25/11/2019
Thể chế dân chủ tự do dường như đang đứng trước
viễn cảnh tương lai vô cùng bi quan. Các nền dân chủ “của tương lai”, như tại
Hungary, Ba Lan, Thổ Nhĩ Kỳ hay một số quốc gia khác, đang có xu hướng ngả sang
thể chế độc tài. Trong khi đó, các nền dân chủ lâu đời ở Phương Tây đang bị một
nhóm chính trị gia dân túy, vốn gồm những người thường xuyên phớt lờ các nguyên
tắc dân chủ và nhân quyền, lên án với luận điểm cho rằng nền kinh tế tư bản chủ
nghĩa không còn duy trì được sự thịnh vượng như trước đây.
Tuy nhiên, GS. Berman thuộc Đại học Barnard
(New York, Mỹ) cho rằng những người lo ngại về tương lai của định chế dân chủ
nên nhìn lại lịch sử Châu Âu và thế giới để thấy rằng xây dựng thành công nền
dân chủ thịnh vượng không phải lúc nào cũng là con đường trải đầy hoa hồng. Ông
thể hiện quan điểm đó trong quyển “Nền
Dân chủ và Chế độ độc tài ở châu Âu: Từ thời kỳ trước Cách mạng Pháp đến ngày
nay” (Democracy and Dictatorship in Europe: From the Ancien Régime to the
Present Day), và một phần của nó được chuyển thể thành bài viết “The
Long, Hard Road to Democracy” đăng trên Wall Street Journal ngày
08/02/2019. Luật Khoa lược dịch bài viết này hầu quý vị độc giả.
***
Sheri
Berman
Đầu tháng 02/2019, Freedom House, một tổ chức
phi lợi nhuận chuyên theo dõi tình trạng dân chủ toàn cầu, công bố báo
cáo thường niên với tên gọi “Nền dân chủ đang thoái lui” (Democracy in
Retreat). Ngay lập tức, các nhà quan sát có cơ sở để tin rằng nền dân chủ đang
dần đánh mất tính ưu việt trước đây.
Tuy nhiên, nhân loại đã chứng kiến sự thăng
trầm của làn sóng dân chủ trong suốt hơn 200 năm qua, từ các cuộc cách mạng đòi
tự do thế kỷ 19 cho đến sự sụp đổ của Liên Xô năm 1989. Lịch sử chứng minh con
đường chinh phục tự do và thịnh vượng không hề dễ dàng. Các nền dân chủ thành
công rực rỡ trong thế kỷ 20 thường phải trải qua quá trình dài, gian khổ,
với vô số bước đi sai lầm cũng như thất bại. Trong lịch sử, việc lật đổ chế độ
độc tài luôn dễ hơn xây dựng nền dân chủ lâu bền, đặc biệt là nền dân chủ tự do
bảo vệ quyền công dân, đề cao luật pháp, giám sát quyền hành pháp và bảo vệ xã
hội dân sự.
Hãy lật lại lịch sử Châu Âu, nơi cuộc đấu
tranh vì dân chủ bắt đầu với Cách Mạng Pháp. Giống như sự sụp đổ của chủ nghĩa
cộng sản và Mùa Xuân Ả Rập 2011, sự sụp đổ của chế độ quân chủ Pháp năm 1789 được
hân hoan chào đón. William Wordsworth nhớ lại đó là khoảng thời gian khi mà cả
Châu Âu “tràn ngập niềm hạnh phúc”. Nhưng ngay sau khi tuyên bố chế độ cộng hòa
năm 1793, nền dân chủ hiện đại đầu tiên của Châu Âu đã rơi vào một “Triều đại
Kinh hoàng” (Reign of Terror). Mười năm sau, năm 1799, một nước Pháp kiệt quệ
cuối cùng đã dẫn đến cuộc đảo chính của tướng Napoleon Bonaparte.
