16/10/2013
“Một bức ký hoạ đẹp đáng giá
hơn một diễn văn dài lê thê.“
Napoléon Bonaparte
*
Ngày 9 tháng 11 (18 Brumaire)
năm 1799 danh tướng 30 tuổi Napoléon Bonaparte làm đảo chính, trở thành đệ nhất
tổng tài, dứt điểm với cách mạng Pháp.
Jacques-Louis
David (1748-1825)
Chân dung tự hoạ, 1794
sơn dầu, 80.5 x 64.1 cm, Louvre
Chân dung tự hoạ, 1794
sơn dầu, 80.5 x 64.1 cm, Louvre
Lúc bấy giờ Jacques-Louis David
đã là một danh hoạ 51 tuổi. Từ một người thân cộng hòa, từng bị bỏ tù khi cách
mạng thoái trào, nay ngả sang thân chế độ quân chủ, ông âm thầm vẽ các chân
dung cho các nhà bảo trợ giàu có để kiếm tiền. Với bức “Những phụ nữ Sabine”
[1], ra mắt công chúng cuối năm 1799, ông muốn ngầm gửi một thông điệp hoà giải
giữa phe bảo hoàng và phe cộng hòa. Tuy nhiên công chúng xem tranh đã suy
diễn rằng David muốn hoà giải với Napoléon.
Jacques-Louis David
Những phụ nữ Sabine, 1799
sơn dầu, 385 x 522 cm, Louvre
Những phụ nữ Sabine, 1799
sơn dầu, 385 x 522 cm, Louvre
Bức tranh của David đã khiến
Napoléon chú ý. Danh tướng nhìn thấy trong tài năng của danh hoạ một công cụ
hữu hiệu để tuyền truyền cho vinh quang và quyền lực của mình. Napoléon từng
nói: “Một bức tranh có giá trị hơn cả ngàn lời nói“. Còn David tìm thấy
ở Napoléon cơ hội hiếm có để khôi phục lại địa vị. Ông thầm ước ao có ngày trở
thành hoạ sĩ số một của vua như Charles Le Brun trong triều đình Louis XIV thuở
nào.
Sau chiến thắng năm 1800 ở
Marengo [2], uy tín và quyền lực của đệ nhất tổng tài nước Pháp càng được củng
cố. Quay về Paris, Napoléon cho mời David tới dinh tại điện Tuileries. Buổi
tiếp David có sự hiện diện của bộ trưởng nội vụ Louis Bonaparte, em trai
Napoléon [3].
- Dạo này ông đang làm gì? –
Napoléon hỏi David.
- Tôi đang vẽ bức “Đèo
Thermopyles” [4].
- Quá dở, ông đã nhầm khi phí
sức vẽ những kẻ chiến bại, ông David ạ.
- Nhưng, thưa công dân tổng tài
[5], những kẻ bại trận đó cũng là những người anh hùng đã chết vì tổ quốc, và,
mặc dù bại trận, trong hơn 100 năm họ đã đẩy lui quân Ba Tư khỏi Hy Lạp.
- Chẳng có gì khác, chỉ có mỗi
cái tên của Leonidas là còn đến ngày nay mà thôi. Tất cả những gì còn lại đã
biến mất trong lịch sử.
-Tất cả, – David ngắt lời
Napoléon – … trừ sự chống trả cao thượng trước một đội quân đông vô kể. Tất cả!
… trừ sự hy sinh quên mình. Tất cả! … trừ những phong tục tập quán khắc khổ của
những người Sparta, mà ta nên tưởng nhớ những người lính của họ.
Jacques-Louis David
Leonidas tại đèo Thermopyles, 1814
sơn dầu, 395 x 531 cm, Louvre
Leonidas tại đèo Thermopyles, 1814
sơn dầu, 395 x 531 cm, Louvre
Sau khi nghe David cãi lý như
vậy, Napoléon, người từng cho rằng “đối với với bọn học giả thì không cần
tranh cãi, mà phải đem bắn“, lại tuyên bố muốn David vẽ chân dung mình.
