Th7 16, 2020
Án oan không chỉ có ở Việt
Nam. Tôi nhớ là mình đã sốc, như thấy trăng nước Mỹ không tròn hơn trăng Trung
Quốc, khi lần đầu tiên đọc những số liệu về
oan và sai trong tố tụng hình sự ở Hoa Kỳ. Trái với hình dung mơ hồ và
xác tín chắc nịch của phần lớn chúng ta, những công cụ nhạy bén nhất, những thiết
chế tiến bộ nhất và những chuẩn mực được cân nhắc kỹ lưỡng nhất của một nền tư
pháp độc lập trong các nhà nước dân chủ tuy đã rút ngắn khoảng cách đến thiên
đường công lý, song cánh cửa mở vào chốn ấy vẫn khép chặt.
Hoa Kỳ chiếm vị trí nổi bật
trong các nước tự do về sai phạm tư pháp ở khu vực hình sự, như thể để khẳng định
vị trí ngoại lệ (American exceptionalism) ở mọi phương diện, song cũng dẫn
đầu trong những nỗ lực phi thường
của xã hội dân sự để khắc phục án oan. Mọi quốc gia với nhà nước pháp
quyền khác đều có những khoảng tối tư pháp đáng sợ của mình, và trắng trợn im
lìm là trong những hộp đen tại các nước chuyên chế.
Án oan có vô vàn lý do.
Hãy bắt đầu với vấn đề mấu chốt: Sự thật.
Một thời, duy nhất Chúa
Trời và những Đấng Tối cao tương đương sở hữu sự thật. Nguyên tắc của các vị
này là không xuất hiện trước công chúng và chỉ tiết lộ sự thật cho giới thân
tín như giáo chủ, thiên tử, các nhà tiên tri và hiền triết, nên tư pháp rất đơn
giản gọn nhẹ.
Salomon xử vụ hai phụ nữ
giành con bằng một thanh gươm và sự thông tuệ, ân huệ của Thượng đế. Nguyễn Thị
Lộ qua đêm với vua, vua chết, vậy Thị Lộ giết vua, vậy tru di tam tộc Nguyễn
Trãi. Quan văn Tư Mã Thiên bênh một quan võ thất trận, tức dèm pha anh vợ vua,
một quan võ thất trận khác, vậy đem Tư Mã Thiên ra thiến. Rồi đến thời sự thật không cần
phải tìm kiếm vì đã nằm gọn trong tay các nhà độc tài, tuy thế tục, vô thần,
song nghiễm nhiên thế thiên hành đạo.
Nhà văn Thụy An: gián điệp,
đạo diễn Vsevolod Meyerhold: gián điệp, học giả Lưu Hiểu Ba: kích động lật đổ,
nhà báo Nguyễn Hữu Đang: kích động lật đổ, nhà vật lý Sakharov: chống phá chính
quyền, nhà biên kịch Václav Havel: chống phá chính quyền. Người lãnh cùm, người
ăn đạn ngay tức khắc. Sự
thật đồng nhất với ý chí của kẻ cầm quyền.
Tư pháp Việt Nam hiện tại
về cơ bản vẫn sử dụng nguyên tắc này để kết án giới bất đồng chính kiến và cả
những thành phần cần loại khỏi guồng máy vì những lý do nhất định ở những thời
điểm nhất định mà công luận hoặc không hề biết hoặc chỉ được thông tin nhỏ giọt
và vào phút chót. Nền pháp
quyền xã hội chủ nghĩa về cơ bản vẫn dựa trên chế độ công an trị. Song
trong hai thập niên vừa rồi, muốn hay không, chính quyền đã buộc phải thúc đẩy
cải cách tư pháp trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập, đồng thời độc quyền
thông tin của nhà nước buộc phải lùi nhiều bước trước các phương tiện truyền
thông và mạng xã hội tự do.
Thời chỉ đạo sự thật trượt
thẳng vào kỷ nguyên sự thật hỗn mang. “Hội những người bảo vệ sự thật” bị “Hội
những người yêu mến sự thật” đông hơn gấp bội trên Facebook lườm nguýt, trong
khi phe “Phát minh sự thật” muốn liên kết với phe “Phát ngôn sự thật”, trang “Sự
thật nóng hổi” troll đến cùng trang “Sự thật lạnh lùng”, nhóm
“Sự thật trắng đen” bị nhóm “50 sắc xám của sự thật” khinh bỉ phỉ nhổ, và tất cả
đều thành thực chia sẻ tin giả.
Tôi vào nghề phiên dịch tại
các tòa án ở Đức với vốn tri thức từ cố hương xã hội chủ nghĩa vừa lò dò ra khỏi
một tồn tại trung cổ cuối thế kỷ trước, tức không có một ý niệm nào về tố tụng ở
một xã hội hiện đại, nhưng lại đầy ắp những khái niệm mờ nội hàm mà tiếng Việt
luôn hào phóng cống hiến. Phải sau một thời gian khá lâu tôi mới hiểu, cách tệ
nhất để phụng sự sự thật là đặt tiên đề rằng nó tuyệt đối, khách quan và luôn
chiến thắng.
