Tiến sĩ Phạm Chí Dũng
Gửi cho BBC từ Sài Gòn
Cập nhật: 10:19 GMT -
thứ hai, 17 tháng 3, 2014
“Xã hội dân sự và các mối quan hệ giữa nhân dân hai nước
là một trong những mảng thú vị nhất của mối quan hệ Việt Nam - Hoa Kỳ” - nữ
chính trị gia kiêm thứ trưởng Ngoại giao phụ trách về chính trị của Hoa Kỳ
Wendy Sherman đã bình phẩm một cách ý nhị trong chuyến làm việc với các quan
chức cao cấp Hà Nội vào đầu tháng 3 năm 2014.
Lối nói bóng bẩy nhưng không
kém tính thực tế của những người đang cầm cân nảy mực về số phận TPP, gắn liền
với mưu cầu thực dụng của chính quyền Việt Nam, đã gần như hợp thức hóa và mở
toang cánh cửa xã hội dân sự trong một cơ chế vừa trải qua cuộc kiểm điểm định
kỳ về nhân quyền đầy dị nghị tại Geneva vào đầu tháng 2 năm 2014.
Cuộc gặp gặp gỡ công khai của
Wendy Sherman với nhóm dân sự “Hội anh em dân chủ” ngay tại thủ đô của một chế
độ đang bần thần giữa hai dòng đối lưu nhất nguyên và đa nguyên có thể là một
ví dụ thú vị nhất, khi một năm trước đó đã không có sự “cho phép” nào từ phía
Nhà nước Việt Nam, còn cách đây vài ba năm điều đó chỉ có hàm ý như một giấc
mơ.
Cửa đã mở?
Những hội nhóm dân sự độc lập ở
Việt Nam cũng đang mơ màng về một giấc mộng giữa đời thực. Trùng với chuyến
công du của Wendy Sherman, một hội đoàn văn nghệ có tên “Văn đoàn độc lập Việt
Nam” đã được khởi xướng và bắt đầu giai đoạn vận động các hội viên. Chỉ ít ngày
sau, một ý tưởng khác được khơi bật: tại sao không thể thành lập hội nhà báo
độc lập Việt Nam?
Những ý kiến thuộc về giới bất
đồng chính kiến thâm niên cũng cùng lúc hướng đến một số hội nhóm nghề nghiệp
khác như hội luật sư độc lập, hội mỹ thuật độc lập, hội điện ảnh độc lập… và
tất nhiên không thể thiếu một nghiệp đoàn độc lập dành cho người lao động, hay
cụ thể hơn là nghiệp đoàn công nhân, tương ứng với một trong những tiêu chí đầu
bảng nằm trên bàn đàm phán về TPP giữa Hoa Kỳ và Việt Nam.
Không phủ nhận là cửa đã mở.
Không chỉ hé mở mà đã vượt qua chế độ khép hờ, nếu nhìn lại việc chỉ đến cuối
năm 2013, sau cuộc làm việc không tuyên bố tại Hà Nội của một quan chức Bộ
ngoại giao Hoa Kỳ là Phó trợ lý ngoại trưởng Scott Busby, Nhà nước Việt Nam mới
bắt đầu lấp ló cái nhìn khiên cưỡng - như thái độ dần phải thừa nhận về vai trò
của xã hội dân sự trong một tương lai mà thông điệp đầu năm 2014 của Thủ tướng
Nguyễn Tấn Dũng đã úp mở về “cải cách thể chế”, “cơ chế phản biện” và “người
dân được quyền làm những gì pháp luật không cấm”.
Hiển nhiên nếu tham chiếu Hiến
pháp Việt Nam năm 1992 và bản hiến pháp mới nhất có hiệu lực vào đầu năm 2014,
việc một nhóm trí thức nào đó tự nhiên thành lập hội là không thể vi phạm pháp
luật. Vào ngày 18/2/2014 và trùng với thời điểm phiên tòa xử phúc thẩm luật sư
Lê Quốc Quân cùng cái chết quá khó để minh bạch của viên Thượng tướng kiêm Thứ
trưởng Bộ công an Phạm Quý Ngọ, một hội đoàn độc lập rất đặc biệt có tên “Hội
cựu tù nhân lương tâm Việt Nam” đã ra đời.
Thành lập suôn sẻ
Một trong những điểm khởi thủy
thú vị nhất của hội đoàn này chính là tính chất dân sự và độc lập của nó đã
được biểu hiện ngay từ lúc phôi thai: không trải qua bất cứ một thủ tục “xin
phép” nào đối với chính quyền. Cũng không tốn kém thời gian vào giai đoạn “ban
vận động”, mà như một mặc định, những người từng chịu cảnh tù đày đã tổ chức
sinh hoạt với nhau một cách bài bản và chặt chẽ. Một điểm khác thú vị không kém
là cho đến nay, chưa có bất cứ thành viên nào của Hội cựu tù nhân lương tâm VN
bị chính quyền “thăm hỏi”, cho dù ai cũng biết không ít thành viên của hội đoàn
này từng chịu án tù “phản cách mạng” đến vài chục năm.