Hoạ sĩ chờ đợi cơ hội này đã từ
lâu, vì thế ông nhận lời ngay và đề nghị đệ nhất tổng tài hẹn ngày tới xưởng
hoạ để ngồi mẫu.
- Ngồi mẫu? – Napoléon nói –
Ngồi mẫu để làm gì? Ông tưởng những vĩ nhân cổ đại từng ngồi mẫu cho nghệ
sĩ tạc nên các hình tượng ta thấy ngày nay sao?
- Nhưng tôi vẽ ngài cho thời
đại của ngài, cho ngững người đã từng được trông thấy ngài, được biết ngài. Họ
muốn chân dung của ngài phải giống ngài.
- Giống? Không phải sự chính
xác của nét mặt, hay cái mụn cóc trên mũi làm nên sự giống. Tinh thần mới là
cái cần phải vẽ.
- Cả hai thứ đều cần.
- Chắc chắn Alexandre chưa bao
giờ ngồi mẫu cho Apelles [6]. Chẳng ai biết chân dung các vĩ nhân có giống
không. Chỉ cần thiên tài của họ sống trong đó là đủ.
- Bằng nhận định này ngài đã
dạy tôi nghệ thuật hội hoạ. – David nói.
- Ông nói giỡn. Sao lại có thể
thế được?
- Đúng vậy. Tôi chưa bao giờ
từng mường tượng rằng có thể vẽ như vậy. Thưa đệ nhất tổng tài, ngài nói đúng.
Vâng được, ngài sẽ không ngồi mẫu. Tôi sẽ vẽ ngài không cần ngài ngồi mẫu.
David nói không sai. Việc
Napoléon từ chối làm mẫu đã đánh dấu một bước ngoặt trong lịch sử hội hoạ chân
dung. Từ nay hiện thực nhường chỗ cho hình tượng chính trị, mang tính tượng
trưng cho một mẫu mực lý tưởng hơn là nắm bắt vẻ giống bề ngoài. Napoléon còn
gợi ý cho David rằng ông muốn David vẽ mình điềm tĩnh cưỡi trên lưng một con
ngựa hung hăng bởi ông muốn dùng chân dung của mình cho mục đích tuyên truyền.
Những ý tưởng đó đã làm Napoléon trở thành người tiên đoán cho đường lối tuyên
truyền bằng hội hoạ và tượng đài hoành tráng của Lenin và Hitler sau này [7].
Đáp ứng yêu cầu của đệ nhất
tổng tài, David đã vẽ Napoléon vượt qua đèo Grand Saint Bernard trên núi Alpes,
dẫn quân từ Thụy sĩ sang Ý đánh trận Marengo. Trong tranh David vẽ Napoléon vận
quân phục lộng lẫy, tay chỉ phía trước, cưỡi trên con ngựa hung dữ đang tung vó
trên sườn núi Alpes. Ở lớp sau, tầm dưới vó ngựa, lấp ló đoàn quân Pháp cùng
súng đại bác đang vượt dốc theo hướng chỉ tay của Bonaparte. Thực ra đây là một
sự bịa đặt. Napoléon không cưỡi ngựa vượt núi Alpes mà cưỡi một con lừa. Ông
cũng không dẫn đầu đoàn quân vượt đèo vào ngày 13 tháng 5 năm 1800, mà đi sau
đoàn quân một tuần, vào ngày 20 tháng 5.
Jacques-Louis David
Bonaparte vượt đèo Grand Saint Bernard, 1800
sơn dầu, 259 x 221 cm, Louvre
Đây là bức đầu tiên. Bốn bức còn lại được sao từ bức này.
Bonaparte vượt đèo Grand Saint Bernard, 1800
sơn dầu, 259 x 221 cm, Louvre
Đây là bức đầu tiên. Bốn bức còn lại được sao từ bức này.
David vẽ tất cả 5 bức: một bức
do vua Tây Ban Nha Charles IV đặt hàng (1800), 3 bức do Napoléon đặt (1801,
1802, 1803), và bức cuối cùng (1803) David giữ trong xưởng cho đến khi qua đời.
