Nguyễn Kiến
Giang - Lữ Phương
Cập nhật lần cuối 20/08/2013
...Những phát biểu của Nguyễn Kiến Giang trong bài viết này đã đi theo xu
hướng “nhìn lại” một cách tổng hợp vai trò lịch sử của cái ý thức hệ đó đối với
xã hội Việt Nam suốt một thế kỷ đã qua. Hàng loạt những vấn đề học thuật căn
bản đã được đặt lại với những lý giải mới...
*
Nguyễn Kiến Giang
Nhìn lại quá trình du nhập chủ nghĩa Mác-Lênin vào Việt Nam
(Lữ Phương sưu tầm, hiệu đính, giới thiệu)
Diễn Đàn : Nhân ngày giỗ tướng Trần
Độ cách đây không lâu, tiếp theo đó lại có những đề xuất chính trị của Lê Hiếu
Đằng và Hồ Ngọc Nhuận; một cuộc thảo luận về dân chủ đa nguyên đang dấy
lên. Chúng tôi vừa được nhà nghiên cứu Lữ Phương gửi đến hai tài liệu : "một
của Trần Độ đã mất và một của Nguyễn Kiến Giang đang xoay xở khó khăn
trên giường bệnh." như sự góp lời đối thoại trước thời gian,
trên những nền gốc tinh thần... Cùng với tài liệu này chúng tôi cũng phát
hành "Thư
gửi anh Lữ Phương" của Trần Độ.
*
*
Vì tài liệu này quá dài, chúng tôi chỉ đăng bản giới
thiệu của Lữ Phương dưới dạng bài theo chuẩn báo mạng. Toàn bộ tài liệu được
đính kèm dưới dạng PDF, xin bạn đọc bấm vào dòng cuối trang này để đọc
trực tuyến hoặc hạ tải về máy mình.
Trả lời một cuộc phỏng vấn của BBC, Nguyễn Kiến Giang cho biết bài viết này
của ông đã được trình bày tại một cuộc hội thảo ở Việt Nam vào năm 1995 (trước
Đại hội Đại hội VIII của Đảng Cộng sản Việt Nam một năm), điều này cho chúng ta
biết điều quan trọng sau đây: vào lúc bấy giờ, trong bản thân tầng lớp giới
lãnh đạo của chế độ cộng sản Việt Nam đã có những chao đảo khiến những cấm kỵ
về mặt ý thức hệ và hành chính mà chế độ từng đưa ra để ràng buộc, o ép giới
trí thức và nghiên cứu từ lâu, nay đã không còn tác dụng trói buộc những dòng
suy tưởng nằm ngay trong vòng kiểm soát của nó nữa.
Ý thức hệ chính thống của chế độ, mệnh danh là “chủ nghĩa
Mác-Lênin” đã bị cuộc sống đẩy vào một cơn khủng hoảng chưa từng gặp, điều mà
những ai đã sống qua cái đời sống tư tưởng của Việt Nam những năm 1986 đến 1991
đều không thể nào quên, do những tác động ghê gớm của perestroika cùng với sự
sụp đổ sau đó của Đông Âu và Liên Xô: sau những nỗ lực “vận dụng” lại chủ nghĩa
Mác-Lênin để tạo lại sức sống cho một mô hình chủ nghĩa xã hội bị xơ cứng, sai
lầm, chính trong hàng ngũ những người cộng sản mà tác giả gọi là “lành mạnh” đã
xuất hiện xu hướng muốn nhìn lại ngay sự tồn tại của bản thân cái học thuyết
chính thống mệnh danh là “Mác-Lênin” ấy.
Những phát biểu của Nguyễn Kiến Giang trong bài viết này
đã đi theo xu hướng “nhìn lại” một cách tổng hợp vai trò lịch sử của cái ý thức
hệ đó đối với xã hội Việt Nam suốt một thế kỷ đã qua. Hàng loạt những vấn đề
học thuật căn bản đã được đặt lại với những lý giải mới (phi chính thống) dựa
vào một số tài liệu mới của giới nghiên cứu (như phương pháp tiếp cận, bối cảnh
lịch sử, các hình thức du nhập…) nhưng điều quan trọng nhất được tác giả trình
bày tập trung ở đây chính là cái học thuyết “Mác-Lênin” đặc biệt mang nội dung
stalinít và maoít được Đảng Cộng sản chọn lựa, căn cứ vào đó phấn đấu kiến tạo
nên một nước Việt Nam mới trong tương lai.