Những bất ổn chính trị sau đó tiếp tục đè bẹp
nước Pháp trong suốt thế kỷ 19. Năm 1848, tia hy vọng về một sự chuyển đổi dân
chủ khác đã loé lên nhưng chỉ trong vòng một năm, nhà độc tài dân túy
Louis-Napoleon Bonaparte (cháu trai Napoleon) đã lên nắm lại quyền lực và phá hủy
nó. Chế độ của ông sụp đổ năm 1870, tiếp tục nhường chỗ cho một quá trình chuyển
đổi dân chủ đầy hỗn loạn khác.
Nền Đệ Tam Cộng Hòa Pháp được thành lập sau
thất bại của Louis-Napoleon trong chiến tranh Pháp – Phổ năm 1870. Tuy nhiên, nền
dân chủ Pháp thoi thóp thêm hơn nửa thế kỷ cho đến khi Đức xâm lược Pháp năm
1940 và lập nên chế độ Vichy.
Khi Thế chiến II kết thúc với thất bại của
phe phát-xít, Pháp lại trở thành một nước dân chủ. Hiến Pháp của Đệ Tứ Cộng Hòa
Pháp được thông qua vào ngày 13/10/1946. Tuy nhiên, sự lộn xộn của nền dân chủ
Pháp chưa bao giờ chấm dứt, dẫn tới một số thay đổi trong chính phủ. Đã có đến
21 chính quyền hiện diện trong chỉ 12 năm tồn tại của nền Cộng Hòa Thứ Tư. Thêm
vào đó, những chính phủ này gần như bế tắc trong việc đưa ra các giải pháp phù
hợp đối với nhiều nước thuộc
địa của Pháp. Sau nhiều cuộc khủng hoảng liên tiếp, đặc biệt là khủng hoảng
chiến sự ở lãnh thổ Algérie năm 1958, nền Đệ Tứ Cộng Hòa Pháp chính thức sụp
đổ ngày 5/10/1958, mở đường cho sự thành lập Đệ
Ngũ Cộng hòa Pháp vẫn còn tồn tại tới ngày nay với việc củng cố quyền
lực của tổng thống, hình thành nên một mô hình lai tạp giữa cộng hòa tổng
thống và cộng hòa đại nghị.
Tranh
vẽ “Tự do dẫn dắt chúng ta” (Liberty Leading the People) của Eugène Delacroix
(1798-1863). Ảnh: Christophel Fine Art/UIG/Getty Images.
Các nước Tây Âu khác cũng đã phải trải qua
nhiều chông gai để tạo dựng được nền dân chủ. Italy là một điển hình như vậy.
Một nước Ý thống nhất chính thức xuất hiện
vào những năm 1860, nhưng các chính phủ sau đó sa vào nạn tham nhũng và hoạt động
không hiệu quả. Đây là mầm mống của sự hình thành chủ nghĩa cực đoan ở cả hai
bên cánh tả và cánh hữu Ý. Đầu thế kỷ 20, dù thuộc phe thắng cuộc trong Thế
Chiến I, nhưng nước Ý phải trả giá bằng những tổn thất nặng nề. Sau đó, phe
phát-xít quốc gia, đứng đầu bởi Benito Mussolini, giành quyền kiểm soát và
dựng lên một chế độ độc tài vào giai đoạn 1922-1943. Ý trở thành đồng minh của phát-xít
Đức và quân phiệt Nhật Bản trong Thế chiến II, biến đất nước
ven biển Địa Trung Hải xinh đẹp này trở thành chiến trường khốc liệt trong giai
đoạn 1943-1945. Sau Thế Chiến II, nước Cộng Hòa Ý chính thức được thành lập
ngày 2/6/1946. Thập niên 1950 và 1960 chứng kiến giai đoạn tăng trưởng kinh tế
bùng nổ của Ý. Nước này cũng là một trong những quốc gia sáng lập và gia nhập
nhiều tổ chức như Cộng Đồng Kinh Tế Châu Âu, tiền thân của Liên Minh
Châu Âu, Liên Hiệp Quốc, NATO, UNESCO, G7, G20, Tổ Chức Hợp
Tác và Phát Triển Kinh Tế. Italy được đánh giá là một cường quốc khu vực.