Bốn bức sau chỉ là bản sao từ bức đầu tiên, có thay đổi màu áo choàng, màu lông
ngựa và một số chi tiết. Ba bức do Napolépon đặt đã trở thành những chân dung
chính thống đầu tiên của Napoléon, được quảng cáo rùm beng nhằm mục đích tuyên
truyền, khuếch trương uy danh của đệ nhất tổng tài và sau này là hoàng đế nước
Pháp.
Hai môn đệ của David là Jérôme
Langlois và Georges Rouget đã phụ giúp thày vẽ các bức tranh này. Langlois phụ
vẽ hai bức đầu tiên, chủ yếu là hai con ngựa, còn Rouget sao bức tranh đầu
thành bản thứ ba. Không được Napoléon làm mẫu, David đã phải vẽ chân dung Napoléon
từ một bức tượng. Ông cho con trai mình cưỡi trên một cái thang để làm mẫu
Napoléon cưỡi ngựa.
Sau khi hoàn thành bức tranh,
David mời Napoléon tới xem. Đệ nhất tổng tài yên lặng ngắm bức tranh hồi lâu
rồi quay lại vỗ tay khen ngợi David. Liếc nhìn những người lính đang vượt dốc,
bé nhỏ vì được vẽ từ khoảng cách xa, ở phía sau, Napoléon cười phá lên: “Công
dân David, những chú lính tí hon chỉ to bằng cái móng ngựa đang làm gì
đằng kia thế? Ngựa ta chỉ đá một phát là cả lũ bẹp dí.”
David chỉ phát giá cho bức đầu
tiên do vua Tây Ban Nha Charles IV mua là 24 ngàn livres – một số tiền lớn thời
bấy giờ, bằng thu nhập 10 năm của một quý tộc [8]. Với 3 bức sau, tổng giám đốc
ngân khố nhà nước Martin-Roch-Xavier Estève đã gửi hóa đơn cho tổng giám đốc
các bảo tàng quốc gia Dominique Vivant Denon. Hóa đơn ghi giá 20 ngàn
francs mỗi bức [9]. Denon đã yêu cầu David hạ giá xuống còn 15 ngàn
francs.
Bức tranh đầu tiên ra mắt công
chúng ngày 21 tháng 9 năm 1801 tại Louvre. Hoạ sĩ và sử gia mỹ thuật đương thời
Charles Paul Landon (1760 – 1826) đã hết lời ca ngợi, cho rằng toàn bức
hoạ toát lên tính anh hùng (chỉ còn thiếu từ “cách mạng”), rằng bộ
quân phục được vẽ hoàn hảo cho thấy hoạ sĩ có thể vẽ y phục truyền thống của
Pháp, chứ không cứ phải theo cổ điển Hy – La thì mới oách, và rằng bố cục, vệt
bút, màu sắc liên kết cao độ khiến bức tranh xứng đáng được lưu truyền cho hậu
thế.
Thi sĩ và nhà phê bình Charles
Baudelaire (1821 – 1847) có quan điểm dí dỏm hơn. Ông nói: “Bức ‘Bonarparte
vượt đèo Grand Saint Bernard’ có lẽ là Bonaparte thơ mộng và vĩ đại duy
nhất mà nước Pháp từng có.”
Song sử gia hậu sinh Léon
Rosenthal (1870 – 1932) lại kịch liệt chê bức tranh. Theo ông, mặc dù
là chân dung nổi tiếng nhất vẽ Napoléon, bức tranh có bố cục cứng nhắc,
lạnh lẽo, ít độ chân thực. Đó là một mẫu tượng kỵ sĩ hơn là một bức tranh. Màu
sắc thì nghèo nàn đơn điệu. Mọi cố gắng tạo nên một tác phẩm giàu ý nghĩa tượng
trưng đã thất bại vì hoạ sĩ đã cường điệu tới mức bóp méo sự thật.
Dù thế nào đi nữa, sau khi lên
ngôi hoàng đế nước Pháp vào năm 35 tuổi (1804), Napoléon đã bổ nhiệm David làm
đệ nhất hoạ sĩ của hoàng đế. Ước mơ làm hoạ sĩ cung đình số một của David đã
thành hiện thực.