Phân biệt giai đoạn chống chủ nghĩa thực dân để giành độc
lập với giai đoạn xây dựng hoà bình là điều mấu chốt để tác giả nhìn xét các sự
việc đã qua. Phản bác những ý kiến chỉ nhìn thấy những sai lầm và tai hại toàn
diện, trước sau như một của ý thức hệ Mác-Lênin với đất nước, tác giả đã phân
tích những nhu cầu lịch sử đặc biệt của Việt Nam từ những năm 20 của thế kỷ
trước dưới sự thống trị của thực dân để thuyết minh cho tính chính đáng của sự
lựa chọn cộng sản (mà Hồ Chí Minh là đại biểu) đối với việc giải quyết điều mà
tác giả gọi là “hệ vấn đề” của đất nước vào lúc bấy giờ, tức là một loạt những
vấn đề mà tác giả cho rằng dù có khác nhau về quan điểm, tất cả các phong trào
yêu nước đều có thể chia sẻ là độc lập dân tộc và canh tân xã hội.
Ý thức hệ cộng sản theo mô thức stalinít được Đảng Cộng
sản chọn lựa để giải quyết “hệ vấn đề” nói trên, tuy mang trong bản thân những
“căn tính” nguy hiểm, nhưng do phải tập trung vào nhiệm vụ quan trọng nhất
trong thời kỳ giành độc lập là chống sự đô hộ của thực dân nên chưa có điều
kiện để bộc lộ, trái lại, theo tác giả, đã chứa đựng nhiều điều tích cực trong
động lực lẫn phương pháp tranh đấu. Tác giả đã dành nhiều đoạn trình bày luận
cứ này: tiếp thêm sức mạnh cho chủ nghĩa yêu nước nội tại một lý tưởng mới về
công bằng xã hội, tìm chỗ dựa có thể tin cậy ở bên ngoài để hỗ trợ cuộc tranh
đấu bên trong, khai thác được lực lượng quần chúng đông đảo bên dưới làm chỗ
dựa, tập trung được sức mạnh vào bộ tham mưu chỉ huy để giành chiến thắng v.v…
Bên cạnh những mặt tích cực ấy, tác giả cũng đã nói nhiều
đến những tiêu cực của ý thức hệ Mác-Lênin nói trên. Nhưng theo ông thì những
sai lầm ấy chỉ bộc lộ rõ rệt, ngày càng hiển nhiên, trong thời kỳ hoà bình, đặc
biệt vào cuối những năm 70 của thế kỷ trước khi chế độ rơi vào tình trạng khủng
hoảng toàn diện. Những gì tạo ra những cái gọi là “ưu thế” trong thời kỳ đấu
tranh giải phóng dân tộc, mang vào xây dựng, đã có tác dụng rất tệ hại: gò ép
cuộc sống theo cái sơ đồ tương lai không tưởng, sùng bái các từng lớp bên dưới,
xem thường trí thức bên trên, đồng hoá sự chọn lựa của Đảng với sự chọn lựa của
nhân dân, độc tôn chân lý và quyền lực, bắt con người thường xuyên hy sinh cho
tập thể, kinh tế không hiệu quả, mức sống người dân sa sút, bất mãn, mất lòng
tin v.v…
Qua những gì đã phân tích, tác giả đã đi đến kết luận hết
sức quan trọng sau đây:
“Cuộc sống đã chứng minh khá đầy đủ rằng chủ nghĩa
Mác-Lênin đã thuộc về quá khứ (một quá khứ thật oanh liệt, đầy những hào
hùng và những bi kịch), mà không thuộc về hiện tại, lại càng không thuộc về
tương lai. Ở một mức độ nào đó, “số phận” của nó cũng giống như “số phận”
của Nho giáo ngày xưa”.
Tác giả cho rằng cuộc sống hiện nay đang phát triển theo
một chiều hướng khác hoàn toàn với cái ý thức hệ Mác-Lênin ấy, cho nên ông đã
đề nghị Đảng Cộng sản nên ý thức rõ điều đó để lãnh đạo dân tộc đi tìm con
đường phát triển mới cho đất nước, trong đó điều đầu tiên được ông khẩn thiết
kêu gọi là “không nên biến chủ nghĩa Mác-Lênin thành một vật phân chia xã
hội về mặt tinh thần và tư tưởng để loại bỏ nhau”.
Giới thiệu một số nét chủ yếu trong bài viết của Nguyễn
Kiến Giang trong tình hình hiện nay, tôi đề nghị độc giả chú ý một số điểm sau
đây:
1. Bài viết này của tác giả là một bài phát biểu trước một hội thảo do chế độ
đương quyền tổ chức và kiểm soát. Việc đánh giá các mặt tích cực lẫn tiêu cực
của tác giả với cái ý thức hệ chính thống của chế độ đã giữ được sự ôn tồn,
khách quan để thuyết phục nhưng cũng không vì thế mà kém quyết liệt, triệt để.