Luật pháp ở Đức thừa nhận
một sự thật thỏa hiệp, nếu các phương tiện áp dụng để xác định sự thật ấy là
công khai, hợp pháp, tức hình thành từ một quy trình lập pháp dân chủ. Trong tố
tụng dân sự, sự thật xuất phát từ thương lượng giữa các bên liên quan, tức sự
thật quy ước, sự thật hình thức, chiếm thế thượng phong. Tố tụng hình sự tất
nhiên đi theo nguyên tắc khác, nó nỗ lực hướng đến những sự thật bản chất, sự
thật nội dung, song không phải vô cớ mà ở đó người bị buộc tội được giải phóng
khỏi trách nhiệm làm sáng tỏ sự thật bằng quyền im lặng, thậm chí không hề bị
trừng phạt khi nhầm lẫn hay khai man.
Lời nhận tội của nghi can
không thuộc nhóm các chứng cứ quyết định dung mạo của sự thật. Nhiều luật gia
cho rằng sự thật là phạm trù triết học, không phải phạm trù luật học, cũng như
công lý là phạm trù đạo đức, không phải phạm trù luật pháp. Ai muốn phức tạp
hơn, xin mời đọc Kant. Dù quan niệm sự thật đơn giản thế nào, xác định sự thật
luôn là một sứ mệnh không hẳn bất khả, nhưng kết quả là tái hiện được một nửa sự
thật vẫn tốt hơn một phần ba. Trong trường hợp may mắn nhất, sự thật tư pháp chỉ
có thể phản ánh sự thật khách quan như những giọt mưa có thể định nghĩa đám mây
sau quá trình ngưng tụ.
Ít nhất cả nửa kho công cụ
phụng sự sự thật của một nhà nước pháp quyền là để chống chính các thủ kho lạm
dụng, trong đó vũ khí sáng chói nhất là sự độc lập của tư pháp. Viên kim cương
đính trên đó là sự độc lập của thẩm phán, tuyệt đẹp nhưng không dễ thưởng ngoạn.
Thẩm phán ở Đức là những công chức duy nhất trong bộ máy nhà nước không chịu sự
chỉ đạo của bất kỳ ai hay bất kỳ thẩm quyền nào ngoài luật pháp, trên đầu chỉ
có trời xanh, sau lưng là một biên chế suốt đời và phía trước là sổ lương hưu đầy
đặn hơn chín phần mười dân chúng.
Cơ quan chủ quản có thể
yêu cầu một thẩm phán không lấy buồng ngủ làm phòng xử, không diện quần xà lỏn
ra tòa, hay không nhai xúc xích phết mù-tạt trong lúc xét hỏi, nhưng chỉ đến đó
là hết giới hạn quản lý. Còn lại, thẩm phán toàn quyền định đoạt từ năng suất,
thời khóa biểu – có thẩm phán nhất định xử vào ngày 11 tháng 11 lúc 11 giờ 11
phút -, đến mọi chi tiết nhân sự, kỹ thuật, nội dung, thủ tục, trình tự tiến
hành các phiên tòa, thậm chí cả hình thức và phong cách tuyên án – có thẩm phán
viết bản án như một bài tường thuật bóng đá mà kết quả là đôi bên cùng hòa; có
thẩm phán trình bày quyết định của mình bằng thơ hay văn vần; thỉnh thoảng dư
luận lại được cười lăn vì thất bại nghệ thuật của các quan tòa đã cố gắng trữ
tình trong khuôn khổ duy lý của luật pháp. Không sao hết, miễn là các yêu cầu của
tố tụng được thỏa mãn, các bên liên quan không cảm thấy bị giễu cợt và sự hài
hước không biến tòa án thành trò cười.
Tôi từng đem băn khoăn của
kẻ ngoại đạo hỏi một thẩm phán: ông tự tung hoành, một mình một cõi không ai
giám sát, vậy nếu ông làm bậy thì ai chịu? Người được hỏi kêu oai oái, bà không
đùa đấy chứ? Trên đầu chúng tôi đúng là chỉ có Thượng đế mà ngài lại thường đi
vắng, nhưng ngay sát nách là 165.000 ngàn luật sư, 5.500 công tố viên và
150.000 nhà báo, xử láo thế nào được.
Chúng tôi không phải
thánh mà con người thì khó tránh cám dỗ, nhưng hệ thống đã trù liệu sẵn sự yếu
đuối của con người. Luật pháp đủ rắn để không dễ gì bẻ cong. Cơ hội lạm quyền của
chúng tôi có chăng chỉ bằng của trọng tài trên sân cỏ. Phương tiện giám sát thì
nằm trong chính hệ thống, đó là thủ tục kháng án, không hơn không kém. Sau quyết
định chung thẩm, nếu không có sai phạm trong thủ tục tố tụng để xử lại hay đủ
cơ sở để mở vụ xét xử mới thì bản án có hiệu lực và chấm hết ở đó.