Jacques-Louis David
Hoàng đế Napoléon I trong phòng làm việc tại điện Tuileries, 1812
sơn dầu, 203.9 x 125.1 cm, National Gallery of Art, Washington D.C.
Hoàng đế Napoléon I trong phòng làm việc tại điện Tuileries, 1812
sơn dầu, 203.9 x 125.1 cm, National Gallery of Art, Washington D.C.
Bức hoạ hoành tráng nhất mà
David vẽ ở cương vị mới này là bức “Lễ đăng quang của Napoléon” (1805 –
1807) – một bức hoạ khổng lồ, kích thước 621 x 979 cm, tức có diện tích
gần 61 m2, được vẽ theo đặt hàng của Napoléon không phải như một tác
phẩm nghệ thuật mà nhằm mục đích tuyên truyền vinh quang và quyền lực của vị
hoàng đế tự phong của nước Pháp.
Jacques-Louis David
Chân dung nữ hoàng Joséphine trong bức ký hoạ chuẩn bị, được vẽ từ mẫu thực (trái) và trong bức “Lễ đăng quang của Napoléon” (phải)
Chân dung nữ hoàng Joséphine trong bức ký hoạ chuẩn bị, được vẽ từ mẫu thực (trái) và trong bức “Lễ đăng quang của Napoléon” (phải)
Cũng như bức “Bonaparte vượt
đèo Grand Saint Bernard”, bức “Lễ đăng quang của Napoléon” cũng
không thiếu những chi tiết bịa đặt. Ví dụ, tại lễ Napoléon đã tự đội vương miện
cho mình, nhưng David đã làm dịu sự kiện này bằng cách vẽ Napoléon đội vương
miện phong hoàng hậu cho vợ mình là Joséphine. David vẽ Joséphine như một thiếu
nữ 20 xuân, sau khi đã “tút” lại khuôn mặt hai cằm của bà mệnh phụ 41 tuổi.
David còn cho cả thân mẫu của Napoléon an tọa dưới vòm cuốn nhà thờ Đức Bà
Paris, nhưng sự thực bà đã từ chối tham dự lễ đăng quang của con trai. Lúc đầu
David vẽ giáo hoàng Pius VII để tay lên đầu gối, ngồi phía sau Napoléon, nhưng
khi xem tranh Napoléon phán: “Ta không mời ông ta từ La Mã tới đây để ăn
không ngồi rồi.” Thế là David sửa tay phải giáo hoàng giơ lên ban phước cho
Napoléon. David đã làm đúng ý Napoléon, người từng nói: “Lịch sử là một tập
hợp những điều dối trá đã được đồng ý chấp nhận” và “Lịch sử được viết
bởi người thắng cuộc.“
Jacques-Louis David
Lễ đăng quang của Napoléon, 1805 – 1807
sơn dầu, 621 x 979 cm, Louvre
Lễ đăng quang của Napoléon, 1805 – 1807
sơn dầu, 621 x 979 cm, Louvre
Noi gương Napoléon, hàng loạt
lãnh tụ chuyên chế đã cho vẽ chân dung mình đề tuyên truyền. Song về mặt này,
các nhà độc tài từ Lenin, Stalin, tới Hitler, Mao hay họ Kim đều phải gọi
Napoléon bằng cụ tổ. Họ cũng không tìm được một hoạ sĩ nào vĩ đại như David.
Sau khi bại trận Waterloo năm
1815 [10], Napoléon bị bắt và đày ra đảo Saint Helena thuộc Anh, nằm chơ vơ
trên Đại Tây Dương, thuộc nam bán cầu, cách Paris hơn 8000 km, và cách bờ tây
châu Phi hơn 1800 km. Ông mất tại đây ngày 5 tháng 5 năm 1821 ở tuổi 52. Năm
1840, tức 19 năm sau khi Napoléon mất, triều đình vua Louis-Philippe I được Anh
cho phép đem thi hài của Napoléon về an táng tại Paris theo ước nguyện của ông
(Nguyên văn: “Được chôn trên bờ sông Seine, trong lòng nhân dân Pháp mà tôi
hằng yêu mến.”) Công cuộc di chuyển hài cốt này đã tiêu tốn của nước Pháp
một triệu francs. Hài cốt của Napoléon được cải táng tại bảo tàng “Les
Invalides”, nơi nguyên là bệnh viện cho thương binh và các bô lão, được xây
dựng năm 1670, cách sông Seine khoảng 600m.