Với tư cách là một nhà nghiên cứu, những vấn đề ông đặt ra là hoàn toàn mang
tính chất học thuật nghiêm chỉnh. Điều này cho chúng ta biết cách đây đã rất
lâu rồi, Nguyễn Kiến Giang là một trong những người đã tạo ra xu hướng nghiên
cứu đứng từ phía bên trong, trực diện yêu cầu Đảng Cộng sản xem xét lại tính
chính đáng của học thuyết mệnh danh “Mác-Lênin” trước tình hình mới của đất
nước và thế giới.
2. Kết luận cuối cùng của tác giả về sự lỗi thời bất lực của ý thức hệ chính
thống của chế độ mà chúng ta đã biết, đối với riêng ông, là một kết luận không
dễ dàng: trả lời BBC, ông cho biết kết luận ấy đã được tìm ra sau một quá trình
nhiều bước khó khăn, đau đớn, dằn vặt. Vì vậy có thể xem bài viết của ông là
một bản kiểm nghiệm trung thực, can đảm với bản thân nhưng lại tỏ ra bao dung,
thanh thản trước cái chế độ mà mình hiến dâng cả đời cho nó và cũng vì nó mà
gặp phải nhiều lao đao. Với những người đã chọn lựa một thái độ trí thức như
ông thì những kết án mệnh danh là “phản bội” đến từ phía bên này hoặc những yêu
cầu đòi phải “sám hối” nhiều hơn đến từ phía bên kia, là hoàn toàn vô nghĩa.
3. Trong khi kêu gọi Đảng Cộng sản chủ động từ bỏ chủ nghĩa Mác-Lênin lỗi
thời, tác giả không hề đặt quá nhiều ảo tưởng vào đề nghị ấy. “Có sự từ bỏ
ngày càng triệt để. Có sự từ bỏ ngập ngừng. Có sự từ bỏ theo lối sách lược. Và
cũng có cả sự không chịu từ bỏ. Bằng con mắt bình tĩnh, không khó gì mà không
nhận ra tình trạng giằng co hiện nay xung quanh chủ nghĩa Mác-Lênin” – nhận
xét này tác giả đã đưa ra cách đây hơn 10 năm, đến nay vẫn còn ý nghĩa. Chủ
trương “đổi mới” mà Đảng Cộng sản Việt Nam buộc phải nương theo cuộc sống để
thực hiện, từ đó đến nay, vẫn chưa thoát khỏi tình trạng lùng nhùng về ý thức
hệ như tác giả đã nói, cũng vì thế, bên cạnh những chuyển biến tích cực thì về
nhiều mặt (như chính trị, văn hoá) lại ngày càng đẩy đất nước vào những khủng hoảng
trầm trọng hơn. Việc “biến chủ nghĩa Mác-Lênin thành một vật phân chia xã
hội về mặt tinh thần và tư tưởng để loại bỏ nhau” do những chiếc lưỡi gỗ
của Đảng chủ xướng vẫn không hề giảm bớt. Cuộc đấu tranh thanh toán “chủ nghĩa
Mác-Lênin” có nội dung stalinít và maoít mà tác giả trình bày vì vậy vẫn chưa
thể chấm dứt.
4. Chúng ta không quên rằng bài phát biểu này của tác giả đã đã diễn ra cách
đây hơn 10 năm rồi. Nếu ngày nay viết lại, chắc chắn nó sẽ được tác giả bổ sung
về mặt tư liệu lẫn nhận định để làm cho lập luận được đầy đủ, chặt chẽ hơn. Đặc
biệt không thể triển hạn việc cần thiết phải nhìn lại hệ thống tư tưởng của
Marx, Engels, căn cứ vào đó làm rõ hơn những sai lầm trong nội dung của cái học
thuyết gọi là “chủ nghĩa Mác-Lênin” mà ông đề cập. Không làm sáng tỏ được điều
này, chúng ta không thể nào nhìn ra được cái ảo tưởng cội nguồn của cuộc cách
mạng mácxít trong cả một thời kỳ, vì đó sẽ không thể chấm dứt được những toan
tính tiếp tục “vận dụng” chủ nghĩa Marx để biện minh cho những thể chế toàn trị,
từ đó sinh ra những mưu toan ngược lại, muốn triệt hạ nó bằng cách đồng hoá nó
với những thể chế toàn trị ấy. Về mặt lý luận, chúng ta đều biết rằng bản thân
chủ nghĩa Marx là một vấn đề triết học phức tạp, không thể “bảo vệ” hoặc “phủ
nhận” bằng những thủ đoạn chính trị nhất thời, thực dụng và thô bạo.
Sài Gòn, 1-4-2005
Lữ Phương
Attachments
No comments:
Post a Comment