Khách quan và tế nhị, có thể
cho rằng “thời kỳ sợ hãi” đang dần trôi qua. Sắc mùa của xã hội dân sự ở Việt
Nam đang chuyển sang thời đoạn mà mỗi hội sinh ra đều là một thách thức đối với
chính nó. Với những chỉ dấu chuyển từ hệ thống nhất nguyên sang đa nguyên
đang phát lộ một cách thầm kín nhưng ngày càng dày hơn, giới chính kiến độc lập
không còn quá phải lo lắng về chuyện có thể bị sách nhiễu hoặc bị bắt bớ như
vào những năm trước. Nhưng cũng vào chính lúc này, sức ép tinh thần kèm trách
nhiệm lại hiện hình trên con đường của họ: làm thế nào để các hội đoàn độc lập
thể hiện đúng tinh thần “tự do biểu đạt”, và trên hết là là biểu đạt một cách
có ý nghĩa nhất, thiết thực nhất đối với đời sống dân trí, dân sinh và dân
quyền?
Thực ra, những tiền lệ trứng
nước về hội nhóm dân sự độc lập đã hình thành từ năm 2009 với sự ra đời của
trang mạng Bauxite Vietnam. Đến năm 2013, nhóm Kiến nghị 72 là một bước chuyển
tiếp chưa từng thấy về những đề nghị cải cách Hiến pháp và chế độ một đảng -
hiện tượng có thể so sánh với phong trào Hiến chương 77 ở Tiệp Khắc năm 1977 và
phong trào dân chủ đối lập của Viện sĩ Sakharov ở Liên Xô vào năm 1986.
Bất ngờ chìm lắng
Rất khó hiểu là lại xuất hiện
một hiện tượng kỳ quặc vào nửa cuối năm 2013, trong bối cảnh áp lực quốc tế
dâng cao khiến chính quyền và ngành công an không xúc tiến bắt giam thêm một
nhân vật bất đồng chính kiến nào, thậm chí vài thành viên trẻ của phong trào
dân chủ ở Việt Nam còn được trả tự do, bầu không khí thực chứng của xã hội dân
sự lại chìm lắng một cách đáng ngạc nhiên. Chỉ có thể giải thích: tình cảnh này
xem ra khá đồng cảm với nạn suy thoái trầm kha của nền kinh tế Việt Nam.
Người ta có thể chứng nhận sự
xuất hiện khá nhanh chóng của một số hội nhóm vào nửa cuối năm 2013 như Mạng
lưới blogger Việt Nam, Diễn đàn xã hội dân sự, Hội bầu bí tương thân, nhóm Phụ
nữ nhân quyền Việt Nam… Tuy nhiên giới quan sát cũng không tránh khỏi cảm giác
không mấy an tâm về thái độ thiếu bền vững về chiến lược và cả sách lược hành
động của một vài hội nhóm dân sự. Điều chứng thực là cho đến nay có nhóm dân sự
vẫn chỉ tồn tại trên danh nghĩa mà gần như chưa có bất cứ một hoạt động xứng
đáng nào với tên gọi của nó.
Tình hình có vẻ trái khoáy như
thế đã dẫn đến một câu hỏi nan giải: cho dù xã hội dân sự là một “mảng thú vị”
trong đời sống của giới trí thức và các bạn trẻ không cùng quan điểm chính trị
với chính quyền, song sự thật không thể chối bỏ là phong trào hình thành hội
nhóm dân sự đã chuyển dịch theo hướng thiên về số lượng chứ không phải chất
lượng trong ít nhất từ tháng 9/2013 đến nay.
Thiếu khuôn mặt mới
Thậm chí, việc vận động thành
viên mới ở nhiều hội nhóm vẫn là một thách thức quá lớn. Với khá nhiều hội nhóm
dân sự, người ta vẫn chỉ nhìn thấy những khuôn mặt quen thuộc. Sự thiếu vắng
những gương mặt mới cũng phần nào cho thấy tâm lý dè dặt và sợ sệt vẫn nổi lên
trong số đông quần chúng, lồng trong bối cảnh đa phần hội nhóm dân sự chưa thể
thiết lập kế hoạch hành động liên tục và gắn kết với cuộc sống của các tầng lớp
dân nghèo.
Không những thế, một lần nữa
lịch sử nền văn hóa tiểu nông lặp lại. Trong thời kỳ manh nha của xã hội dân sự
ở Việt Nam, tình trạng xa cách giữa các hội nhóm và xa biệt giữa các thế hệ đã
biến thành cái dằm xốn xang trong mắt những người nhiệt tâm. Với một số hội
nhóm dân sự, bài toán hiệu quả hoạt động chỉ nằm ở một mắt xích đơn giản nhất:
nếu thành viên của họ đa phần là những người từ sáu chục tuổi trở lên, liệu ai
sẽ là lớp trẻ để gánh vác những hoạt động cụ thể?