Quách đá đỏ đựng quan tài chứa hài cốt Napoléon
Bonaparte tại Les Invalides (trái) và nơi mai táng Napoléon trên đảo Saint
Helena từ 1821 tới 1840 (phải)
Napoléon thất thế, David bị
liệt vào danh sách những người theo Bonarparte, lại còn là người đã biểu quyết
ủng hộ việc chặt đầu vua Louis XVI – tội đáng chết hoặc ít nhất cũng bị tù mọt
gông. Lạ thay, vua Louis XVIII chẳng những đã ban lệnh ân xá cho David mà còn
muốn phong cho ông chức hoạ sĩ cung đình. Song David đã từ chối ân sủng của
vua, và quyết định tự sống lưu vong tại Brussels – kinh đô nước Bỉ. Ông vẽ đến
những ngày cuối cùng, kể cả khi tay đã yếu không cầm nổi palette. Ông mất ngày
29 tháng 12 năm 1825, thọ 77 tuổi, trong khi đang hướng dẫn học trò, hoạ sĩ Bỉ
Michel Stapleaux, sửa bản in bức “Leonidas tại đèo Thermopyles“. Thi hài
của David được mai táng tại nghĩa địa Brussels, còn trái tim của ông được mang
về chôn tại nghĩa địa Père Lachaise ở Paris.
Mộ của Jacques-Louis David tại nghĩa trang Père
Lachaise, nơi chôn trái tim của ông (trái) và nghĩa trang Brussels, nơi mai
táng xác ông (phải)
Ngày nay Jacques-Louis David
được coi là một trong những danh hoạ vĩ đại nhất nước Pháp, lãnh tụ của trào
lưu Tân Cổ điển, là niềm tự hào và bản sắc của nước Pháp, đồng thời là động lực
đã thúc đẩy nghệ thuật cận đại Pháp và châu Âu. Trong số gần trăm học trò của
ông, François Gérard (1770 – 1837), Antoine-Jean
Gros (1771-1835) đã trở thành những hoạ sĩ nổi tiếng của Đế chế
Napoléon, và đặc biệt, danh hoạ Jean-Auguste-Dominique Ingres (1780
– 1867) đã có ảnh hưởng lớn tới hội hoạ Lãng mạn và Hiện đại.
Còn trong nghệ thuật quân sự,
khi được hỏi ai là vị tướng vĩ đại nhất hiện nay, vị nguyên soái từng chỉ
huy quân Anh đánh bại quân Napoléon tại Waterloo, công tước Wellington (1769 – 1852) đã trả lời: “Trong
thời đại này, trong các thời đại đã qua, trong bất kỳ thời đại nào, đó là
Napoléon.”
16.10.2013
Chú giải:
[1] Theo truyền thuyết La Mã,
việc những người La Mã bắt cóc phụ nữ Sabine đưa về La Mã làm vợ vào năm 750
tr. CN đã gây ra cuộc chiến tranh giữa quân La Mã và quân Sabine. Cuộc chiến
chỉ chấm dứt khi những người phụ nữ Sabine này ném con và tự lăn mình ngăn cản
hai đạo quân La Mã và Sabine. Trong tranh David vẽ nàng Hersilia đang dang tay
can chồng mình, Romulus, vua La Mã (người đang định phóng lao bên phải), đánh
lại cha mình, Titus Tatius, vua xứ Sabine (người cầm gươm và giơ khiên bên
trái).
[2] Ngày 14.6.1800 khoảng hai
vạn quân Pháp dưới sự chỉ huy của Napoléon Bonarparte đã chiến thắng ba vạn
quân Áo tại làng Marengo, gần thành phố Alessandria thuộc Piedmonte, Ý, kết
thúc thắng lợi chiến dịch Ý lần thứ hai vào năm 1799 – 1800 của Napoléon.
