Bốn Phương: NHÃ THUYÊN: NHỮNG SUY NGHĨ VỀ NGÀY 30/4

Nhã Thuyên: Những suy nghĩ về ngày 30/4 (phỏng vấn)

Nguyễn Thị Thanh Bình / Nhã Thuyên

05.05.2012

http://tienve.org/home/literature/viewLiterature.do;jsessionid=AC829ABB565A4A2CDBDCBDFF55BFFE42?action=viewArtwork&artworkId=14757

Bài phỏng vấn dưới đây do nhà thơ Nguyễn Thị Thanh Bình thực hiện. Một bản câu hỏi đã được gửi đến nhiều văn nghệ sĩ trong và ngoài nước. Tiền Vệ sẽ lần lượt đăng tải loạt bài này.

Tiền Vệ

_______

NHÃ THUYÊN: NHỮNG SUY NGHĨ VỀ NGÀY 30/4

Nguyễn Thị Thanh Bình: Tôi cố tình dành một khoảng trống cho tên gọi ngày 30-4. Bạn là một cây viết cừ khôi, xin bạn thử tìm một tên gọi khác cho ngày này, ngoài những chữ vẫn được gọi kêu thông thường như ngày Quốc Hận, Tháng Tư Đen, ngày Giải Phóng hay ngày Đại Thắng Mùa Xuân...? Và tại sao bạn lại muốn gọi như thế?

Nhã Thuyên: Nhiều ngày kỉ niệm ở Việt Nam bây giờ với phần đông người dân bình thường, chúng đơn giản là những ngày nghỉ. Ngày 30-4 năm nay ở Việt Nam, người dân có 4 ngày nghỉ lễ, với nhiều người là dịp để vui chơi, tụ tập bạn bè... Tôi không làm việc chính thức ở đâu nên những ngày này với tôi cũng như những ngày khác, bận bịu với việc đọc sách, café, viết, làm việc. Những bài học lịch sử ở trường phổ thông về “ngày giải phóng”, “chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử”,... cũng như rất rất nhiều những kiến thức, nhiều quan niệm, nhiều “giá trị” tôi chỉ còn nhìn như những cụm từ rỗng nghĩa (nhưng không vô nghĩa). Tôi quan tâm đọc những gì mọi người viết về ngày này như một quan tâm về lịch sử-sống, những người có kí ức về nó đang kể lại, những tâm sự của những người chứng, là bên này hay bên kia, của bè bạn phương xa, của kẻ lạ, hay tôi quan sát, hỏi han, lắng nghe từ những người bình thường như chú xe ôm, bà hàng nước... Tôi cần phải học để hiểu biết về đất nước mình. Về chuyện ngày này là ngày giải phóng hay ngày quốc hận, hay cần một cái tên khác, tôi không nghĩ đến. Mỗi cái tên tiết lộ một cái nhìn, một định kiến, một thiên kiến. Tôi không thể gọi tên sự vật khi tôi chưa hiểu nó tường tận ở mức độ nào đó đủ để định danh.

Từ lâu, tôi hầu như ít xem các tin thời sự của đài truyền hình Việt Nam hay tin thời sự trên báo chí, thay vào đó là cập nhật trên các diễn đàn mạng, blog, facebook... tôi không nghĩ mình cần phải nghe quá nhiều những điều không thật để biết được tình hình đất nước. Tôi nghĩ mình đã đủ ý thức về việc cần có một nhận thức độc lập về bản thân mình, về quê hương, đất nước, về lịch sử dân tộc mình, về thế giới xung quanh, về tất cả những gì đã và đang và sẽ có thể diễn ra. May hay không may, tôi là kẻ hoài nghi và sớm thất vọng, và nhờ có sách vở, bây giờ có internet, tôi đọc về lịch sử một cách tỉnh táo hơn. Rõ ràng, (lịch sử) Việt Nam cần được biết tới với nhiều quan điểm khác hơn là sự độc tôn của một phiên bản chính thống.

Nguyễn Thị Thanh Bình: Nhà thơ Nguyễn Duy ở Việt Nam, với bài thơ “Nhìn từ xa... Tổ quốc” mà nhiều người vẫn tâm đắc, đã có lần viết câu thơ sau đây trong bài “Đá ơi”: “Nghĩ cho cùng mọi cuộc chiến tranh / Phe nào thắng thì nhân dân đều bại”. Không biết bạn đồng cảm như thế nào với thi sĩ về hai câu này, cũng như liệu bạn có thể cảm tác thêm một vài câu “lấy liền” cho dòng thơ tháng 4 không?