Đó là một thực tế không thể phủ
định, cũng như hiện trạng mà công luận đang nhìn thấy ở vài hội nhóm dân sự như
Văn đoàn độc lập Việt Nam. Cho dù được cho là một hội đoàn tập hợp trí tuệ và
nhiều trí thức có tên tuổi, song chừng đó vẫn là quá ít ỏi cho tương lai xã hội
dân sự nếu hoạt động chủ yếu của những hội đoàn như vậy chỉ nhằm tung ra những
bản kiến nghị trên mạng và tổ chức hội thảo khoa học.
Một thực tế khác là hiện tượng
“lão hóa” và thiếu kết nối với giới trẻ có lẽ đã khiến nhóm Kiến nghị 72, sau
nửa đầu năm 2013 chiếm vị trí số một về cách tân dân chủ, cho đến nay chỉ tồn
tại chủ yếu bằng vào hoạt động của nhóm Diễn đàn xã hội dân sự.
Vận động công khai
Trong tâm tư nhiều người trẻ
tuổi, đã đến lúc các nhóm dân sự, đặc biệt những nhân sĩ và trí thức có tên
tuổi, cần chuyển hành động phản biện từ “online” sang “offline”, từ hình thức
kiến nghị đang giảm dần sức hút trên mạng Internet sang những hoạt động sinh
hoạt, vận động công khai và tất nhiên mang tính ôn hòa ngoài đời.
Khác hẳn với hình thức hội đoàn
nhà nước, các thành viên của hội đoàn dân sự độc lập xuất phát từ sự khác biệt
chính kiến với đảng và chính quyền. Do vậy, trong một hoàn cảnh và ở một mức độ
nào đó họ có thể bị đe dọa bởi mối rủi ro như những can thiệp của chính quyền
đối với họ về công ăn việc làm, kinh tế gia đình, an ninh cá nhân… Từ tâm trạng
này, thật dễ hiểu khi nhiều người trẻ tuổi trong phong trào dân chủ xướng lên
một câu hỏi rất thiết thực: nếu một thành viên trong lớp “cận vệ già” bị chính
quyền bắt giữ hoặc bị bắt giam vì lý do nào đó, liệu đội cận vệ ấy có đồng lòng
kéo đi đòi trả tự do cho người bị bắt hay không?
Câu trả lời đang trở nên khó
hiểu và càng khó xử. Thực tế chưa cho thấy nhiều bằng chứng về tính đoàn kết
ngay giữa những trí thức gạo cội. Thậm chí khá ngược ngạo, một số trí thức vẫn
mang nặng tình cảm cái tôi tuyệt đối và vai trò “lâu đài”, đặt quyền lợi và
danh tiếng cá nhân vượt trên mục tiêu chung của con đường đấu tranh dân chủ cho
dân tộc. Tâm thế này đã triệt tiêu không ít động lực tương thân tương ái trong
khối trí thức và gây ảnh hưởng không nhỏ về tâm lý đối với các thành viên trẻ
và khối cảm tình viên.
Năm 2014 đã sang trang. Bản
thông điệp đầu năm của thủ tướng có thể không mang nhiều dấu ấn về lòng thành
chính trị, nhưng lại có ý nghĩa như một tính toán đầy quyết tâm và quyết liệt,
đặc biệt gợi cảm cho “phe lợi ích”. Điều trớ trêu là không khí dân chủ cũng
phát tác chủ yếu từ động thái chạy đua với thời gian ấy.
Xu hướng hình thành các hội
đoàn độc lập đang và sẽ lan dần, cùng triển vọng năm nay số hội nhóm dân sự ra
đời có thể gấp đôi so với năm 2013. Tuy nhiên hàng loạt câu hỏi lại nảy sinh
một cách gay gắt và đòi hỏi tính quả quyết: làm thế nào để tạo dựng tính cách
độc lập riêng biệt cho khối hội đoàn dân sự - độc lập với nhà nước về quan
điểm, nội dung hoạt động, nhân sự, tài chính? Làm thế nào để các nhóm dân sự
không bị rơi vào quán tính mài mòn đũng quần và ù lì sáng tạo như các hội đoàn
nhà nước, không trở thành một cơ quan “định hướng tuyên truyền” hoặc đơn giản
là không bị biến thành một chỗ vui chơi hội hè và xài tiền đóng thuế của dân
chúng? Và làm thế nào để trong tương lai gần, các hội đoàn dân sự độc lập sẽ
không quá “độc lập” với nhau về mối quan hệ và các trách nhiệm dân sự?
Bài viết thể hiện quan
điểm và cách hành văn của tác giả, một nhà báo tự do sống tại
Thành phố Hồ Chí Minh.
Các bài liên quan
No comments:
Post a Comment