Câu chuyện về việc dựng xây nền dân chủ Đức thậm
chí còn gian truân hơn. Nước Đức nổi lên năm 1871 dưới chế độ bán độc tài và chỉ
được dân chủ hóa sau Thế chiến I. Từ khi ra đời, nền Cộng Hòa Weimar non trẻ đã
bị tàn phá bởi chủ nghĩa cực đoan, các cuộc nổi loạn và bạo lực. Nền dân chủ sụp
đổ khi Adolf Hitler trở
thành thủ tướng năm 1933 và đảng Quốc
Xã – chế độ độc tài phát xít lên nắm quyền. Sau Thế chiến II, nước Đức
tái lập nền dân chủ tự do ấn tượng nhưng chỉ ở phía Tây đất nước; trong khi đó,
Miền Đông suy yếu trong nhiều thập kỷ dưới chế độ cộng sản.
Bức
tường Berlin sụp đổ tháng 11/1991, nước Đức thống nhất dưới chế độ dân chủ. Ảnh:
AP.
Tây Ban Nha cũng phải bước trên con đường dài
để tiến đến nền dân chủ tự do, trải qua nhiều quá trình chuyển đổi chính trị,
can thiệp quân sự và nội chiến trong suốt thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20. Sau khi nền
dân chủ non trẻ thất bại vào những năm 1930, cuộc nội chiến sau đó đã giết chết
hàng trăm ngàn người và xác lập hàng thập kỷ độc tài. Tây Ban Nha thực hiện một
quá trình lâu dài chuyển đổi sang dân chủ chỉ mới vào giữa những năm 1970.
Những bài học điển hình trong lịch sử Châu Âu
kể trên một lần nữa là dữ liệu quan trọng để chúng ta hiểu rằng xây dựng nền
dân chủ thành công không phải là điều dễ dàng hoặc có thể nhanh chóng thực
hiện trong một sớm một chiều. Ngay cả Vương Quốc Anh – hình mẫu của một nền dân
chủ lâu đời – thịnh vượng, cũng phải trải qua thời kỳ hỗn loạn, đổ máu và đối
kháng trước khi cuộc Cách Mạng Vinh Quang (Glorious Revolution) thành công vào
năm 1688. Tuy nhiên, dù nền dân chủ bắt đầu từ năm 1688 hay 1832 (lần mở rộng
quyền bầu cử đầu tiên), phải mất hàng trăm năm cho đến khi nước Anh đạt được thể
chế dân chủ đầy đủ đầu thế kỷ 20.
Nhìn
vào lịch sử, có thể thấy những rắc rối ngày nay của nền dân chủ thực ra không
quá đáng thất vọng như nhiều người nghĩ. Ngày càng có nhiều
nền dân chủ hơn bất kỳ thời điểm nào trước đây trong lịch sử: 11 nền dân chủ
năm 1900, 20 năm 1920, 32 năm 1970, 77 năm 2000 và 116 năm 2018, như Freedom
House và những tổ chức khác ghi nhận. Và có thể thấy những sự đảo ngược gây tổn
hại cho nền dân chủ tự do gần đây là tương đối khiêm tốn: các nền dân chủ bị
lung lay những năm gần đây là quá ít so với làn sóng dân chủ hóa trước đó vào
năm 1848, 1918 và 1945.
Tất nhiên, không thể phủ nhận rằng các nền
dân chủ mới và cũ hiện phải đối mặt với các vấn đề khác nhau. Nhưng rốt cuộc, lịch
sử để lại cho chúng ta bài học gì? Nền dân chủ thành công cần có thời gian để củng
cố và cần nỗ lực không ngừng để phát triển. “Tự do không bao giờ là miễn phí”
(Freedom is not free).
Dân chủ tự do chỉ trở thành chuẩn mực ở Tây
Âu sau năm 1945, hơn 150 năm sau Cách Mạng Pháp. Trong giai đoạn sau thử nghiệm
nền dân chủ đầu tiên ở Châu Âu, nhiều quốc gia khác đã thất bại. Châu Âu đã phải
mất hàng trăm năm để có được sự thịnh vượng.
