạo ra bất công trong xã hội. Nhưng là một người theo chủ
nghĩa tự do, phản đối việc nhà nước can thiệp vào quyền sở hữu tài sản của mỗi
công dân, ông sẽ cực lực phản đối việc ngân sách nhà nước phân bổ cho các trường
học. Ông sẽ càng phản đối hơn nữa nếu biết rằng trường chuyên được cấp ngân
sách nhiều hơn trường thường.
Có lẽ với ông, nếu lấy tiền
của người giàu chia cho người nghèo đã là một bất công, thì việc lấy tiền của
người nghèo chia cho người giàu lại tạo ra hai lần bất công.
Nếu trường chuyên tự chủ
về ngân sách, không dùng ngân sách của nhà nước phân bổ, mà dùng tiền của các
phụ huynh giàu có đóng góp vào thì sẽ nhận được sự ủng hộ của những người theo
chủ nghĩa tự do.
***
Tóm lại:
·
Mô hình trường chuyên hiện
nay được hưởng ngân sách nhà nước cao hơn trường công lập thường.
·
Phe ủng hộ cho rằng nên
giữ nguyên mô hình hiện nay để đầu tư cho nhân tài, từ đó tạo ra lợi ích lớn
hơn để cả xã hội cùng hưởng lợi từ tri thức, việc làm, thuế mà họ sẽ tạo ra.
·
Phe phản đối có hai nhóm:
nhóm theo chủ nghĩa quân bình và nhóm theo chủ nghĩa tự do.
·
Nhóm theo chủ nghĩa quân
bình phản đối cấp ngân sách nhiều hơn cho trường chuyên, ủng hộ cấp ngân sách
nhiều hơn cho những học sinh có vị thế kém hơn, từ đó giảm bớt tình trạng bất
bình đẳng trong xã hội.
·
Nhóm theo chủ nghĩa tự do
phản đối việc nhà nước dùng ngân sách (bằng cách bắt nhân dân đóng thuế – một
hình thức cưỡng bức thông qua tước đoạt quyền sở hữu tài sản) để tài trợ cho
các trường học, đồng nghĩa với việc xóa bỏ các trường công lập.
No comments:
Post a Comment