Tôi nhăn nhó, chấm hết mà
vẫn oan sai thì làm thế nào? Trả lời, trong tiếng Đức có khái niệm Rechtsfrieden,
điểm dừng sau khi đã sử dụng mọi công cụ luật pháp cho phép để giải quyết xung
đột. Chấp nhận điểm dừng đó là xác quyết một niềm tin. Cuối cùng, cốt lõi của mọi
hoạt động tư pháp là gây dựng sự tin cậy và tôn trọng luật pháp. Nếu nước Đức
là một cộng hòa chuối thì không còn gì để nói nữa, có đem tất cả thiên thần, ác
quỷ và các liên minh huyền bí tròng vào cổ thẩm phán chúng tôi để giám sát, vẫn
vô ích.
Trở lại với cố hương, Việt
Nam rất khó có đáp án cho bài toán tư pháp độc lập. Một mặt, đó là xu hướng
không thể đảo ngược của tiến trình chuyển hóa xã hội, là điều kiện bắt buộc để
khắc phục hiện trạng vừa đá bóng vừa thổi còi và bán cá độ với những chánh án
vòi tiền bị can, những tướng công an bảo kê các đường dây tội phạm, những kiểm
sát viên chạy án, những chấp hành viên chiếm đoạt tài sản và hàng loạt các cơ
chế đặc biệt để giằng co, chồng chéo, bao biện và bảo hiểm lẫn nhau. Mặt khác,
bản chất độc quyền và tập quyền của chế độ chính trị hiển nhiên xung khắc với mọi
nguyên tắc phân chia quyền lực.
Trước sau như một, chế độ
ấy vẫn kiên định lập trường toàn tu từ mù mịt “quyền lực thống nhất thuộc về
nhân dân” để bác
bỏ một mô hình như tam quyền phân lập, thậm chí coi đó là “lá
bài cổ xúy bất ổn chính trị, xung đột quyền lực”. Tiến không được, lùi
không xong, cải cách tư pháp Việt Nam đành dùng dằng trong những mâu thuẫn nền
tảng giữa một bên là nhu cầu chuyên môn và yêu cầu của thời đại và bên kia là
đòi hỏi của chế độ chính trị. Một số tiến bộ đạt được hoặc dừng trên mặt giấy,
hoặc chỉ cho thấy những cố gắng vá víu một manh chiếu đã nát như lâu đài cát của
ý thức hệ đương quyền. Vụ án Hồ Duy Hải cho thấy tất cả sự trì trệ bất lực ấy.
Thẩm quyền xét xử cao nhất
ở Việt Nam thuộc về Tòa án Nhân dân Tối cao. Song đó chưa phải là điểm dừng cuối
cùng cho những “án đụng trần” trong nền tư pháp trống vắng mọi niềm tin này,
nên Điều 404 Luật TTHS hiện hành phát minh thêm một tối cao hơn cho tối cao, lại
một thiết chế đặc biệt, để Quốc hội, cơ quan lập pháp, điềm nhiên can thiệp vào
tư pháp. Nhưng Quốc hội rõ ràng không cao nhất theo Điều 4 Hiến pháp, tức cuộc
đua tối cao của các tối cao có thể vô tận.
Rồi những Ban Nội chính,
những Ban Thanh tra của những nhánh quyền lực không thể định nghĩa nào đó cũng
điềm nhiên vào cuộc, chưa kể vị trí kỳ quặc của Viện Kiểm sát, một thiết chế
siêu đặc biệt, chỉ có ở Việt Nam. Việc chia thủ tục kháng án thành kháng
cáo và kháng nghị với những hệ lụy độc nhất vô nhị
cũng chỉ có ở Việt Nam. Hàng loạt cơ chế đặc biệt xúm vào truy đuổi sự thật,
khiến nó bỏ chạy thục mạng để chỉ có thể tìm trên Facebook chốn nương thân.
Và toàn dân, trui rèn
trong địa ngục của những cơ quan điều tra bất nhân và những tòa án bù nhìn, hôm
trước khao khát cháy bỏng một nền tư pháp độc lập, hôm sau gửi tất cả hi vọng
vào hành động kết liễu sự độc lập đó.
Công lý nếu có cho Hồ Duy
Hải phải đi kèm nghịch lý ấy, với cái giá không biết bao giờ mới trả hết là sẽ
còn nhiều cơ chế đặc biệt nữa được phát minh và kiện toàn để giám sát chồng lên
giám sát của giám sát, vô tận, vô nghĩa và vô ích, bởi cốt lõi của mọi hoạt động
tư pháp ở một cộng hòa chuối là phá hủy sự tin cậy và tôn trọng luật pháp.
No comments:
Post a Comment