Người Mỹ thường tự hào với nền dân chủ phát
triển huy hoàng của mình nhưng thực tế, Hoa Kỳ chỉ xây dựng thành công nền dân
chủ tự do từ nửa sau thế kỷ 20. Trước năm 1861, Miền Nam nước Mỹ bị thống trị bởi
chế độ chuyên chế, và nền dân chủ non trẻ phải trải qua cuộc xung đột đẫm máu
nhất trong lịch sử Hoa Kỳ để lật đổ chế độ đó. Phải mất một thế kỷ nữa trước
khi chính phủ liên bang đảm bảo rằng tất cả công dân, bao gồm cả người Mỹ gốc
Phi, có thể yêu cầu quyền lợi của mình. Kể từ những năm 1960 với phong trào dân
quyền, những di sản cay đắng của hệ thống dân chủ chưa đầy đủ là sự phân biệt
chủng tộc, sự phân chia địa lý sâu sắc và nhiều hơn nữa đã làm rối loạn hệ thống
chính trị Mỹ.
https://lh6.googleusercontent.com/K0203YTy29H7KCRej9-NmiaC06xbZOY-36FPViSrgbUN1adoRSIEEmj3NMMuLKO79bDKsBsZsDKDEE38MdcqgyTxFas2D74WhGXH1cTkM3PIz693fV__5lr96bUNW8FcBhTnd4g4
Martin
Luther King, Jr. đọc bài diễn văn nổi tiếng “Tôi có một giấc mơ” tại Washington,
D.C. Ảnh: History.com
Đối với các nền dân chủ non trẻ ngày nay,
chúng ta không nên ngạc nhiên về sự mong manh của nó. Phá vỡ các thể chế và chuẩn mực chính trị được xây
dựng dưới chế độ độc tài lâu năm là công việc khó khăn. Chúng ta cần một
kế hoạch đầy đủ, cần các nguồn lực và cả sự kiên trì. Xây dựng nền dân chủ trên
đống đổ nát của chế độ chuyên chế chưa bao giờ là điều có thể làm trong một chốc,
một lát.
Nhiều người khác lập luận rằng làn sóng chủ
nghĩa dân tộc, chủ nghĩa dân túy ngày nay nổi lên ở Châu Âu và trên thế giới dường
như là đối trọng với nền dân chủ. Châu Âu đang chia rẽ với hai nhóm chính phủ
dân túy (như Ý, Anh, Ba Lan, Hungary…) và phi dân túy (như Pháp, Đức, Hà Lan…).
Các cụm từ “Nước Ý trước hết”, “Hungary trước hết” xuất hiện thường xuyên hơn.
Nhưng có thể nhận thấy, thế giới ngày nay khá
giống với tình hình thế giới thập niên 1920. Thời điểm 1920, kinh tế và công
nghệ phát triển mạnh nhưng kèm theo là chủ nghĩa dân tộc trỗi dậy và các mối
quan hệ hợp tác bị phá vỡ, dân chủ nhiều nơi bị kìm hãm vì các nhà độc tài như
Benito Mussolini ở Ý. Tăng trưởng kinh tế và công nghệ đã làm xuất hiện một số
trung tâm quyền lực mới trên bình diện thế giới. Tâm lý lo lắng xuất hiện ở nhiều
nước từng được xem là trụ cột quyền lực, và tại đó một bộ phận lớn người dân đặt
niềm tin vào các nhân vật chính trị hứa sẽ bảo vệ họ, như Donald Trump, Tập Cận
Bình, Vladimir Putin.
Điều này không hề mới. Lịch sử dạy cho chúng
ta những điều còn lớn hơn thế. Dân chủ được xây dựng từ hết những thất bại này
đến thất bại khác. Ở Châu Mỹ, việc người dân Venezuela đang đứng
lên chống chế độ chuyên chế độc đoán Nicolás Maduro là dấu hiệu của việc
nền dân chủ vẫn không ngừng phát triển. Nền dân chủ tự do vẫn sẽ là đích đến của
nhân loại.
Những người ủng hộ dân chủ cần có một cái
nhìn xa hơn, nhận ra rằng thất bại là một phần không thể tránh khỏi trong nỗ lực
xây dựng nền tảng cho sự bình đẳng, nhân quyền và thịnh vượng.
No comments:
Post a Comment