[3] Theo J.M.E. Delécluze, Louis David – Son école et son temps – Souvenirs
(Didier, Paris, 1855).
[4] Năm 480 tr. CN vua xứ
Sparta là Leonidas đã chỉ huy 300 chiến sĩ cùng khoảng 2 ngàn lính của liên
quân chống lại khoảng 5 vạn tới 20 vạn quân Ba Tư do vua Xerxes I cầm đầu tại
đèo Thermopyles. Vì lực lượng quá chênh lệch, quân Hy Lạp đã thua và bị giết
hết. Leonidas bị chặt đầu, còn xác bị đóng đinh.
[5] Cách mạng Pháp 1789 – 1799
bãi bỏ các danh hiệu quý tộc cũng như các từ “ông” (monsieur), “bà”
(madame). Thay vào đó, người Pháp dùng từ “công dân” (citoyen
cho nam và citoyenne cho nữ) để xưng hô. Ví dụ vua Louis XVI bị truất
ngôi và bị gọi là “công dân Louis Carpet“. Tương tự như vậy, sau cách
mạng tháng 10 Nga năm 1917, ở Liên Xô và các nước trong phe XHCN người ta
xưng hô với nhau bằng “đồng chí” (товарищ), ví dụ “₫ồng chí Lenin“,
“đồng chí Stalin“, “đồng chí giáo sư“, “đồng chí sinh viên“,
v.v.
[6] Apelles (t.k. IV tr. CN) –
danh hoạ Hy Lạp cổ đại, người đã vẽ chân dung Alexandre Đại Đế.
[7] Năm 1918 Lenin khởi xướng
kế hoạch “Tuyên truyền bằng tượng đài” (Монументальная пропаганда) làm chiến lược phát triển
nghệ thuật hoành tráng như một công cụ quan trọng nhất phục vụ mục đích tuyên
truyền chủ nghĩa anh hùng cách mạng và ý thức hệ cộng sản. Kế hoạch của Lenin
đã sinh ra trường phái tượng đài Xô-viết. Tương tự như vậy, năm 1935 Hitler
cũng đề xướng dùng nghệ thuật như một công cụ tuyên truyền ý thức hệ Quốc xã,
một thứ vũ khí mới. Trào lưu hiện thực XHCN thời Xô-viết và nghệ thuật của
phát-xít Đức giống nhau ở chủ nghĩa anh hùng cách mạng hay hiện thực
anh hùng.
[8] Vào năm 1788 thu nhập trung
bình của một quý tộc hay tư sản Pháp là khoảng 1700 – 2000 livres, của một thợ
thủ công hay chủ hiệu là khoảng 500 livres, của nông dân khoảng 400 livres.
(Theo C.
Morrisson and A. Snyder, The income inequality of France in historical
perspectives, European Review of Economic History, 4 (2000) 59.)
[9] Năm 1795 livre được đổi
thành franc với giá quy đổi 1 livre xấp xỉ 1 franc.
[10] Sau khi thua liên quân
Phổ, Áo, Nga và Thụy Điển tại trận Leipzig năm 1813, Napoléon bị
buộc phải thoái vị và bị đày ra đảo Elba, thuộc Tuscany (Ý), ở Địa Trung Hải.
Ngày 26 tháng 2 năm 1815, Napoléon kéo quân từ đảo Elba quay về Pháp đòi lại
ngai vàng. Vua Louis XVIII hoảng sợ bỏ trốn. Liên minh Phổ, Áo, Anh và Nga
tuyên chiến với Napoléon. Ngày 18 tháng 6 năm 1815 trên cánh đồng Waterloo (Bỉ)
72 ngàn quân Pháp do Napoléon chỉ huy đã thua 118 ngàn liên quân Anh do công
tước Wellington và Phổ do nguyên soái Blücher chỉ huy.
------------------------------------------
Các bài viết mới nhất
No comments:
Post a Comment