Nhã Thuyên: Thành thật, tôi không đồng cảm với hai câu thơ này. Tôi không đồng cảm được với những ngôn từ dường như viết từ một điểm cao tít vời vợi, tôi không thấy mình tin tưởng những khái quát lớn lao. Nhân dân là ai? Nỗi dằn vặt của một người cầm bút trước trang giấy trắng đôi khi là một nỗi dằn vặt hão huyền. Nhưng bài “Nhìn từ xa... Tổ Quốc” là một bài thơ đã từng làm xúc động tôi. Nó nhiều thất vọng, nhiều sám hối, nhiều đau đớn, hoài nghi, dù cũng nuôi nấng những lạc quan... dễ dãi, buồn cười, nhưng tôi đọc được những xúc cảm của một kẻ trong cuộc, của một người lính từng sống trong bao bọc của người dân, từng chiến đấu với mong ước đem lại điều gì có nghĩa với họ, từng tin tưởng, và đang phải đấu tranh với chính mình để giữ niềm tin nào đó đặng sống trên đất nước này. Nhưng đó cũng chỉ là một góc nhìn, một cách nghĩ, một trải nghiệm trong nhiều góc nhìn, nhiều cách nghĩ, nhiều trải nghiệm.

Nói ra ngoài chuyện đọc văn chương, thực ra, tôi không còn thói quen đọc để tìm niềm đồng cảm, có lẽ nhu cầu đó của tôi chỉ mạnh mẽ khi còn nhỏ, khi ở tuổi 16,17 hơn là bây giờ. Tôi đọc vì những lí do nào khác? Tôi cũng không rõ. Nhưng mọi thứ chữ nghĩa thương vay khóc mướn, mọi thứ chữ nghĩa kêu gọi, tuyên truyền, cổ vũ, hô hào... tôi đều rất ít nhu cầu và sự kiên nhẫn để đọc, trừ khi tôi cần... nghiên cứu. Tất nhiên, tôi không cho nó vô nghĩa hay không có lý do tồn tại, có thể những thứ đó cần cho những cuộc cách mạng, những kích động tập thể, những cuộc xuống đường chẳng hạn. Nhưng với cá nhân tôi, đó là những chữ nghĩa mang tham vọng rằng văn chương có thể là một dạng khăn mùi xoa hay cuốc thuổng gậy gộc. Và ý nghĩa của những chữ nghĩa này nằm ở những điều gì khác ngoài văn chương. Có lẽ tôi thuộc loài vật máu lạnh. Tôi không nghĩ ai thay đổi được mình bằng lời nói, ngoại trừ sự tự ý thức của mình. Mọi câu thơ tôi cảm thấy được viết với những tham vọng từ đầu của tác giả rằng sẽ nói được cái gì đó thiết thực và có ý nghĩa thường đem lại cho tôi cảm giác xa lạ với thơ ca.

Nguyễn Thị Thanh Bình: Cứ mỗi 365 ngày, vào thời điểm này, chúng ta lại có dịp nghe thấy hoặc chứng kiến “người anh em” trong nước tưng bừng giăng thêm khẩu hiệu, biểu ngữ, và cờ phướn tung bay ngập lối, cùng pháo hoa kèn trống diễn binh... như một thứ men say chiến thắng, trong khi đó ở hải ngoại thì những người lữ thứ kỷ niệm ngày 30/4 như một tưởng nhớ đau thương quốc hận. Như thế liệu tâm hồn bạn lúc này đang bay bổng ở đâu, khi gõ lại từng đường dây biến cố lịch sử mỏi mòn ấy? Bạn có nhớ tại sao lúc ấy bạn quyết định ở lại hay ra đi không?

Nhã Thuyên: Khi đọc những trang viết hoang mang và đau đớn chuyện ra đi - ở lại của Nguyễn Mộng Giác trong bộ Mùa biển động, và đọc Tháng ba gãy súng của Cao Xuân Huy, tôi đã rất xúc động và tôi gắng nghĩ thêm, hình dung thêm về những ngày tháng đó. Tôi cũng hình dung thêm về những bước chân sau khi đã lên thuyền... Tôi sinh ra vào khởi điểm của Đổi mới ở Việt Nam, ở miền Bắc, tôi không có kí ức về chiến tranh, thậm chí tôi cũng không có kí ức gì sâu đậm về đói nghèo, tôi chỉ đầy những điều hoài nghi, những hoang mang, và nỗ lực lý giải. Tôi chỉ có thể suy nghĩ, tưởng tượng từ những trải nghiệm của một đôi người thân, bạn bè, những kí ức của người khác. Sau này tôi lần lại kí ức của mình, cũng lờ mờ hiểu thêm được nhiều điều mà khi còn nhỏ, đó chỉ đơn giản là ngạc nhiên hoặc không hiểu. Chẳng hạn như tại sao cả một làng theo Đạo Thiên Chúa riêng biệt ở quê tôi biến thành một “xóm” của xã, và nhiều gia đình bỏ vào Nam sinh sống... Tôi sẽ còn phải lần lại những kí ức của mình. Có nhiều nỗi hoang mang về bản thân, về gia đình mình có thể lần lại trong những mối liên hệ với những câu chuyện chung của đất nước. Khi tôi viết, câu chuyện nào cũng là riêng tư với tôi, và câu chuyện riêng tư nào của tôi, tôi biết, cũng hằn một cái gì đó mà tôi là nạn nhân, tôi là tội đồ, tôi là kẻ chứng.

Nguyễn Thị Thanh Bình: Vào những lúc cuối đời, thường thì trong lòng người ta vẫn dấy lên một chút lương tri đạo đức làm người gì đó, và những câu nói sau đây của ông Võ Văn Kiệt được xem như là những điển hình đáng ghi nhận: “Một sự kiện liên quan đến chiến tranh khi nhắc lại, có hàng triệu người vui, mà cũng có hàng triệu người buồn. Đó là vết thương chung của dân tộc, cần được giữ lành thay vì lại tiếp tục làm cho nó thêm rỉ máu”. Là một người dân Việt, mà lại là một người cầm bút tử tế, bạn nghĩ chúng ta phải làm thế nào để có thể băng bó vết thương chung của dân tộc, khi hiểm họa của người phương Bắc càng ngày càng phủ chụp đất nước sau 37 năm Việt Nam vỗ ngực xưng hoà bình thống nhất?

Nhã Thuyên: Tôi không nghĩ đến nhiều những gì to tát. Tôi nghĩ về những công việc riêng, những đam mê riêng, những đóng góp mà từng người, hay những nhóm người, những cộng đồng nhỏ có thể theo đuổi. Ở đây tôi chỉ nói về mảng văn chương. Tôi thấy mình là kẻ mất gốc, kẻ chưa biết tin gì, hay đang tin một cái gì thật lẻ loi, thật chỉ là của cá nhân mình thôi. Đôi khi tôi nghĩ sống ở một đất nước mà hàng ngày, hàng giờ, hàng phút, chứng kiến, đọc, nghe, xem không biết bao điều xuẩn ngốc, đau đớn, thất vọng, văn chương là một thứ vô ích nhất và thậm chí, một người theo đuổi văn chương lúc này như thể là một kẻ vô trách nhiệm, một người thừa, một kẻ vứt đi. Đôi khi tôi và bạn bè ngồi lại với nhau, bàn luận về chuyện chung, chuyện riêng, các tin chính trị, các chuyện văn chương,.. và nói ra hay không nói ra, chúng tôi chia sẻ với nhau một điều gần như không ai muốn ám ảnh mình, rằng bây giờ, hoặc bạn nên đi xa, sống và làm việc ở một nơi nào khác Việt Nam để phát triển sự nghiệp cá nhân, hoặc bạn phải thật mạnh mẽ để không nản lòng, không buông xuôi khi muốn tiếp tục “làm” văn chương ở trong nước. Dù thế nào, cuộc sống vẫn tiếp tục ở từng số phận riêng lẻ nhất.

Nguyễn Thị Thanh Bình: Nếu bảo “thất bại trong hoà bình” mới là điều đáng lên tiếng luận bàn cho một lộ trình tương lai đất nước khả quan hơn, thì thử hỏi bạn có dám nói, dám viết, dám kiến nghị để lương tâm và chức năng của một người cầm bút không bị kiến cắn, kiến bò không? Và cho dẫu bạn không hề là một trong 75 vạn người mẹ đớn đau của những người con được phong tước anh hùng liệt sĩ gì đó, hoặc bị xem là “có nợ máu với nhân dân”, thì liệu bạn có phải bịt tai, bịt mắt để khỏi phải nghe hay thấy những bài ca rỗng tuếch nhai đi nhai lại ngợi ca xương máu chiến thắng?

Nhã Thuyên: Một người cầm bút theo đuổi một sự thật nào đó của riêng mình, ngay cả với hoài nghi có cái nào đó gọi là sự thật không. Câu hỏi về “lương tâm và chức năng của một người cầm bút” là một câu hỏi đầy nhiệt tâm, thống thiết, nhưng có thể quan trọng, và có thể lại vô nghĩa. Đặt ra câu hỏi này, có lẽ bởi người cầm bút thường quan hoài về “trách nhiệm” của văn chương. Nhưng với tôi, văn chương không có trách nhiệm gì cả. Trách nhiệm của văn chương nằm ở sự tự do của nó mà mỗi người cầm bút đạt tới theo cách riêng. Nó phải nói, phải viết, phải kiến nghị khi nó muốn thế, cần thế, chứ không phải nó buộc phải làm thế để xoa dịu một thứ lương tâm siêu hình nào đó.

Đôi khi nghe những bản anh hùng ca, nhìn những khẩu hiệu, băng rôn tuyên truyền, tôi có cảm giác không chịu nổi vì mệt mỏi, vì sự xấu xí, và phần nhiều tôi thấy trống rỗng. Tôi không bịt tai, bịt mắt, tôi nghe và nhìn, và tôi cần xóa bỏ những định kiến của của đôi mắt, đôi tai mình. Tôi muốn nghe, nhìn một cách bình tĩnh, rộng rãi, kiên nhẫn.

Nguyễn Thị Thanh Bình: Ông Lê Duẩn đã từng biện bạch rằng “Đây là thắng lợi của cả dân tộc, không phải là của riêng ai”. Vậy thử hỏi nỗi đau của “triệu người buồn” kia, cũng hệt như nỗi đau của nước sắp mất, và (ngôi) nhà Việt Nam sắp tan, không lẽ không phải là niềm đau chung của dân tộc? Đất nước chắc chắn nào phải của riêng ai, vậy tại sao lại chỉ có thứ độc quyền yêu nước hay bán nước? Sự kiện tiếp tục bỏ tù những trí thức yêu nước độc lập có phải là thái độ sợ hãi của một nhà cầm quyền chỉ muốn củng cố quyền lực hay không? Liệu bạn có thấy phấn khởi khi giới trẻ cũng bắt đầu quan tâm và muốn gánh vác phần nào câu chuyện lịch sử 30/4/1975 của cha ông mình?

Nhã Thuyên: Tôi nhìn giới trẻ ở Việt Nam, trong đó có tôi, ở khía cạnh nào đó như những nạn nhân cùng lúc là những tội nhân, những kẻ đang tham dự vào một vận động đi xuống nhìn thấy được. Không ai xóa bỏ được quá khứ. Lịch sử đã không diễn ra theo những suy diễn, không diễn ra theo những gì làm người ta chờ đợi hay thất vọng. Tôi cũng nghĩ về sự thay đổi thể chế ở Việt Nam trong tương lai, nhưng tôi không biết điều gì sẽ thay đổi sau khi thay đổi thể chế. Và nữa, đâu là căn nguyên của những sự tụt dốc? Câu chuyện về Việt Nam hôm nay có phải chỉ là kết quả của câu chuyện lịch sử 30/4/1975 không? Có người bạn nói với tôi rằng bây giờ ở Việt Nam, đi hay ở cũng hoang mang. Và trong cảm giác “đi hay ở” này, dường như lịch sử đang lặp lại? Có một câu hỏi đã được đặt ra đâu đó: Tại sao thế hệ sau phải giải quyết những nợ nần của thế hệ trước?

Giới trẻ ở Việt Nam như những gì tôi quan sát, một bộ phận lớn đang chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của xã hội tiêu dùng, trở nên thực dụng, ích kỉ, nhạt nhẽo. Một phần rất nhỏ mà tôi cảm thấy được chia sẻ, là những kẻ, dẫu hoang mang, dẫu họ làm việc hay không làm việc trong các cơ quan nhà nước đang nỗ lực sống và suy nghĩ độc lập, không trở thành nô lệ của những tuyên truyền giả tạo, không tôn sùng đồng tiền như là quyền lực cao nhất. Trong văn chương nghệ thuật, tôi hiểu rằng, kiểm duyệt của xã hội tiêu dùng với văn chương Việt Nam hôm nay cũng khắc nghiệt không kém kiểm duyệt chính trị. Tôi muốn tin vào một số rất ít những người viết, người đọc, một số lẻ loi bạn bè văn chương vẫn còn hi vọng viết được gì tử tế, và họ sống “sạch” bằng lao động của mình. Khi người ta cảm thấy mình lơ lửng trên mảnh đất mình đang đứng, có lẽ vẫn phải tin rằng mình là một phần tử trong vũ trụ này, và mình tồn tại bởi lực hút của nó.

-------------

Đã đăng:

04.05.2012

Phùng Nguyễn: Những suy nghĩ về ngày 30/4 (phỏng vấn) - Phùng Nguyễn / Nguyễn Thị Thanh Bình

03.05.2012

Hoàng Chính: Những suy nghĩ về ngày 30/4 (phỏng vấn) - Hoàng Chính / Nguyễn Thị Thanh Bình

03.05.2012

Hồ Đình Nghiêm: Những suy nghĩ về ngày 30/4 (phỏng vấn) - Hồ Ðình Nghiêm / Nguyễn Thị Thanh Bình

02.05.2012

GS Nguyễn Ngọc Bích: Những suy nghĩ về ngày 30/4 (phỏng vấn) - Nguyễn Ngọc Bích / Nguyễn Thị Thanh Bình

02.05.2012

Trần Mộng Tú: Những suy nghĩ về ngày 30/4 (phỏng vấn) - Trần Mộng Tú / Nguyễn Thị Thanh Bình